Chrystologiczno-trynitarna koncepcja treści katechezy

Uroczyste obchody Roku Jubileuszowego 2000 skupiły się wokół Jezusa Chrystusa - Odkupiciela człowieka, tego samego wczoraj, dziś i na wieki. W liście apostolskim Tertio millennio adveniente, komentując tekst Listu św. Pawła do Galatów: "Kiedy nadeszła pełnia czasu, zesłał Bóg Syna swego" (4,4), Ojciec Św. Jan Paweł II pisze: "Pełnia czas utożsamia się z tajemnicą Wcielenia Słowa, współistotnego Ojcu oraz z tajemnicą odkupienia świata (TMA 1).

Myśl grecka wypracowała teorię czasu, który stanowi szczególną cechę bytowania ludzi. Rozróżniała chronos, kairos, aiôn ^[ 1 ] jako cykle powtarzające się. Objawienie Boże natomiast wskazuje na wydarzenia niepowtarzalne i ustawia dzieje świata w kierunku ostatecznego wypełnienia. Przyszłość nie jawi się wyłącznie jako przedmiot nadziei, ale przede wszystkim jako dopełnienie doświadczenia, które już jest i tylko musi osiągnąć ostateczne stadium rozwoju.

"Chrześcijanin żyje w czasie obecnym w sposób całkowicie wyjątkowy. Ma on w ręku klucz interpretacyjny, który - pomagając mu przełamać skrępowanie czasem, czy też jeszcze gorzej: wrażenie, że się całkowicie od niego zależy - pozwala mu osądzić go z góry, a tym samym panować nad nim z niesłychaną dotąd wolnością wewnętrzną. Tym kluczem, który stanowi też jego uprzywilejowany punkt widzenia, jest nic innego, jak właśnie wiara chrystologiczna. Chrześcijanin odznacza się szczególną «mądrością». On wie, że w Chrystusie czas osiągnął swój kres, przynajmniej w tym sensie, że doszedł do swego szczytu, do punktu kulminacyjnego. Przed Nim wszystko było zmierzaniem, przygotowaniem. Po nim natomiast wszystko jest już konsekwencją, obszarem oświeconym Jego światłem. Jeśli zaś jeszcze oczekuje się przyszłego dopełniania, to ma ono dwojaką konotację pozytywną: z jednej strony, pozwala chrześcijaninowi nie zatrzymywać się leniwie na osiągniętej mecie, ale podążać ku następnemu spotkaniu ze swym Panem; z drugiej natomiast zapewnia go, że przyszłość nie będzie mogła przynieść absolutnego novum, ale tylko ujście nieprzerwanego nurtu, który w Chrystusie miał swój początek i w którym Jego uczeń jest obecnie pogrążony, ze świadomością, że może on ubogacić i pociągnąć ze sobą każdego człowieka dobrej woli". ^[ 2 ]

II.  CHRYSTOLOGICZNE  WYPOWIEDZI  SOBORU  WATYKAŃSKIEGO  II

Pytania dotyczące osoby Jezusa Chrystusa i wiary w Niego zasadniczo stawiane były w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, np. na Soborze w Nicei w 325 roku lub w Chalcedonie w 451 roku.

Sobór Watykański II określał siebie mianem Soboru pastoralnego, którego zasadniczym celem było otwarcie się Kościoła na świat. To otwarcie na świat wynikało z silnej wiary w Jezusa Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego. W dokumentach soborowych nie spotykamy nowych sformułowań dogmatów chrystologicznych, mamy natomiast na nowo wyrażone świadectwo wiary w odkupieńczą obecność Jezusa Chrystusa żyjącego w swoim Kościele. "Kościół zaś wierzy, że Chrystus, który za wszystkich umarł i zmartwychwstał, może człowiekowi przez Ducha swego udzielić światła i sił, aby zdolny był odpowiedzieć najwyższemu swemu powołaniu; oraz że nie dano ludziom innego pod niebem imienia, w którym by mieli być zbawieni. Podobnie też wierzy, że klucz, ośrodek i cel całej ludzkiej historii znajduje się w jego Panu i Nauczycielu. Kościół utrzymuje nadto, że u podłoża wszystkich przemian istnieje wiele rzeczy nie ulegających zmianie, a mających swą ostateczną podstawę w Chrystusie, który jest ten sam, wczoraj, dziś i na wieki. W świetle więc Chrystusa, Obrazu Boga niewidzialnego, Pierworodnego wszystkiego stworzenia, Sobór pragnie przemówić do wszystkich, aby wyjaśnić tajemnicę człowieka i współdziałać w znalezieniu rozwiązania głównych problemów naszego czasu" (KDK 10). ^[ 3 ]

W Konstytucji dogmatycznej o Kościele w świecie współczesnym mamy także odpowiedź na lęki i niepokoje współczesnego człowieka: "Bóg bowiem powołał i powołuje człowieka, aby przylgnął do niego całą swą naturą w wiecznym uczestnictwie nieskazitelnego życia Bożego. To zwycięstwo odniósł Chrystus zmartwychwstały, uwalniając swą śmiercią człowieka od śmierci. Zatem każdemu myślącemu człowiekowi wiara, przedstawiona w oparciu o solidne argumenty, daje odpowiedź na jego niepokój o przyszły los, a zatem stwarza możność obcowania w Chrystusie z umiłowanymi braćmi zabranymi już przez śmierć, niosąc nadzieję, że osiągnęli oni prawdziwe życie w Bogu" (KDK 18). Chrystus nie tylko przywrócił utraconą jedność między ludźmi a Bogiem, On pozwala przezwyciężyć grzech i śmierć, jest wypełnieniem dziejów ludzkości. "Pan jest celem ludzkich dziejów, punktem, do którego zwracają się pragnienia historii oraz cywilizacji, ośrodkiem rodzaju ludzkiego, weselem wszystkich serc i pełnią ich pożądań. To On jest tym, którego Ojciec wskrzesił z martwych i posadził na swojej prawicy, ustanawiając Go sędzią żywych i umarłych. Ożywieni i zjednoczeni w Jego Duchu pielgrzymujemy ku wypełnieniu się historii ludzkiej, która odpowiada w pełni planowi Jego miłości: «odnowić wszystko w Chrystusie, to, co jest na niebie, i to, co na ziemi» (Ef 1,10)" (KDK 45).

Twierdzenie mówiące o tym, że Jezus przezwyciężył grzech przez swoją mękę, śmierć i zmartwychwstanie należy do wypowiedzi soteriologicznych. ^[ 4 ]

Jezus oddał swoje życie jako "okup za wielu" (Mt 26,28). Uczynił to w naszym zastępstwie. Przebłagał Boga za nasze grzechy. Odkupienie jest przede wszystkim uwolnieniem od grzechu i jego najważniejszego skutku, to jest śmierci. W rozumieniu Nowego Testamentu Jezus jest Chrystusem, a więc Tym, który zawarł Nowe Przymierze w naszym imieniu z Bogiem. Jest zarówno nowym Mojżeszem, który własną krwią pieczętuje zawarcie przymierza, jak i "nowym ołtarzem, tzn. przedstawicielem Boga, który jest drugą stroną i gwarantem przymierza". ^[ 5 ] Zbawienie przychodzi wyłącznie od Boga i jest dziełem Jego miłości. "W tym objawiła się miłość Boga ku nam, że zesłał Syna swego Jednorodzonego na świat, abyśmy życie mieli dzięki niemu" (1 J 4,9).

Dokumenty Soboru Watykańskiego łączą wypowiedzi chrystologiczne z wypowiedziami soteriologicznymi. Właściwie soteriologia stanowi klucz do właściwego rozumienia tez chrystologicznych. ^[ 6 ]

Mówiąc zaś o tym, że "Tajemnica człowieka wyjaśnia się naprawdę dopiero w tajemnicy Słowa Wcielonego" (KDK 22) podkreśla, że Chrystus przywrócił "synom Adama podobieństwo Boże zniekształcone od czasu pierwszego grzechu", zaś chrześcijanin włączony w tajemnicę paschalną, podąża umocniony nadzieją ku zmartwychwstaniu (por. Rz 8,17). "Dotyczy to nie tylko wiernych chrześcijan, ale także wszystkich ludzi dobrej woli, w sercu których działa w sposób niewidzialny łaska. Skoro bowiem za wszystkich umarł Chrystus i skoro ostateczne powołanie człowieka jest rzeczywiście jedno, mianowicie boskie, to musimy uznać, że Duch Święty wszystkim ofiarowuje możliwość dojścia w sposób Bogu wiadomy do uczestnictwa w tej paschalnej tajemnicy" (KDK 22).

W Jezusie Chrystusie wyjaśnia się nie tylko los poszczególnych ludzi, ale wypełnia się przeznaczenie całej ludzkości. On jest Alfa i Omega dziejów świata. Pełnia Bożego Objawienia (por. KO 2).

III.  CHRYSTOCENTRYZM  TRYNITARNY

Jan Paweł II pierwszą swoją encyklikę zaczyna od twierdzenia: "Odkupiciel człowieka Jezus Chrystus jest ośrodkiem wszechświata i historii" (RH 1). W adhortacji apostolskiej o nauczaniu katechetycznym Catechesi tradendae Ojciec Św. poszerzył to zwrócenie się do Chrystusa, mówiąc wyraźnie o chrystocentryzmie w katechezie: "W samym centrum katechezy odnajdujemy jedną osobę: Jezusa Chrystusa z Nazaretu" (CT 5). Chrystocentryzm oznacza również, że nikt nie może przekazać swojej własnej nauki, ale jedynie "naukę Jezusa Chrystusa, tj. prawdę, której On nam udziela, albo ściślej mówiąc Prawdę, którą On sam jest" (CT 6).

W encyklice Redemptoris Missio Jan Paweł II powraca do twierdzenia o zbawczym ośrodku, jakim jest Jezus Chrystus i potwierdza niezmienne orędzie Kościoła na temat jedynej i powszechnej mediacji Chrystusa. Inne ewentualne zbawcze pośrednictwa "czerpią znaczenie i wartość jedynie z mediacji Chrystusa i nie mogą być pojmowane jako równoległe lub komplementarne" (RM 5).

Potwierdzenie tego chrystocentryzmu soteriologicznego jest fundamentem biblijnym i dogmatycznym nauki Papieża o moralności chrześcijańskiej, zawartej przede wszystkim w encyklice Veritatis Splendor z 1993 roku oraz w encyklice Evangelium Vitae z roku 1995.

W liście apostolskim Tertio millennio adveniente znajdujemy takie stwierdzenia, jak "Chrystus jest jedynym Pośrednikiem między Bogiem a ludźmi" (n. 4), "Pan kosmosu jest także Panem historii (n. 5), "Chrystus jest Panem czasu, jest jego początkiem i jego wypełnieniem (n. 10). W numerze 40 tegoż listu Ojciec Św. zwraca uwagę na wybitnie chrystologiczny charakter Jubileuszu Roku 2000. Centrum refleksji będzie pogłębienie prawdy wyrażającej się w słowach: "Jezus Chrystus, jedyny Zbawiciel świata, wczoraj, dziś i na wieki".

Chrystocentryzm Jana Pawła II jest chrystocentryzmem trynitarnym. W encyklice o Duchu Świętym Dominum et Vivificantem Papież napisał: "Wielki Jubileusz zakończenia drugiego tysiąclecia, do którego przygotowuje się Kościół, ma bezpośrednio profil chrystologiczny, chodzi bowiem o uczczenie narodzenia Jezusa Chrystusa. Równocześnie jest to profil pneumatologiczny, albowiem tajemnica Wcielenia dokonała się "za sprawą Ducha Świętego". "Sprawił ją Duch Święty, który - jako współistotny Ojcu i Synowi - jest w absolutnej tajemnicy Trójjedynego Boga: Osobą-Miłością, Darem nie stworzonym, a zarazem bezpośrednim źródłem wszelkiego obdarowania, jakie pochodzi od Boga - w porządku stworzenia; jest też bezpośrednią zasadą i jakby przedmiotem samoudzielenia się Boga w porządku łaski. Tajemnica Wcielenia stanowi zenit owego obdarowania, stanowi zenit samoudzielania w porządku łaski" (DV 50).

Zapowiadając Jubileusz Roku 2000, Ojciec Św. pisze: "Jubileusz skupiony wokół postaci Jezusa staje się w ten sposób wielkim aktem uwielbienia Ojca: «Niech będzie błogosławiony Bóg i Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa: On napełnił nas wszelkim błogosławieństwem duchowym na wyżynach niebieskich - w Chrystusie. W nim bowiem wybrał nas przed założeniem świata, abyśmy byli święci i nieskalani przed Jego obliczem» (Ef 1,3-4)" (TMA 49).

Katechizm Kościoła Katolickiego

przyjmuje za swoje, tezy teologiczne Jana Pawła II. "W katechezie przez nauczanie przekazywany jest Chrystus, Słowo Wcielone i Syn Boży, wszystko zaś inne o tyle, o ile do Niego się odnosi; naucza sam Chrystus, a każdy inny nauczający - jedynie w tej mierze, w jakiej jest Jego zwiastunem lub tłumaczem i w jakiej Chrystus mówi przez jego usta (...) Trzeba więc, aby do każdego katechety można było zastosować te niezgłębione słowa Jezusa: «Moja nauka nie jest moja, lecz Tego, który Mnie posłał» (J 7,16)" (n. 427). ^[ 7 ]

Dalej czytamy: "Kto został powołany do «nauczania Chrystusa» powinien zatem starać się przede wszystkim o tę «najwyższą wartość poznania Chrystusa»; trzeba zgodzić się wszystko stracić, «bylebym pozyskał Chrystusa i znalazł w Nim (...) przez poznanie Jego: zarówno mocy Jego zmartwychwstania, jak i udziału w Jego cierpieniach - w nadziei, że upodabniając się do Jego śmierci, dojdę jakoś do pełnego powstania z martwych» (Flp 3,8-10)" (n. 428).

IV.  HIERARCHIA  PRAWD  WIARY  JAKO  ZASADA  TEOLOGICZNA

Soborowy Dekret o Ekumenizmie w punkcie 11, mówiąc o powiązaniu prawd z "podstawą wiary chrześcijańskiej", przesuwa akcent z ilościowego rozumienia prawdy na jej rozumienie bardziej jakościowe. Kładzie nacisk nie tyle naprawdę jako taką, ile na jej znaczenie zbawcze. Kryterium dla hierarchii prawd wiary stanowi jej bliskość z tajemnicą Chrystusa. Nie oznacza to, że można ograniczyć się do kilku prawd, pozostawiając resztę dowolnemu uznaniu poszczególnych teologów. ^[ 8 ] Hierarchia prawd wskazuje na centrum wiary chrześcijańskiej. Nowy Testament wskazuje zawsze na Osobę Jezusa Chrystusa w relacji do Ojca i Ducha Świętego (Dz 2,23; 5,31; Hbr 2,10; 12,2). Osoba Jezusa Chrystusa i Jego zbawcze dzieło, we wczesnych formułach wiary jest zawsze przedstawiona w kontekście trynitarnym, np. "Bóg uczynił go Panem i Mesjaszem" (Dz 2,36); "Jezus Chrystus jest Synem Bożym (Dz 8,37); "Zbawicielem świata jest Jezus Chrystus" (J 4,42) itp. ^[ 9 ]

Można powiedzieć, że hierarchia prawd wiary jest zasadą hermeneutyczną, porządkującą treści wiary według ich "związku z podstawa bądź rdzeniem wiary chrześcijańskiej" (DE 11), którym jest "misterium objawione w Jezusie Chrystusie". ^[ 10 ]

Nasuwa się pytanie - które dla katechetów jest problemem wymagającym szczegółowego omówienia - czy i w jakim stopniu można przejąć hierarchię prawd wiary jako zasadę katechetycznego ich przekazu. Karl Rahner rozróżniał obiektywną hierarchię prawd od sytuacyjno-egzystencjalnej hierarchii prawd. Miał na myśli różne stopnie rozwoju intelektualnego dzieci, młodzieży i dorosłych i różne pola (przestrzenie) doświadczeń życiowych i etapów rozwoju wiary osobowej. ^[ 11 ]

V.  JEZUS  CHRYSTUS:  CENTRUM  KATECHEZY

Katechizm Kościoła Katolickiego, cytując adhortację Catechesi tradendae Jana Pawła II, stwierdza: "W samym centrum katechezy znajduje się przede wszystkim Osoba: Jezus Chrystus z Nazaretu, Jednorodzony Syn Ojca (...) który cierpiał i umarł za nas i który teraz, ponieważ zmartwychwstał, żyje z nami na zawsze (...) Katechizować (...) to odkrywać w Osobie Chrystusa cały odwieczny zamysł Boży, który w Nim się wypełnił. To dążyć do zrozumienia znaczenia czynów i słów Chrystusa oraz znaków dokonanych przez Niego". Celem katechezy jest "doprowadzenie do komunii z Jezusem Chrystusem (...) Bo tylko On sam może prowadzić do miłości Ojca w Duchu Świętym i uczestnictwa w życiu Trójcy Świętej" (n. 426).

W Dyrektorium ogólnym o katechizacji z 1997 roku czytamy: "Fakt, że Jezus Chrystus jest pełnią Objawienia, jest podstawą "chrystocentryzmu" katechezy. W orędziu objawionym Misterium Chrystusa nie jest elementem bardziej uwydatnionym niż inne, ale stanowi centrum, na bazie którego zostają uporządkowane oraz wyjaśniają się wzajemnie wszystkie inne elementy" (n. 41). ^[ 12 ]

Wspomniane Dyrektorium jako normę i kryterium przedstawiania orędzia ewangelicznego przyjmuje chrystocentryzm trynitarny. "Chrystocentryzm katechezy, na mocy jej wewnętrznego dynamizmu, prowadzi do wyznania wiary w Boga: Ojca, Syna i Ducha Świętego. Jest to chrystocentryzm ze swej natury trynitarny. Chrześcijanie w chrzcie zostają upodobnieni do Chrystusa, «Jednego z Trójcy», i to upodobnienie wprowadza chrześcijan, «synów w Synu», w komunię z Ojcem i z Duchem Świętym. Dlatego ich wiara jest radykalnie trynitarna. "Tajemnica Trójcy Świętej stanowi centrum wiary i życia chrześcijańskiego" (n. 99). Dyrektorium w punkcie 100 określa (precyzuje) niektóre aspekty tak rozumianego kryterium. "Chrystocentryzm trynitarny orędzia ewangelicznego prowadzi katechezę do troski, m.in. o następujące aspekty.

• Wewnętrzną strukturę katechezy; każdy sposób przedstawienia będzie zawsze chrystocentryczno-trynitarny: "Przez Chrystusa do Ojca w Duchu". Jeżeli katecheza nie uwzględnia wspomnianych trzech elementów lub nie przedstawia ścisłego ich powiązania, chrześcijańskie orędzie może zatracić właściwy sobie charakter.
  
• Idąc za pedagogią Jezusa w Jego objawieniu Ojca, siebie samego jako Syna i Ducha Świętego, katecheza ukaże wewnętrzne życie Boga na podstawie zbawczych dzieł na rzecz ludzkości. Dzieła Boże objawiają, kim On jest w sobie samym, podczas gdy misterium Jego wewnętrznego bytu oświeca rozumienie wszystkich Jego dzieł. Sytuacja analogiczna ma miejsce w relacjach ludzkich, gdzie osoby ukazują się poprzez czyny i im więcej je znamy, tym lepiej rozumiemy ich czyny.
  
• Przedstawienie wewnętrznego bytu Boga objawionego przez Jezusa, jednego w swej naturze i troistego w osobach, powinno ukazać żywe konsekwencje dla życia ludzkiego. Wyznanie wiary w jednego Boga oznacza, że "człowiek nie może w sposób absolutny poddać swojej wolności osobistej żadnej władzy ziemskiej". Oznacza ponadto, że ludzkość, stworzona na obraz Boga, który jest "komunią osób", jest powołana do tego, by być społecznością braterską, złożoną z dzieci tego samego Ojca, równych w godności osobowej. Konsekwencje ludzkie i społeczne chrześcijańskiej koncepcji Boga są bardzo znaczące. Kościół, wyznając wiarę w Trójcę Świętą i głosząc ją światu, uważa się za "lud zjednoczony jednością Ojca i Syna, i Ducha Świętego".
  

Można przyjąć, że chrystologiczno-trynitarna koncentracja treści katechezy stanowi metodę dochodzenia do prawdy oraz kryterium wartościowania i "wyważania" tego, co najbardziej istotne w nauce chrześcijańskiej, a co jest związane z tajemnicą Chrystusa. Dzięki Chrystusowi świat przestał być wrogi. W Chrystusie i przez Chrystusa w Duchu Świętym doznaje stopniowego uświęcenia i przebóstwienia. Jezus Chrystus objawił nam Boga jako Ojca, który jest miłością (1 J 4,8). Miłość jest motywem przyjścia Syna Bożego i naszego odkupienia (Ga 2,20; Ef 5,2-25). Bóg jest Ojcem przede wszystkim dla wydziedziczonych i grzeszników (Łk 15,1-32). Przybranie w Jezusie Chrystusie jest źródłem równości i fundamentem cywilizacji miłości. "Kościół wierzy (...), że klucz, ośrodek i cel całej ludzkiej historii znajduje się w Jego Panu i Nauczycielu" (KDK 10).

---

opr. ab/ab