Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną

Nietolerancyjna wyłączność, jaką sugeruje pierwsze z przykazań, jest zjawiskiem wyjątkowym w historii religii. Wszystkie starożytne religie poza izraelską były politeistyczne.

Początkowo Izrael był w stosunku do innych wyznań tolerancyjny. Uważał za rzecz oczywistą, że obce ludy mogą mieć własnych bogów. Dopiero pod wpływem proroków pojawiło się w nim i z czasem umocniło przekonanie, że jedynie Jahwe jest Bogiem i Panem nie tylko Izraela, ale wszystkich narodów i całego świata.

Baal wraz z orszakiem

Starożytne religie zostawiały swym wyznawcom swobodę oddawania czci różnym bogom. Co więcej, znaczenie, potęga i moc naczelnego boga - np. Marduka w Babilonii, czy Baala w Fenicji i Kanaanie - były podkreślane przez kult pomniejszych bogów, którzy powiększali orszak jego dworu, poddanych i sług, wstawiali się u niego za swoimi czcicielami i uznawali go za swego pana i króla. Podobnie kult różnych demonów i duchów powiększał chwałę naczelnego boga. Bogowie pogańskich religii nie bronili wyłączności swego kultu, nie byli zazdrośni o chwałę.

Jestem zazdrosny

Bóg Izraela natomiast jest Bogiem zazdrosnym. Wymaga dla siebie wyłącznego kultu religijnego. Stwierdza to wyraźnie wiele tekstów biblijnych: "Nie będziesz oddawał im (cudzym bogom) pokłonu i nie będziesz im służył, ponieważ Ja Jahwe, twój Bóg, jestem Bogiem zazdrosnym" (Wj 20, 5); "Nie będziesz oddawał pokłonu bogu obcemu, bo Jahwe ma na imię Zazdrosny: jest Bogiem zazdrosnym" (Wj 34, 14; por. Pwt 5, 9; 6, 15; Joz 24, 19).

Jahwe jedyny dla wszystkich?

Czy zawarty w pierwszym przykazaniu zakaz należy rozumieć w sensie formalnego monoteizmu, tzn. że cześć boska należy się wyłącznie Jahwe jako Bogu, oprócz którego nie ma żadnego innego na świecie (Pwt 4, 39), czy też w sensie henoteistycznym, tzn. że Izraelici powinni czcić Jahwe jako swojego Boga (por. Pwt 6, 14), natomiast inne ludy mogą mieć innych bogów?

To rozkaz

Aby właściwie zrozumieć to przykazanie, konieczne jest uzmysłowienie sobie jednej prawdy: podobnie jak cały Dekalog, nie jest ono teoretyczną deklaracją czy orzeczeniem jakiejś prawdy z dziedziny poznania, lecz poleceniem, rozkazem. Stanowi nakaz "niepodzielności" serca (por. Jr 24, 7; Pwt 4, 29), gdyż Izraelita ma czcić swego Boga "z całego serca, z całej duszy i ze wszystkich sił swoich" (Pwt 6, 5; por. Pwt 18, 13; Mt 22, 37).

Monoteizm praktyczny

Jeśli w ten sposób spojrzymy na pierwsze przykazanie, jasne się stanie, że implikuje ono monoteizm, ale monoteizm praktyczny, tzn. nastawiony na ludzkie postępowanie, a nie na teoretyczne rozstrzyganie. Takie myślenie znajduje swój wyraz w starotestamentalnej koncepcji Boga. Jahwe istnieje i jest Bogiem prawdziwym, bo jest Bogiem działającym, wybawcą. "Oto ja jestem twoim Bogiem, od ziemi egipskiej, innego Boga poza mną ty nie znasz, nie ma oprócz mnie wybawcy" (Oz 13, 4). "Nie ma innego Boga oprócz mnie. Bóg sprawiedliwy i zbawiający nie istnieje poza mną" (Iz 45, 21).

Takie przekonanie prowadzi do stanowiska, że inni bogowie są niczym, po prostu nie istnieją. "Nasz Bóg jest w niebie (...) ich bożki to srebro i złoto, robota rąk ludzkich. Mają usta, ale nie mówią; oczy mają, ale nie widzą. Mają uszy, ale nie słyszą; nozdrza mają, ale nie czują zapachu. Mają ręce, lecz nie dotykają, nogi mają, ale nie chodzą; gardłem swoim nie wydają głosu. Do nich są podobni ci, którzy je robią, i każdy, który im ufa" (Ps 115, 3-8).

Bożki opornie ustępowały

Realizacja pierwszego przykazania Dekalogu, czyli przyjęcia przez Izrael monoteizmu w sensie ścisłym, następowała powoli. Izraelici raz po raz ulegali wpływom pogańskich sąsiadów; wznosili maseby, stele i aszery (pale i słupy kultowe), palili kadzidło i składali ofiary bożkom - niekiedy nawet z dzieci (zob. Lb 25, 1-2; Pwt 4, 9-31; Sdz 2, 11-15; 17-18; Jr 2; Ez 6, 16).

Ślady zmagań o zachowanie ścisłego monoteizmu znajdują się w prawodawstwie izraelskim, w modlitwach "Słuchaj Izraelu, nasz Bóg jest jeden" (Pwt 6, 4), jak również w rozróżnieniu na zwierzęta czyste i nieczyste (Kpł 11, 26; Pwt 14, 6-8). Te ostatnie pełniły prawdopodobnie jakąś rolę w pogańskich religiach, stąd ich odrzucenie w kulcie Jahwe mogło mieć na względzie oddzielenie Izraelitów od czczenia obcych bóstw.

opr. mg/mg