Typologia

Scott Hahn Moc słowa w liturgii ISBN: 978-83-7580-158-3 wyd.: Wydawnictwo Salwator 2010

Wybrane fragmenty Przedmowa Wprowadzenie Współczesność bliska starożytności Definiowanie pojęć Ekonomia Typologia Mistagogia

Typologia

Dostrzeżenie i uznanie Bożej ekonomii logicznie prowadzi nas ku typologicznemu odczytaniu Pisma Świętego. Katechizm Kościoła Katolickiego definiuje je bardzo prosto: „[typologia] rozpoznaje (...) w dziełach Bożych Starego Testamentu figury tego, czego Bóg dokonał w pełni czasów” (ust. 128).

Typologia ujawnia się w dwoistej strukturze literackiej Biblii. Ekonomia obejmuje wprawdzie jedną historię, lecz złożoną z dwóch części: Starego i Nowego Testamentu. Typologia to sens dosłowny, w którym Nowy Testament odczytuje Stary. Dotyczy właśnie tego, co Chrystus wyjawił w swojej egzegezie w drodze do Emaus, „co we wszystkich Pismach odnosiło się do Niego”. Inni autorzy Nowego Testamentu idą za jego przykładem, odnosząc „wszystkie Pisma” do doktryny o Kościele, a także do moralnego, ascetycznego i sakramentalnego życia chrześcijan. Typologia nie polega jedynie, ani nawet przede wszystkim, na powiązaniu zapowiedzi z jej spełnieniem, lecz zasadza się na analogii. To, co rozpoczęło się w Starym Testamencie, znajduje w nim niekiedy częściowe wypełnienie, lecz ostatecznie wypełnia się dopiero w Nowym, przynosząc zarówno przemianę, jak i odnowę.

Wyraz „typologia” wywodzi się z użycia greckiego słowa typos w kilku fragmentach Nowego Testamentu. W jednym z nich św. Paweł stwierdza, że „[Adam] jest typem tego, który miał przyjść” (Rz 5,14). W innym fragmencie mowa o rodzinie Noego „uratowanej przez wodę”, będącej — jak się dowiadujemy — zapowiedzią chrztu (1 Pt 3,21). W tym właśnie fragmencie grecki tekst mówi dosłownie, że chrzest stanowi w istocie antitypon, tj. antytyp potopu. O ile więc „typ” jest znakiem i zapowiedzią, o tyle „antytyp” to sama oznaczana przezeń rzecz.

Termin typos znajdował się w ogólnym użyciu, zanim zagościł w myśli chrześcijańskiej. W sensie dosłownym oznacza odcisk pieczęci na wosku lub matrycy na monecie. Wszystkie te odciski (typy) odpowiadają dalece większym bytom (antytypom). Typ przedstawia cesarza, którego wizerunek widnieje na monecie, lub sędziego, który zatwierdził dokument. Filozofowie od dawna używali tych określeń w sensie przenośnym w dyskusjach o dziełach literackich dla opisania na przykład zwiastunów jakichś wydarzeń w dramacie.

Typologia zatem oznacza badanie bądź należyte rozumienie typów, a oparta na niej metoda jest charakterystyczna zarówno dla Starego, jak i Nowego Testamentu. Wielu badaczy zwraca uwagę, że Księga Wyjścia w wielu miejscach wydaje się przedstawiać exodus Izraela z Egiptu jako swoiste echo historii stworzenia opisanej w Księdze Rodzaju. Na przykład Mojżesz po narodzeniu zostaje spuszczony na wodę w skrzynce (Wj 2,3) nazwanej tym samym hebrajskim słowem, które wcześniej opisuje „arkę” Noego (Rdz 6,14). Izrael, wychodząc z rozstępującej się toni Morza Czerwonego, staje się niejako nowym narodem (Wj 14,26--29), podobnie jak w Księdze Rodzaju świat wyłonił się z głębokich i mrocznych pierwotnych wód (Rdz 1,1-2). Wykonanie szat kapłańskich oraz budowa przybytku również odzwierciedla echa wcześniejszej narracji. W obu przypadkach praca przebiega w siedmiu etapach, z których każdy podsumowany jest stwierdzeniem: „jak Pan nakazał Mojżeszowi”. Mojżesz, jak wcześniej Bóg, widząc owoce swej pracy, błogosławi je (Wj 39,43). Jak Bóg „ukończył swe dzieło” (Rdz 2,1-2), podobnie i Mojżesz „dokonał dzieła” (Wj 40,34). Bóg po ukończeniu swego dzieła odpoczął siódmego dnia i pobłogosławił go, a gdy Mojżesz dopełnił swego dzieła, Boża chwała napełniła przybytek (Wj 40,34).

Z kolei prorocy czytali w sposób typologiczny Torę, upatrując w opisanych w niej wydarzeniach historycznych zapowiedzi współczesnych bądź przyszłych wydarzeń. Henri de Lubac, opierając się na pracach Jeana Daniélou, mówi o „prehistorii” egzegezy typologicznej obecnej w Starym Testamencie: „prorocy sami zauważają »drugi Exodus« (...), którego pierwszy był jedynie figurą i symbolem (...), a u proroka Ezechiela opis pierwszego raju przenosi się na wizję Ostatniego Jeruzalem”²⁰. W księgach Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela można wskazać liczne przykłady nieustannej interpretacji wydarzeń zbawczych, zarówno przeszłych, jak i przyszłych, w kategoriach przywodzących na myśl nowe stworzenie (Iz 4,5; 65,17; 66,22; Jr 31,35-36; Ez 36,8-11), nowy exodus (Iz 51,9-11; Jr 16,14-15; Ez 26,2-3) lub nowe królestwo (Iz 9,2-7; Jr 23,5-6; Ez 34,23-24)²¹. Stworzenie, exodus oraz ustanowienie królestwa to niewątpliwie trzy najistotniejsze dzieła Boże w historii, przynajmniej zdaniem biblijnych autorów. Dlatego właśnie stworzenie, exodus i królestwo to typologiczne „wierzchołki” w księgach wielkich i małych proroków, a także później, w całym Nowym Testamencie.

Typologia zawsze stanowiła integralną część biblijnego objawienia, co najpełniej widać w księgach prorockich. Jean Daniélou mówi wręcz o „organicznym związku między typologią a proroctwem”, a proroctwo definiuje jako „typologiczną interpretację historii”²².

Typologia pełniła ważną rolę również w literaturze pogańskiej, choć służyła zasadniczo innym celom. Typologia biblijna, w przeciwieństwie do tej stosowanej przez greckich filozofów, nie była jedynie metodą analizy literackiej, lecz przede wszystkim miała określone znaczenie historyczne. Judeochrześcijańska interpretacja typologiczna zakłada historyczność wydarzeń zarówno stanowiących zapowiedź, jak i będących jej wypełnieniem. Jean Daniélou świetnie streszcza nauki św. Augustyna oraz św. Tomasza z Akwinu, mówiąc, że typologia to nie tylko „sens słów”, lecz „sens rzeczy” — nie tylko „sens Pisma”, ale „sens historii”²³.

Egzegeza typologiczna zakłada zatem pojęcie Bożej ekonomii. Historia toczy się, podobnie jak cały stworzony świat, według jedynego Bożego planu. Święty Augustyn uczy, że ludzcy autorzy do oznaczenia rzeczy posługują się słowami, Bóg natomiast do tego samego celu posługuje się stworzeniem. A zatem nie tylko słowa Pisma Świętego są znakami tego, co wydarzyło się w toku historii, lecz nawet same wydarzenia świętej historii zostały przez Boga ukształtowane jako materialne znaki; w ten sposób konkretne wydarzenia objawiają wieczne prawdy. „Ten właśnie proces, w którym wydarzenia odpowiadają głębszym sensom, można określić mianem typologii”²⁴;²⁵.

Taki sposób rozumienia historii oraz stworzenia, reprezentowany przez proroków i rabinów, przejęło w spadku pierwsze pokolenie chrześcijan, przez co praktyka typologiczna odcisnęła się na każdej z kart Nowego Testamentu. Ewangeliści i apostołowie nie wahali się odnosić słów hebrajskich proroków do wydarzeń z życia Chrystusa: od niepokalanego poczęcia do upokarzającej śmierci. Często i chętnie posługują się również aluzjami do Starego Testamentu, by ukazać podobieństwo między Chrystusem a dawnymi bohaterami. Jezus przedstawiany jest zatem jako nowy Adam, nowy Mojżesz oraz Syn Dawida, co idealnie odpowiada trzem „wierzchołkom” (stworzenie, exodus, królestwo), jakie obserwowaliśmy w typologii proroków. „Nowy Testament (...) nie tworzy typologii, lecz dowodzi, że wypełniła się ona w osobie Jezusa z Nazaretu”²⁶.

Co więcej, skoro typologia zależy od dosłownego i historycznego sensu Pisma, nowotestamentowa egzegeza Starego Testamentu zasadza się na trwałej jedności Biblii hebrajskiej. Mówiąc słowami Hugona od św. Wiktora, „historia to fundament”. Daniélou trafnie zauważa, że „typologiczna interpretacja wydarzeń w żadnym razie nie lekceważy ani nie przesłania ich konkretnego istnienia czy wartości, lecz tworzy układ odniesienia dla czytelnego uporządkowania”²⁷.

Najwyraźniej typologia posłużyła Jezusowi jako „układ odniesienia” w wykładzie, który przedstawił uczniom w drodze do Emaus. Jedynie egzegeza typologiczna umożliwia bowiem uchwycenie tego, „co we wszystkich Pismach (czyli w Starym Testamencie) odnosiło się do niego”.

Jednocześnie typologia była i jest krytykowana — zarówno w starożytności, jak i obecnie. Sama metoda typologiczna zawsze jednak miała licznych obrońców, nawet w gronie krytyków interpretacji historycznej. Gerhard von Rad broni typologii na gruncie antropologicznym: „rozumowanie typologiczne pozostaje podstawową funkcją wszelkiej ludzkiej myśli oraz interpretacji”²⁸. Christopher Wright również uznaje typologię za „normalną i powszechną metodę poznawania i rozumienia (...). Każdy nauczyciel wie, że prezentując nowe pojęcia lub umiejętności, trzeba opierać się na analogii lub podobieństwie do tego, co znane i opanowane — przeszłych wydarzeń, doświadczeń, bądź intuicji”²⁹. Wobec tego należy oczekiwać, że każdy ludzki autor będzie korzystać z technik typologicznych. A skoro „wszelkie Pismo jest przez Boga natchnione” (2 Tm 3,16), możemy w dalszej kolejności dostrzec w Biblii Bożą pedagogikę — zarówno w samych pismach, jak i w konkretnych wydarzeniach historii zbawienia.

Egzegeza typologiczna obejmuje schemat obietnicy i jej wypełnienia w historii zbawienia, wskazując kluczowe wydarzenia, osoby oraz ustanowienia. Typologia zasadza się na jedności i spójności całej Biblii oraz na odwiecznym Bożym planie zbawienia. Zakłada, mówiąc słowami św. Augustyna, że Nowy Testament jest niejako ukryty w Starym, a Stary zostaje objawiony w Nowym — ostatecznie zaś w Jezusie Chrystusie, który „otwiera (...) Pisma” uczniom, a ci poznają go „przy łamaniu chleba”.

²⁰ J. Corbon, dz. cyt., s. 6 (tłum. fragm. — P.B.). Celem chrześcijańskiej liturgii — pisze I.H. Dalmais OP — jest: „wyrażać wiarę człowieka w Bożą ekonomię i pomnażać żywe owoce wcielenia”. Zob. Introduction to the Liturgy, tłum. ang. Roger Capel, Helicon, Baltimore 1961, s.?27. Zob. Jean Daniélou SJ, „The Sacraments and the History of Salvation”, w: Liturgy and the Word, Liturgical Press, Collegeville, Minnesota 1959, s.?21—32. Tamże, s. 29: „Przedmiotem wiary jest istnienie Bożego planu” (tłum. fragm. — P.B.).

²¹ Henri de Lubac SJ, Medieval Exegesis, t.?I, Eerdmans, Grand Rapids, Michigan 1998, s.?230 (tłum. fragm. — P.B.).

²² Przykładów jest znacznie więcej. Nowe stworzenie: Iz 40,12-28; 42,5-12; 54,9-10; 65,17; Jr 31,35-37; 33,19-20; Ez 24,25-30. Nowy exodus: Iz 11,11-16; 40,3-5; Jr 16,14-16; 23,1-8; Ez 20,32-44. Nowe królestwo/Jeruzalem/Syjon: Iz 2,1-4; 9,6-7; 11,1-10; 65,18; Jr 33,15-22; Ez 34,11-31; 36,16-28; rozdz. 40—48. Ponadto Iz 43,15-21 łączy ideę nowego stworzenia z ideą nowego exodusu. Iz 24,24-28 łączy nowe stworzenie i nowe Jeruzalem. Jr 32,36-44 i Ez 34,11-31 oraz 36,16-28 łączą nowy exodus i nowe królestwo/Jeruzalem. Iz 45,7-20; 51,1-16 oraz Jr 33,14-26 łączą wszystkie trzy motywy. Warto również zauważyć, że hebrajskie słowo bara' („stwarzać”) pojawia się aż szesnaście razy w Iz 40-55, gdzie proroctwo na temat nowego exodusu występuje najczęściej.

²³ Jean Daniélou SJ, From Shadows to Reality: Studies in the Typology of the Fathers, Burns and Oates, London 1960, s.?157 (tłum. fragm. — P.B.).

²⁴ Tegoż, The Lord of History, tłum. ang. Nigel Abercombie, Meridian, New York 1968, s.?1968. Por. św. Augustyn, O nauce chrześcijańskiej, 1.2 oraz św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. I, poz. 10.

²⁵ Enrico Mazza, Mystagogy: A Theology of Liturgy in the Patristic Age, tłum. ang. Mathew J.?O'Connell, Pueblo, New York 1989, s.?11 (tłum. fragm. — P.B.).

²⁶ Jean Daniélou SJ, The Bible and Liturgy, Notre Dame University Press, Notre Dame, Indiana 1956, s.?5 (tłum. fragm. — P.B.).

²⁷ Tegoż, The Lord of History, dz. cyt., s.?140 (tłum. fragm. — P.B.).

²⁸ Gerhard von Rad, „Typological Interpretation of the Old Testament”, w: Essays on Old Testament Hermeneutics, red. Claus Westerman, John Knox Press, Richmond, Virginia 1964, s.?17 (tłum. fragm. — P.B.).

²⁹ Christopher J.H.?Wright, Knowing Jesus through the Old Testament, InterVarsity Press, Downers Grove, Illinois 1992, s.?111—112 (tłum. fragm. — P.B.).

opr. aw/aw