Motu proprio Papieża Franciszka "Vos estis lux mundi"

«Vos estis lux mundi — Wy jesteście światłem świata (...). Nasz Pan Jezus Chrystus wzywa każdego wiernego, aby był jasnym wzorem cnót, prawości i świętości». Z Ewangelii Mateusza zaczerpnięte są tytuł i pierwsze słowa nowego motu proprio Franciszka, dotyczącego walki z wykorzystywaniem seksualnym przez księży i zakonników, a także działań lub zaniechań ze strony biskupów i przełożonych zakonnych, «mających na celu zakłócanie lub unikanie» dochodzenia w sprawie nadużyć. Papież przypomina, że «przestępstwa związane z wykorzystywaniem seksualnym obrażają naszego Pana, powodują u ofiar szkody fizyczne, psychiczne i duchowe oraz szkodzą wspólnocie wiernych», i wspomina o szczególnej odpowiedzialności, jaka spoczywa na następcach apostołów w zakresie zapobiegania tym przestępstwom. Dokument ten stanowi kolejny owoc spotkania poświęconego ochronie nieletnich, które odbyło się w Watykanie w lutym 2019 r. Ustanawia nowe normy proceduralne w celu zwalczania wykorzystywania seksualnego i zapewnienia, aby biskupi i przełożeni zakonni zdawali sprawę ze swojego działania. Są to normy ogólne, mające zastosowanie do całego Kościoła katolickiego.

«Okienko» na zgłoszenia w każdej diecezji

Wśród przewidzianych nowości jest obowiązek, dotyczący wszystkich diecezji świata, wyposażenia się do czerwca 2020 r. «w jeden lub więcej stałych i łatwo dostępnych dla publiczności systemów w celu zgłaszania» przypadków wykorzystywania seksualnego przez księży i zakonników, przypadków wykorzystywania materiałów z pornografią dziecięcą i tuszowania tychże nadużyć. Przepisy nie określają, czym są te «systemy», pozostawiając diecezjom decyzję co do sposobu działania, który może być różny w zależności od różnych kultur i lokalnych warunków. Zamierzeniem jest to, aby osoby, które ucierpiały z powodu nadużyć, mogły zwrócić się do Kościoła lokalnego, mając pewność, że zostaną dobrze przyjęte, pewność, że będą chronione przed odwetem i że ich zgłoszenia zostaną potraktowane z jak największą powagą.

Obowiązek zgłaszania

Inna nowość dotyczy obowiązku wszystkich księży, zakonników i zakonnic «zgłaszania natychmiast» władzy kościelnej wszystkich informacji o nadużyciach, o których się dowiadują, jak również ewentualnych zaniechań i krycia w traktowaniu przypadków wykorzystywania. Jeżeli do tej pory obowiązek ten dotyczył w pewnym sensie tylko sumienia indywidualnego, odtąd staje się powszechnie ustanowionym przepisem prawnym. Obowiązek jako taki jest sankcjonowany tylko w odniesieniu do kapłanów i zakonników, jednak również wszyscy świeccy mogą korzystać — i są do tego zachęcani — z systemu zgłaszania nadużyć i przypadków molestowania do kompetentnej władzy kościelnej. Nie tylko nadużycia względem nieletnich Dokument uwzględnia nie tylko przypadki molestowania i przemocy w stosunku do nieletnich i bezbronnych osób dorosłych, lecz dotyczy również przemocy seksualnej i molestowania, wynikających z nadużycia władzy. Ten obowiązek obejmuje także wszelkie przypadki przemocy w stosunku do zakonnic ze strony duchownych, jak również molestowania seminarzystów lub nowicjuszy pełnoletnich.

«Tuszowanie»

Wśród istotniejszych elementów jest też wyodrębnienie jako specjalnej kategorii tak zwanego postępowania kryjącego, polegającego na «działaniach bądź zaniechaniach, mających na celu zakłócanie bądź unikanie dochodzenia cywilnego lub dochodzenia kanonicznego, administracyjnego bądź karnego w stosunku do księdza czy zakonnika w sprawie przestępstw wykorzystywania seksualnego. Chodzi o osoby, które piastując stanowiska związane ze szczególną odpowiedzialnością w Kościele, zamiast dochodzić nadużyć popełnianych przez innych, ukrywały je, chroniąc domniemanego winnego, zamiast chronić ofiary.

Ochrona osób bezbronnych

Vos estis lux mundi kładzie nacisk na znaczenie ochrony nieletnich (osób poniżej 18 roku życia) oraz osób bezbronnych. W istocie zostaje rozszerzone pojęcie «osoby bezbronnej», które nie jest już zawężone tylko do osób pozbawionych «zwyczajnie zdolności posługiwania się» rozumem i obejmuje także przypadki sporadycznej i przejściowej niezdolności rozumienia i wyrażania woli, jak również upośledzenia natury fizycznej. Co do tego nowe motu proprio jest echem niedawnej Ustawy watykańskiej (n. CCXCVII z 26 marca 2019 r.).

Poszanowanie ustawodawstwa państwowego

Obowiązek zgłaszania ordynariuszowi miejsca bądź przełożonemu zakonnemu nie narusza ani nie zmienia jakiegokolwiek innego obowiązku ujawniania, ewentualnie istniejącego w ustawodawstwie poszczególnych krajów — przepisy w istocie «stosuje się bez uszczerbku dla praw i obowiązków ustanowionych w każdym miejscu przez prawodawstwo państwowe, w szczególności dotyczące obowiązków zawiadamiania kompetentnych władz cywilnych».

Ochrona osób składających doniesienia oraz ofiar

Znaczące są także paragrafy poświęcone ochronie osób, które decydują się złożyć doniesienie. Osoby, które informują o nadużyciach, w myśl tego, co jest przewidziane w motu proprio, nie mogą w istocie doznawać «krzywd, represji czy dyskryminacji» z powodu tego, co zgłosiły. Zwraca się także uwagę na problem ofiar, które w przeszłości były zmuszane do milczenia — te uniwersalne normy przewidują, że «nie można» im «narzucać żadnego zobowiązania do milczenia odnośnie do treści» zgłoszenia. Oczywiście tajemnica spowiedzi pozostaje absolutna i nienaruszalna, a zatem nie jest w żaden sposób naruszona przez te przepisy. Vos estis lux mundi stanowi ponadto, że ofiary i ich rodziny winny być traktowane z godnością i szacunkiem i muszą otrzymać odpowiednią pomoc duchową, medyczną i psychologiczną.

Dochodzenie przeciwko biskupom

Motu proprio określa normy dochodzenia w sprawie biskupów, kardynałów, przełożonych zakonnych i wszystkich, którzy z różnych tytułów i choćby tylko czasowo kierują diecezją lub innym Kościołem partykularnym. Ta regulacja winna być przestrzegana nie tylko w przypadkach, gdy w odniesieniu do tych osób prowadzone jest dochodzenie w sprawie bezpośredniego wykorzystywania seksualnego, ale również gdy zarzuca się im «tuszowanie» lub brak woli ścigania przypadków nadużyć, o których się dowiedziały, a którym miały obowiązek się przeciwstawić.

Rola metropolity

Istotna nowość dotyczy zaangażowania w dochodzenie wstępne arcybiskupa metropolity, który otrzymuje od Stolicy Apostolskiej mandat do prowadzenia dochodzenia w przypadku, gdy osobą oskarżoną jest biskup. Jego tradycyjna rola w Kościele zostaje w ten sposób wzmocniona i świadczy to o woli wykorzystania zasobów lokalnych także co do kwestii dotyczących dochodzenia w sprawie biskupów. Osoba, której zostało powierzone prowadzenie dochodzenia, po trzydziestu dniach przekazuje Stolicy Apostolskiej «raport o stanie dochodzenia», które «powinno zostać zakończone przed upływem dziewięćdziesięciu dni» (istnieje możliwość przedłużenia terminu w przypadku «słusznych powodów»). Ustala to określone terminy i po raz pierwszy wymaga się, aby odpowiednie dykasterie działały bez zwłoki.

Zaangażowanie świeckich

Przytaczając artykuł Kodeksu Prawa Kanonicznego, który podkreśla cenny wkład świeckich, normy motu proprio przewidują, że metropolita, prowadząc dochodzenie, może korzystać z pomocy «osób wyspecjalizowanych» w zależności od «wymogu danego przypadku, a w szczególności biorąc pod uwagę współpracę, jaką mogą przysłużyć się osoby świeckie». Papież stwierdzał wielokrotnie, że specjalizacja oraz umiejętności zawodowe świeckich stanowią ważny zasób dla Kościoła. Normy przewidują, że konferencje episkopatów i diecezje mogą przygotować listy osób wyspecjalizowanych, gotowych do współpracy, jednak ostateczna odpowiedzialność za dochodzenie jest powierzona metropolicie.

Domniemanie niewinności

Potwierdzona zostaje zasada domniemania niewinności osoby, w sprawie której prowadzone jest dochodzenie, która zostanie powiadomiona o prowadzeniu dochodzenia, gdy zażyczy sobie tego kompetentna dykasteria. O skarżenie winno bowiem zostać podane do wiadomości obowiązkowo jedynie w przypadku formalnego wszczęcia postępowania i, jeżeli uzna się to za stosowne dla zapewnienia integralności dochodzenia lub dowodów, może być pominięte na etapie wstępnym.

Zakończenie dochodzenia

Motu proprio nie wnosi zmian co do kar przewidzianych za przestępstwa, lecz ustanawia sposób postępowania odnośnie do zgłaszania i prowadzenia dochodzenia wstępnego. Po zakończeniu dochodzenia metropolita (lub w określonych przypadkach biskup sufragan najstarszy pod względem nominacji) przekazuje wyniki do kompetentnej dykasterii watykańskiej i na tym kończy się jego zadanie. Kompetentna dykasteria następnie przystępuje do działania «w myśl prawa, zgodnie z tym, co jest przewidziane dla konkretnego przypadku», działając zatem w oparciu o normy kanoniczne już istniejące. Na podstawie wyników dochodzenia wstępnego Stolica Apostolska może natychmiast nakazać środki prewencyjne i restrykcyjne w stosunku do osoby oskarżonej.

Konkretne zaangażowanie

Przez to nowe narzędzie prawne, powstałe z woli Franciszka, Kościół katolicki czyni nowy i wyraźny krok w zapobieganiu nadużyciom i walce z nimi, kładąc akcent na konkretne działania. Jak pisze Papież na początku dokumentu: «Aby takie zjawiska, w jakichkolwiek formach, nie miały więcej miejsca, potrzebne jest nieustanne i głębokie nawrócenie serc, potwierdzone konkretnymi i skutecznymi działaniami, które angażowałyby wszystkich w Kościele».

opr. mg/mg