Komentarze do Pawła na Wschodzie

Ks. Arkadiusz Baron

ŁACIŃSKIE KOMENTARZE DO LISTU DO TYTUSA (AMBROZJASTER, HIERONIM, PELAGIUSZ) NA TLE RECEPCJI MYŚLI PAWŁOWEJ W STAROŻYTNOŚCI

Studium porównawcze

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

Komentarze do Pawła na Wschodzie

Pierwszym i jednym z najważniejszych komentatorów listów Pawłowych był Orygenes⁽¹⁶⁾. Hieronim w jednym ze swoich listów⁽¹⁷⁾ podaje, że Orygenes napisał następującą ilość ksiąg komentarza do:

Ponadto - jego zdaniem - Aleksandryjczyk wygłosił 11 homilii na 2 Kor; 21 na Tes; 7 na Ga; 1 na Tt; 18 na Hbr⁽¹⁸⁾. W innym liście wspomina o komentarzu Orygenesa do pierwszego listu św. Pawła do Tessaloniczan⁽¹⁹⁾.

W III/IV wieku powstanie cały szereg komentarzy greckich do listów Pawłowych⁽²⁰⁾. Tworzyli je, oprócz wspomnianego już Orygenesa, między innymi: (?)Dionizy Aleksandryjski (zm. 264/265)⁽²¹⁾; Pieriusz⁽²²⁾; (?)Euzebiusz z Cezarei Palestyńskiej (ok. 265 - ok. 339)⁽²³⁾; (?)Aleksander heretyk⁽²⁴⁾, Asteriusz Sofista (zm. ok. 345)⁽²⁵⁾; Akacjusz z Cezarei⁽²⁶⁾; Euzebiusz z Emezy⁽²⁷⁾; Teodor z Heraklei⁽²⁸⁾; Eunomiusz⁽²⁹⁾; Dydym Ślepy z Aleksandrii (ok. 312-398)⁽³⁰⁾; Apolinary z Laodycei (ok. 315-390)⁽³¹⁾; Diodor z Tarsu⁽³²⁾; Teodor z Mopsuestii (ok. 350-428)⁽³³⁾; Jan Chryzostom (350-407), największy miłośnik Pawła w starożytności⁽³⁴⁾; Sewerian z Gabali⁽³⁵⁾; Cyryl Aleksandryjski (ur. 370/380 - zm. 444)⁽³⁶⁾; Teodoret z Cyru (393-459/460)⁽³⁷⁾; Gennadiusz z Konstantynopola⁽³⁸⁾.

Nie bez przyczyny określiliśmy Jana Chryzostoma największym miłośnikiem Apostoła Pawła. Oprócz 244 homilii na listy Pawłowe (RzHom - 32; 1KorHom - 44 oraz 3 na 1 Kor 7, 1 i jedna na 1 Kor 15, 28; 2KorHom - 30 oraz 3 na 2 Kor 4, 13; EfHom - 24; FlpHom - 15; KolHom - 12; 1TesHom - 11; 2TesHom - 5; 1TmHom - 18; 2TesHom - 10; TtHom - 6; FlmHom - 3; HbrHom - 34) i komentarza do Listu do Galatów, wygłosił on 7 homilii wychwalających św. Pawła (De laudibus Pauli, SC 300), w których - zdaniem ich współczesnego mu tłumacza na język łaciński, Aniana z Celedo - wskrzesił na nowo Apostoła⁽³⁹⁾. Jan Chryzostom jest jedynym człowiekiem w historii Kościoła w jego dwudziestowiecznej tradycji, który homiletycznie skomentował, zdanie po zdaniu, wszystkie listy Pawłowe. Należy przy tym podkreślić, że homilie na List do Rzymian stanowią „jeden z najlepszych komentarzy patrystycznych do tego listu"⁽⁴⁰⁾, homilie zaś na 1 List do Koryntian uchodzą za jedne z jego najpiękniejszych. Wypada dodać, że oprócz wielu homilii na teksty starotestamentalne (RdzHom; PsHom; IzHom) Jan Chryzostom pozostawił 150 homilii na Dzieje Apostolskie (PG 60, 13-384), które stanowią jedyny pełny komentarz do tej księgi z pierwszego tysiąclecia chrześcijaństwa, i jak wiadomo pozostają pod wpływem myśli Pawłowej; 90 homilii na Ewangelię według św. Mateusza⁽⁴¹⁾ (o których św. Tomasz z Akwinu miał się wyrazić, że nie oddałby ich za cały Paryż⁽⁴²⁾) oraz 80 homilii na Ewangelię według św. Jana (PG 59).

Wśród komentarzy do listów Pawłowych powstałych na Wschodzie wypada wspomnieć jeszcze o dziele Efrema Syryjczyka (zm. 373). Z jego licznych komentarzy biblijnych zachowały się między innymi komentarze do listów Pawłowych w przekładzie ormiańskim⁽⁴³⁾.

Przypisy

16.  Podejście Orygenesa do św. Pawła i jego myśli omawiają: F. Cocchini, Il Paolo di Origene. Contributo alla storia della recezione delle epistole paoline nel III secolo, Edizioni Studium - Roma 1992, Verba Seniorum 11; E. Stanula, Wstęp: Człowiek wewnętrzny, w: PSP 57/1, 11-14.

17.  Por. Hieronim, List 33, 4 (tłum. J. Czuj, IW PAX, Warszawa 1952, t. I, 196-197); jest to list Do Pauli napisany w 384 roku, a więc dwa lata przed podjęciem komentowania listów Pawłowych.

18.  Por. List 36, 1: mówi o RzKom Orygenesa; List 38, 3: mówi o 1KorKom Orygenesa, Dionizego, Pieriusza, Euzebiusza z Cezarei, Dydyma i Apolinarego; w Apologia adversus libros Rufini 1, 16: mówi, że korzystał z EfKom Orygenesa, Dydyma i Apolinarego (PL 23, 409C); 1, 21 mówi, że Orygenes napisał 3 księgi EfKom, a swoje własne napisali także Dydym i Apolinary (PL 23, 414C); 1, 23 omawia szczegóły z EfKom Orygenesa; De viris illustribus 54; GaKom Prolog (wspomina o GaKom Orygenesa w 5 księgach (PL 26, 308B lub 333A); EfKom Prolog, mówi, że Orygenes napisał 3 księgi EfKom (PL 26, 442C lub 472B).

Zob. też poniżej 2. 3. 7. Orygenes-Rufin.

19.  Por. Hieronim, Listy 119, 9 (tłum. J. Czuj, Warszawa IW PAX 1954, t. III, 103); jest to list pisany w 406 roku Do mnichów Minerwiusza i Aleksandra.

20.  Por. M. G. Mara, L'influsso di Paolo in Agostino, w: Sussidi patristici 5, Roma 1989, 125-126; oraz hasło Paolo Apostolo. III. Commenti all'epistolario paolino w: DPAC 2620-2622.

21.  Hieronim, List 48, 3 mówi o jego 1KorKom.

22.  Ksiądz aleksandryjski na przełomie III i IV wieku: por. Hieronim, De viris illustribus 76; Euzebiusz z Cezarei, HE 7, 32. Hieronim, List 48, 3: wspomina o jego 1KorKom.

23.  Znany przede wszystkim z dzieł historycznych (Kronika, Historia Kościoła, O męczennikach palestyńskich), apologetycznych (Praeparatio evangelica, Demonstartio evangelica), dogmatycznych (Obrona Orygenesa) oraz biblijnych (komentarze do Starego i Nowego Testamentu: Hieronim, List 48, 3 wspomina o jego 1KorKom); J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971, 145 dodają jeszcze HbrKom (PG 24, 75-78. 525-606).

24.  Hieronim, List 112, 4 do Augustyna z 404 roku oraz GaKom Prolog (PL 26, 309A lub 333A) mówi o jego GaKom. Wspomina o nim jeszcze w Liście 116, 23 (list Augustyna do Hieronima).

25.  Asteriusz, uczeń Lucjana z Antiochii, arianin; Hieronim, De viris illustribus 94: mówi, że napisał komentarze do Listu do Rzymian, Ewangelii, do Psalmów oraz wiele innych.

26.  Akacjusz, przywódca ariański, biskup Cezarei Palestyńskiej w latach 340-366; kilka zdań z jego 1KorKom przytacza Hieronim, List 119, 6; zachowane fragmenty z RzKom - por. K. Staab, Paulus Kommentare aus der griechischen Kirche, Münster 1933, 53-56.

27.  Euzebiusz, bp Emezy w Fenicji (295-359). Hieronim, GaKom, Prolog, wspomina o GaKom (PL 26, 309A lub 333A); De viris illustribus 91: mówi, że napisał 10 ksiąg komentarzy «Do Galatów»; w Liście 112, 4: mówi, że Euzebiusz z Emizenum napisał GaKom. Fragmenty - por. K. Staab, Paulus Kommentare aus der griechischen Kirche, Münster 1933, 46-52 (Rz i Ga).

28.  Teodor, bp Heraklei w Tracji w latach 335-355. Hieronim, De viris illustribus 90: mówi o jego komentarzach do Mateusza, Jana Apostoła i Psalmów; w GaKom, Prolog (PL 26, 309A lub 333A) oraz w Liście 112, 4: mówi, że napisał GaKom; w Liście 119, 2: mówi ogólnie o komentarzach do Pawła oraz o 1KorKom; w 119, 8: mówi o 1TesKom.

29.  Eunomiusz, bp Kyziku w Poncie w 360 roku; Sokrates Scholastyk, HE 4, 7: wspomina 7 ksiąg jego RzKom, z którego nic się nie zachowało.

30.  Dydym Ślepy, komentator Starego i Nowego Testamentu; autor traktatów: Przeciwko manichejczykom; O Duchu Świętym; o jego egzegezie - por. M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26 (2000) 207-220. Hieronim, GaKom, Prolog, wspomina o jego GaKom (PL 26, 309A lub 333A); w Przeciwko Rufinowi 1, 16 oraz EfKom Prolog (PL 26, 442C lub 472C) mówi o jego EfKom; List 49, 3 oraz 119, 5: mówi i cytuje 1KorKom. Fragmenty RzKom; 1KorKom i 2KorKom - por. K. Staab, Paulus Kommentare aus der griechischen Kirche, Münster 1933, 1-42.

31.  Apolinary, bp Laodycei syryjskiej. Hieronim, GaKom Prolog (PL 26, 309A lub 333A) mówi o jego GaKom; EfKom Prolog (PL 26, 442C lub 472C) mówi o jego EfKom; List 119, 4 (1KorKom). Gdzie indziej Hieronim mówi o jego komentarzach do Koh, Iz, Oz, Ml, Ps i Mt; mamy fragm. do JKom.

32.  Diodor z Tarsu, przedstawiciel szkoły antiocheńskiej, nauczyciel między innymi Teodora z Mopsuestii; skomentował większość ksiąg biblijnych; zachował się jego PsKom (CCG 6); o jego egzegezie - por. M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26 (2000) 161-169. Hieronim, List 119, 3 wspomina o jego 1KorKom; 119, 8 o 1TesKom. Fragmenty - por. K. Staab, Paulus Kommentare aus der griechischen Kirche, Münster 1933, 83-112.

33.  Teodor z Mopsuestii; wielki egzegeta, typowy przedstawiciel szkoły antiocheńskiej, skomentował większość ksiąg biblijnych; o jego egzegezie - por. M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26 (2000) 169-182. H. B. Sweete, Theodori episcopi Mopsuesteni in epistolas B. Pauli commentarii, Cambridge 1880-1882, 2 vol. podaje wersję łacińską (wraz z zachowanymi fragmentami greckimi) komentarzy do Ga, Ef, Flp, Kol, 1 i 2 Tes, 1 i 2 Tm, Tt, Flm. TtKom, 233-257. Teksty i oprac. - por. Altaner, Stuiber, Patrologia, 432.

34.  Jan Chryzostom - dane biograficzne i bibliograficzne: por. moje Twórcza przygoda spotkania ze Złotoustym, w: ŹMT 18, 6 przypis 4; J. N. D. Kelly, Golden mouth: the story of John Chrysostom, ascetic, reacher, bishop, London: Duckworth 1995 (tłum. polskie Wyd. Homini).

Współczesne polskie przekłady homilii Antiocheńczyka na listy Pawłowe - EfHom 20, tłum. Małgorzata Jurek, opr. J. Naumowicz, O małżeństwie, wychowaniu dzieci i ascezie, BOK 12, 47-71, Kraków 2002,; Św. Jan Chryzostom, Homilie na List św. Pawła do Rzymian, wyd. Naukowe PAT, Kraków 1995, t. 1/1: hom. 1-14; Homilie na List św. Pawła do Rzymian, koedycja Wyd. Naukowe PAT i WAM, Kraków 1998, t. 1/2: hom. 15-32; w PSP 8, Warszawa 1971: Homilia na temat Listu do Kolosan 3, 16-17, tłum. W. Kania; oraz wcześniejsze Dwadzieścia homilij i mów, tłum. T. Sinko, Kraków 1947, hom. 1 (1 Tm 5, 23); hom. 12 (Rz 5, 3); hom. 13 (Rz 8, 28); hom. 14-15 o św. Pawle (1 i 7 z De laudibus S. Pauli); Homilie na listy pasterskie i na list do Filemona, tłum. T. Sinko, Kraków 1949.

35.  Sewerian z Gabali, zm. 408/430. O jego egzegezie - por. M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26 (2000) 191-192. Fragmenty komentarza do listów Pawłowych - por. K. Staab, Paulus Kommentare aus der griechischen Kirche, Münster 1933, 213-315.

36.  Cyryl, bp Aleksandrii w latach 412-444; związany z Soborem Efeskim; autor wielu dzieł o charakterze antyariańkim i antynestoriańskim; większość jego dzieł to komentarze do ksiąg biblijnych; o jego egzegezie - por. M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26 (2000) 220-231. Zachowały się fragmenty RzKom (PG 74, 773-856), 1KorKom (PG 74, 856-916), 2KorKom (PG 74, 916-952) oraz HbrKom (PG 74, 953-1006).

37.  Dane biograficzne i bibliograficzne - por. moje Egzegeza listów Pawłowych Teodoreta z Cyru, w: ŹMT 20, 5-90 oraz moje wprowadzenia do polskiego wydania jego komentarzy Pawłowych w: ŹMT 5, 5-13; 9, 5-15; 14, 5-22; 20, 91-98. Tekst polski komentarzy do listów Pawłowych w przekładzie St. Kalinkowskiego znajduje się w: ŹMT 5 (RzKom); ŹMT 9 (1 i 2KorKom); ŹMT 14 (GaKom, EfKom, FlpKom, KolKom); ŹMT 20 (1 i 2TesKom, 1 i 2TmKom, TtKom, HbrKom).

Egzegezę Teodoreta z Cyru szczegółowo omawia J.-N. Guinot, L'exégèse de Théodoret de Cyr, Paris 1995, dzieło obejmuje 879 stron.

38.  Gennadiusz, bp Konstantynopola w latach 458-471; skomentował Rdz, Wj, Ps, Dn i wszystkie listy Pawłowe. Fragmenty komentarzy do listów Pawłowych - por. K. Staab, Paulus Kommentare aus der griechischen Kirche, Münster 1933, 352-418, oprócz fragmentów zawiera pełny komentarz do Rz 1, 5 - 2, 5 oraz 5, 12 - 15, 52.

39.  Por. J. Quasten, Patrrologia II, Marietti 1980, 459.

40.  Por. moja Przedmowa, w: Św. Jan Chryzostom, Homilie na List św. Pawła do Rzymian, wyd. Naukowe PAT, Kraków 1995, t. 1/1, 24.

41.  Tekst polski: Św. Jan Chryzostom, Homilie na Ewangelię według św. Mateusza, Część piersza: hom. 1-40, tłum. J. Krystyniacki, ŹMT 18, Kraków 2000; Część druga: hom. 41-90, tłum. A. Baron (hom. 41-60), tłum. J. Krystyniacki (hom. 61-90), ŹMT 23, Kraków 2001.

42.  Por. moje Twórcza przygoda spotkania ze Złotoustym, ŹMT 18, 6 z przypisem 6.

43.  Wydali je Mechitaryści, Venezia 1836, 4 vol.; wydania nowsze por. DPAC 1106-1107.

opr. mg/ab