Wielkanoc i towarzyszące jej symbole

W liturgii Kościoła pojęcie oktawa oznacza trwające przez osiem dni obchody jakiegoś święta. Liczba osiem wyraża pełnię i wejście w nowy wymiar czasu, którym jest wieczność. W obecnym kalendarzu liturgicznym mamy tylko dwie oktawy związane z uroczystościami Wielkanocy i Bożego Narodzenia.

Niedziela Wielkanocna otwiera okres pięćdziesięciu dni, który pierwotnie nazywano Pięćdziesiątnicą, a dziś Okresem Wielkanocnym. Pierwsze osiem dni tego okresu tworzy oktawę Wielkanocy. Pierwsze świadectwo o uformowanej liturgicznie oktawie Wielkanocy znajdujemy w homiliach Asteriusza Sofisty pochodzących z IV wieku. Można nawet wnioskować, że oktawę obchodzono znacznie wcześniej, ponieważ Asteriusz nie wprowadza żadnych innowacji, ale raczej opiera się na istniejącej tradycji.

Liturgia oktawy charakteryzowała się radosnym przeżywaniem tajemnicy paschalnej, a szczególnie zmartwychwstania Chrystusa. W tym czasie szczególną uwagę kierowano na nowo ochrzczonych. Trzeba bowiem pamiętać, że w Wigilię Paschalną udzielano sakramentów inicjacji chrześcijańskiej, czyli chrztu, bierzmowania i Eucharystii. W oktawie zaś, każdego dnia celebrowano dla nich Mszę świętą ze specjalnymi kazaniami, które nazywamy katechezami mistagogicznymi. W tych katechezach wyjaśniano nowo ochrzczonym znaczenie znaków i symboli obecnych w otrzymanych sakramentach. W taki sposób wprowadzano ich w najgłębsze tajemnice wiary chrześcijańskiej.

Okres oktawy nazywany był także „Białym Tygodniem”, a niedziela kończąca oktawę — „Białą Niedzielą”. W czasie chrztu, po trzykrotnym zanurzeniu w źródle chrzcielnym, katechumeni otrzymywali białe szaty, które noszono przez cały tydzień aż do niedzieli włącznie. W niedzielę kończącą oktawę składano białe szaty chrzcielne. Szaty te oznaczały narodziny nowego człowieka, który w sakramencie chrztu otrzymał dar nowego życia i stał się dzieckiem Bożym.

Zwyczaj przedłużania najważniejszych świąt chrześcijańskich na oktawę, czyli na osiem dni jest bardzo dawny. Kościół chce w ten sposób podkreślić rangę i ważność uroczystości. Wszystkie dni oktawy posiadają taki sam walor jak Niedziela Zmartwychwstania. Okres ośmiu dni traktowany jest jak jeden dzień, jako jedno święto, jako dzień najradośniejszy. Dlatego w oktawie Wielkanocy nie obowiązuje post w piątek. Teksty liturgiczne i biblijne wszystkich dni oktawy Wielkanocy nawiązują bezpośrednio do wydarzenia zmartwychwstania Jezusa i jego konsekwencji dla nas. Znajdujemy także wyraźne odniesienia do sakramentu chrztu i tego, co staje się udziałem każdego ochrzczonego  

„Święconka” - Błogosławieństwo pokarmów na stół wielkanocny

W Wielką Sobotę od wczesnych godzin rannych wszystkie kościoły w Polsce nawiedzane są przez niezliczone rzesze ludzi. Dominującą grupą są dzieci, trzymające w ręku udekorowany koszyczek ze „święconką”. W koszyczku obowiązkowo musi znajdować się baranek z cukru lub z chleba, różnego rodzaju wędliny, malowane jajka i chleb. Do tego wszystkiego dochodzą ozdoby z pierwszych kwiatów i zazielenione gałązki z drzew. Skąd wziął się zwyczaj „święconki”?

Praktyka święcenia pokarmów i napojów wielkanocnych jest jedną z form obrzędowości chrześcijańskiej związanej ze świętem Paschy, którego treścią jest misterium śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa jako Baranka Nowego Przymierza. Pierwsze świadectwa praktykowania obrzędu sięgają przełomu VII i VIIII wieku. W Wigilię Paschalną celebrowaną w nocy z soboty na niedzielę, podczas Modlitwy Eucharystycznej błogosławiono baranka, którego spożywano po Mszy świętej. Błogosławiony baranek symbolizował Jezusa Chrystusa, który dla chrześcijan był Barankiem Bożym, gładzącym przez śmierć i zmartwychwstanie grzechy świata.

W późniejszych wiekach obrzęd ten oderwano od Wigilii Paschalnej i zaczęto go antycypować znacznie wcześniej. Wtedy też pojawiły się inne pokarmy przeznaczone na stół wielkanocny: ptaki, szynka, słonina, kiełbasa, ser, masło, chleb, różne ciasta i placki, jaja, olej, ryby, mleko z miodem, wino, piwo oraz chrzan, sól, czosnek, pieprz, jabłka i zioła. Pośród obfitości jadła przygotowanego do świętowania zmartwychwstania Jezusa prawdziwy baranek zagubił się i stracił swoje dawne znaczenie. Jego miejsce zajęły figurki z ciasta, masła, cukru, gipsu lub z innej materii. Ta różnorodność i obfitość przygotowywanych pokarmów związana była z bardzo surowym postem, do którego byli zobowiązani chrześcijanie przed Wielkanocą. Wyrzeczenie i umartwienia Wielkiego Postu miały wzmocnić radość świętowania zmartwychwstania Jezusa. Ta radość wyrażała się także w świętowaniu przy stole i spożywaniu obfitych posiłków, których na co dzień nie spożywano.   

Zwyczaj błogosławienia pokarmów na stół wielkanocny pojawił się w Polsce na przełomie XIII i XIV wieku. W pobożności ludowej był on traktowany niemal jako „ósmy sakrament”. Mawiano wtedy: „w dzień Wielkanocy, kto święconego nie je, ten jest złym chrześcijaninem”. Szczególnie dużą popularnością „święcone” cieszyło się w naszej ojczyźnie w XIX wieku. Miało to podłoże religijne i patriotyczne, ponieważ przypominało dobre czasy staropolskie i wolność Rzeczypospolitej w okresie przedrozbiorowym. Święcenie pokarmów i napojów wielkanocnych jest do dziś aktualne nie tylko w Polsce, lecz również w Austrii, Bawarii i we Włoszech. 

Obecnie używane formuły poświęcenia pokarmów na stół wielkanocny odnoszą się przede wszystkim do chleba, mięsa i jaj. Modlitwy wyrażają radość wielkanocną i klimat wspólnotowo — rodzinny, a także akcentują nowe życie w Chrystusie zmartwychwstałym, Komunię świętą wielkanocną oraz Ucztę eucharystyczną.  Warto wsłuchać się w treść tych pięknych modlitw i zrozumieć znaczenie obrzędu w świetle uroczystości paschalnych, aby nie miał on znaczenia czysto folklorystycznego.

Baranek paschalny

To jeden z najczęściej używanych znaków w okresie wielkanocnym. Bogatą symbolikę baranka daje nam Pismo święte. Jest on znakiem przymierza, które Bóg zawarł z narodem wybranym po wyprowadzeniu ich z niewoli egipskiej. Krew baranka oczyszczała Izraelitów z grzechów, stąd składano go w ofierze. W Nowym Testamencie baranek symbolizuje Chrystusa i Jego ofiarę złożoną na drzewie krzyża. Baranek przedstawiany jest często ze zwycięskim sztandarem. Oznacza on, że śmierć Chrystusa nie była Jego porażką, ale zwycięstwem. Jego śmierć była przejściem do zmartwychwstania. Poprzez swoją śmierć i zmartwychwstanie Chrystus pokonał grzech i śmierć i dał wszystkim ludziom zbawienie. Baranek jest symbolem niewinności i ofiary. Chrystus jako Baranek Boży oznacza tego, który przyjmuje na siebie grzechy wszystkich ludzi i samego siebie składa jako ofiarę przebłagalną.

Jajko

Jajko, jeden z głównych symboli świąt wielkanocnych, we wszystkich kulturach oznacza odrodzenie i zmartwychwstanie. Według wierzeń ludowych dawało siłę i szczęście. Tradycja podawania jajek na Wielkanoc przyszła do Polski z Niemiec. Prawdopodobnie wzięła się z kościelnego zakazu ich spożywania w okresie Wielkiego Postu i ich powrotu na świąteczny stół. Jajko jest symbolem nowego, rodzącego się życia. Nowe życie przynosi chrześcijanom zmartwychwstały Chrystus.

Zając

W wielu religiach zając był symbolem płodności oraz ze względu na wyostrzony zmysł słuchu, był uważany za bóstwo opiekuńcze. W chrześcijańskiej interpretacji alegorycznej zające, budujące sobie mieszkanie pośród skał są symbolem ludów pogańskich, czyli ludów, które nie znają Chrystusa. Pomimo, że pierwotnie błąkają się one po bezdrożach i pustkowiach, to ostatecznie znajdują schronienie przy Jezusie Chrystusie, który jest Skałą. Zając jest także symbolem grzesznika, który po okazaniu skruchy i czasie pokuty wraca do Boga. Coroczna zmiana koloru sierści zająca jest symbolem rodzenia się do nowego życia, czyli wskazuje na zmartwychwstanie.   

Tekst pochodzi z książki ks. prof. Dariusza Kwiatkowskiego, Zaczerpnąć ze źródła wody życia. W świecie liturgicznych znaków, Kalisz 2007

opr. mg/mg