Dialog pokoleń

Joanna Skura

Dialog pokoleń

Pokolenia są siłą kształtującą społeczeństwa. Istnienie pokoleń sprawia, że w społeczeństwie dokonuje się stała wymiana wartości poprzez wprowadzanie nowych i kultywowanie starych nośników kultury.

Dziadkowie pełnią swoje role w układzie rodzinnych stosunków wielopokoleniowych, złożonych co najmniej z trzech pokoleń. Przy obecnym wieku zakładania rodziny dziadkowie mogą mieć 45-55 lat. Gdy nawiązują pierwsze kontakty z wnukami, są zatem jeszcze w pełni sił fizycznych i duchowych. Dobrze utrzymana higiena życia i pielęgnacja ciała pozwalają im zwykle zachować korzystny wygląd zewnętrzny i spowalniać proces starzenia się. We wnukach widzą przedłużenie własnej egzystencji, kontynuację dorobku swego życia i dopełnienie uczuć.

W wychowaniu wnuków dziadkowie mogą odegrać poważną rolę, przekazując im wartości materialne i kulturowe swojej epoki, opowiadając zdarzenia z dzieciństwa i młodości. Przedzieleni jednym pokoleniem, dziadkowie i wnukowie mają większe szanse na bardziej obiektywne wzajemne spojrzenie. Te relacje mogą być korzeniami tradycji, tolerancji, zrozumienia istoty człowieczeństwa, kształtowania postaw i przekazywania cennych wartości. Natomiast relacje między pokoleniem rodziców a dzieci mają podstawy biologiczne i są bardziej zależne od zmiennych prądów społeczno-obyczajowych.

Istotą dziadkowania jest pełnienie swoich ról w sposób pełny, to znaczy oparty na więzi emocjonalnej, dając wnukom poczucie miłości i bezpieczeństwa. W swoje role dziadkowie wchodzą stopniowo. Babcia zaczyna ją pełnić wcześniej niż dziadek, wykorzystując doświadczenia z własnego macierzyństwa. Bliskość uczuciowa, skłonność do ponownego matkowania, świadomość błędów wychowawczych popełnionych w wychowaniu własnych dzieci, to niektóre cechy tej roli. Babcia wprowadza wnuków w historie rodziny, opowiada o krewnych, dba o przekazywanie zwyczajów rodzinnych, podtrzymuje kult rodziny jako rodu. Rola dziadka nie jest wyraźnie określona, pojawia się w momencie przyjścia na świat wnuka, a często jeszcze przed jego narodzeniem. Wchodzenie w tę rolę, jej uczenie się, odbywa się w sposób stopniowy i naturalny. Dziadek staje się historykiem i kronikarzem rodziny, przyjacielem dla starszego wnuka, a bohaterem dla młodszego. Jest dla wnuków nauczycielem, który w pełni akceptuje swego młodszego partnera i na nim koncentruje całą swoją uwagę.

Wolny czas, którym dysponują dziadkowie, zaangażowanie w życie rodziny i doświadczenie życiowe sprzyjają przełamywaniu barier komunikacyjnych, wyciszają lęki dzieci po porażkach, stwarzają atmosferę wzajemnego zrozumienia, tolerancji, solidarności i lojalności. W kontaktach dziadków z wnukami realizują się przyjaźnie, partnerstwo i dialog.

Postawa dialogu polega na stałej gotowości dążenia przez rozmowę do zbliżenia się do innych. Dialog jest podstawowym sposobem bycia, reprezentowanym przez dziadków i wyzwalanym przez nich w dziecku. Dziadkowie przedstawiają świat i jego problemy tak, aby podany sens był zrozumiały dla dziecka w każdym wieku. Dialog daje partnerom możliwość zjednoczenia, do którego dochodzi wtedy, gdy najstarsi i najmłodsi uzewnętrzniają własne uczucia, radości, klęski, gdy stają się wobec siebie otwarci. Następuje wówczas wzajemne darowanie siebie, a celem staje się ofiarowanie sobie dobra, które jest w każdym człowieku.

Przedmiotem mojego zainteresowania badawczego było to, jak osoby w wieku starszym (dziadkowie) i dzieci w wieku szkolnym (wnukowie) realizują dialog pokoleń. Osobami badanymi byli reprezentanci dwóch pokoleń − dziadkowie i wnukowie. Podstawową technikę badawczą stanowiły wywiady i rozmowy z osobami badanymi. Środowisko badawcze to szkoła podstawowa i gimnazjum: uczące się w nich dzieci i pojawiający się w nich dziadkowie/babcie.

Jak dziadkowie spostrzegają swoją rolę w życiu i rozwoju dorastających wnuków?

Jednym z pytań, jakie zostało postawione badanym dziadkom było pytanie o to, jak zareagowali na fakt zostania dziadkiem/babcią i jak fakt ten zmienił ich życie?

Wszyscy badani dziadkowie i babcie określili moment narodzin pierwszego wnuka jako ważny moment w swoim życiu. Była to chwila radosna, połączona z przeżywaniem wspomnień własnego rodzicielstwa i powiązana z głębokim wzruszeniem. Fakt ten wywołał refleksję nad upływem czasu, biegiem własnego życia i uświadomieniem sobie, że ich dzieci dorosły. Narodziny kolejnych wnuków nie wywołały już tak silnego wrażenia, utwierdzając jedynie dziadków w pozycji seniorów rodziny.

W swoim stosunku do wnuków dziadkowie i babcie zadeklarowali miłość równie silną jak do własnych dzieci, choć „kocha się je bardziej”. Odmienność tej miłości związana jest z jednej strony ze świadomością wartości życia i ciągłości rodziny, którą wnuki zapewniają, z drugiej zaś z brakiem obciążenia odpowiedzialnością przy opartym na doświadczeniu życiowym uświadamianiu sobie zagrożeń, na jakie narażone jest życie małego dziecka. W rezultacie miłość do wnuków zabarwiona jest szczególną czułością, a zarazem − szczególnie u babć – lękiem.

Miłość dziadków do wnuków jest bardziej świadoma, a stosunek do nich łagodniejszy niż do własnych dzieci. Większość respondentów stanowili dziadkowie będący na emeryturze, niepracujący zawodowo oraz mieszkający wraz z dorosłymi dziećmi. Sprawują oni systematyczną opiekę nad wnukami w czasie pracy rodziców. Bywa, że babcie wychowują kolejno dzieci swoich córek i synów, traktując to jako główną formę pomocy ich rodzinom. Opieka nad wnukami dotyczy dzieci od pierwszego roku życia do młodszego wieku szkolnego.

Większość badanych dziadków ma systematyczne kontakty ze swoimi dorosłymi dziećmi i wnukami. Częstość kontaktów jest zróżnicowana, od codziennych i stałych w przypadkach wspólnego mieszkania, do sporadycznych w przypadkach dużej odległości miejsc zamieszkania oraz poza przypadkami sytuacji konfliktowych między starszym i średnim pokoleniem rodziny rozszerzonej. Badani dziadkowie w większości uważali, że dla młodego małżeństwa jest korzystniej, gdy ma ono własne mieszkanie. Najlepiej jednak, gdy mieszkanie jest usytuowane możliwie blisko domu rodziców, co zapewnia częste kontakty i umożliwia wzajemną pomoc w razie potrzeby. Kontakty te stanowią podstawę kształtowania się stosunków wzajemnych, w tym przywiązania między dziadkami i wnukami.

Ważnym czynnikiem psychicznej równowagi jest dla ludzi starszych poczucie własnej użyteczności, udzielanie się na miarę swoich możliwości. Okazywana miłość i pomoc innym osobom w rodzinie i poza nią może być dla nich źródłem prawdziwego szczęścia. Służebna postawa, praktykowana dla dobra swych rodzin, społeczeństwa, a także siebie samych, jest wyrazem ich moralnej dojrzałości, a zarazem może być czynnikiem własnej, szczęśliwej starości. W procesie kulturowego dziedzictwa dziadkowie mogą być wzorami i nauczycielami wnuków, stanowić dla nich pomoc także w dziedzinie wychowania religijnego. Najczęściej to dziadkowie i babcie wdrażają do przestrzegania zasad religii.

Spotkania starszych pokoleń z młodszymi umacniają więzi międzypokoleniowe. Dziadkowie mają prawo do zainteresowania się nimi ze strony swych dzieci i ich rodzin, do przychodzenia im z pomocą, niezależnie od tego, czy mieszkają z nimi, osobno, czy też znajdują się w zakładach opieki społecznej.

Jak dorastające wnuki spostrzegają rolę dziadków w swoim życiu?

Bliskość uczuciowa jest ważnym wymiarem stosunków międzyosobowych. W badaniu wnuków ujawniło się, że babcie są wnukom bliższe niż dziadkowie. Ci stają się bliżsi uczuciowo wnukom w wieku powyżej 12 lat. Analiza zebranego materiału wskazuje, że dorastające wnuki cenią swoich przede wszystkim jako seniorów rodziny. Dziadkowie są cenieni i uczuciowo akceptowani za to, że scalają rodzinę − u nich spędza się święta i uroczystości rodzinne, spotykają się wujowie, ciotki i ich rodziny, czyli cały krąg dużej rodziny.

Wzajemne kontakty i bliskość sprzyjają rozmowom między dziadkami i wnukami, w których dokonuje się wymiana myśli i doświadczeń. Spełniają niejednokrotnie rolę psychoterapeutyczną. Silnie odczuwana miłość dziadków i pełna akceptacja z ich strony pozwala wnukom uzyskać dobre samopoczucie i wsparcie psychiczne. Rozmowy z dziadkami są dla wnuków subiektywnie ważne, zwłaszcza w okresach przeżywania pewnych trudności. Miłość i mądrość życiowa dziadków bywa źródłem wsparcia w momentach przeżywania stresów i frustracji, nierzadkich w okresie dorastania. Kontakty z wnukami spełniają też istotną funkcję rewitalizacji dziadków.

Większość z badanych uczniów była i jest wychowywana przez dziadków w czasie pracy rodziców lub przez część dnia przebywała u dziadków. Wielu również spędza wakacje u dziadków lub wyjeżdża z dziadkami na wczasy.

Dziadkowie jako źródło wiedzy o rodzinie i jej dziejach

Informacje dotyczące przodków i własnej przeszłości stają się podstawą i źródłem poczucia zakorzenienia społecznego, a w okresie ciekawości genealogicznej dostarczają materiału do konstruowania obrazu własnej przeszłości i rodowodu. W rozmowach z wnukami dziadkowie wymieniają informacje i poglądy, przekazują im fragmenty swego doświadczenia życiowego, wiedzę na temat historii rodziny i własnej biografii, a także elementy historii narodu, w której sami uczestniczyli. Większość badanych wspomina, iż dziadek lub babcia opowiadali im w dzieciństwie baśnie, śpiewali kołysanki, pieśni ludowe i artystyczne, czytali książeczki. Dziadkowie mieszkający na wsi lub pochodzący ze wsi uczyli przyśpiewek ludowych, opowiadali znane sobie z młodości opowieści, anegdoty i baśnie. Ma to ogromne znaczenie w rozwoju indywidualnym wstępujących generacji, a bywa doceniane na ogół dopiero w wieku dorastania i wczesnej dorosłości. Wnuki z kolei przekazują dziadkom swoje doświadczenia z pozarodzinnych środowisk rówieśniczych, uczą ich pewnych umiejętności np. obsługi komputera, wprowadzają ich w gusta artystyczne współczesnych dzieci i młodzieży. Odgrywa to istotną rolę w procesie reorientacji psychicznej i społecznej starszego pokolenia.

Badani uczniowie zwrócili uwagę na pewne negatywne oddziaływania dziadków na własne życie i rozwój.

Niekorzystną postawą dziadków jest nadopiekuńczość, wiążąca się z ograniczeniem samodzielności i podmiotowości wnuka. Niektórzy badani uczniowie stwierdzili, że dziadkowie są zbyt liberalni, na wszystko pozwalają, nawet wbrew zaleceniom rodziców. Wywołuje to nie tylko konflikty rodzinne, ale również dezorientację dziecka i poczucie winy wobec rodziców. Pojawiła się więc krytyka za miłość bez granic i bez wymagań, ale też okazanie miłości dla babci i dziadka.

Pomoc dziadków w pełnieniu zadań opiekuńczo-wychowawczych winna mieć charakter życzliwego towarzyszenia rodzicom i dzieciom. Kontakty z wnukami winny zawierać w sobie swoistą atrakcyjność, rodzić w dziecku miłość i szacunek dla babci i dziadka, a przez nich do wszystkich osób w starszym wieku. Dziadkowie powinni przychodzić z pomocą wówczas, kiedy jest ona rzeczywiście potrzebna, a nie narzucać się w sytuacjach, które młodzi ludzie mogą rozwiązać sami.

Ojciec Święty Jan Paweł II w Liście „Do moich Braci i Sióstr − ludzi w podeszłym wieku” pisał: „Ludzie starsi dzięki swej dojrzałości i doświadczeniu mogą udzielać młodym rad i cennych pouczeń. Kruchość ludzkiego istnienia, w sposób najbardziej wyrazisty ujawniająca się w starszym wieku, staje się w tej perspektywie przypomnieniem o wzajemnej zależności i nieodzownej solidarności między różnymi pokoleniami, jako że każdy człowiek potrzebuje innych i wzbogaca się dzięki darom i charyzmatom wszystkich”.

Joanna Skura – pedagog szkolny w Szkole Podstawowej im. Kornela Makuszyńskiego w Bychlewie (k/Pabianic), doktorantka na Uniwersytecie Humanistyczno-Przyrodniczym w Kielcach

Bibliografia:

Biela A., Rola babci i dziadka w opinii młodzieży, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 6/2003, s. 38.

Gołębiowski B., Dialog pokoleń, Książka i Wiedza, Warszawa 1980.

Nowak S. (red.)., Ciągłość i zmiana tradycji kulturowej, PWN, Warszawa 1989.

Rembowski J., Psychologiczne problemy starzenia się człowieka, PWN, Warszawa-Poznań 1984.

Tyszkowa M., Rola dziadków w rozwoju wnuków, „Psychologia wychowawcza” nr 5/1990, s. 300-315.

opr. aś/aś