Biblia i religie

Giovanni Odasso

BIBLIA I RELIGIE

Biblijne perspektywy teologii religii

ISBN: 83-7318-447-3

wyd.: WAM 2005

Wprowadzenie do wydania polskiego

W zakończeniu rzetelnego studium zatytułowanego The Biblical Foundations for Mission (Biblijne podstawy misji) Donald Senior i Carroll Stuhlmueller zauważają, iż w Biblii „nie ma jednoznacznego rozwiązania” złożonej kwestii trapiącej współczesny Kościół: kwestii stosunku chrześcijaństwa do innych religii. Pośród „wskazań”, jakie można znaleźć w Biblii, autorzy wyróżniają następujące elementy: 1. Korzenie religii biblijnej tkwią głęboko w religiach i kulturach państw otaczających Izraela; 2. Wyrazista świadomość własnej tożsamości religijnej Izraela jako wybranego ludu Bożego wpłynęła na negatywną ocenę innych systemów religijnych traktowanych jako bałwochwalstwo; 3. To samo silne poczucie tożsamości i autorytetu często prowadziło w Nowym Testamencie do równie negatywnych ocen religii spoza judaizmu i chrześcijaństwa; 4. Postawa Biblii wobec poszczególnych pogan obejmuje całe spektrum ocen — od wrogości do podziwu, aż do rozpoznania przez niektórych autorów biblijnych prawdziwego doświadczenia religijnego u poszczególnych „pogan”; 5. Niektórzy autorzy biblijni, wśród nich i Paweł, uznawali możliwość „religii naturalnej”, „poprzez którą można rozpoznać prawdziwego Boga w porządku i pięknie stworzenia”, lecz dla tychże autorów pozostaje rzeczą niemożliwą „wyrażenie podziwu dla rozwiniętych kultów czy dla religii pozabiblijnych”.

Te wyniki są raczej skąpe i pokazują przeważnie postawę negatywną. Niemniej jednak, zważywszy na głębokie przemiany w świecie współczesnym, autorzy zwracają uwagę na pewne tematy biblijne, które mogłyby prowadzić ku bardziej pozytywnej ocenie religii niebiblijnych. Piszą oni: „Wiele tematów biblijnych, o których mowa w książce, takich jak ponadpartykularny charakter doświadczenia religijnego, objawienie Boga w stworzeniu, rozpoznanie zdolności pogan do przyjęcia Ewangelii i zdumiewająca świadomość, że Bóg i Jego Duch przekraczają nieskończenie granice ludzkich oczekiwań, to niektóre aspekty danych biblijnych, które każą myśleć o pewnych związkach z religiami niechrześcijańskimi”.

Trzeba uczciwie przyznać, iż owe tematy były traktowane w sposób jednostronny, dane biblijne zaś w przeszłości wykorzystywano dla uzasadnienia negatywnej oceny niebiblijnych tradycji religijnych, a nawet do dyskredytowania ich. Tak oto wielokrotnie podkreślano jednoznaczne potępienie w Biblii hebrajskiej bałwochwalczych praktyk innych narodów, niedorzeczność, a nawet nieistnienie fałszywych bogów przez nie czczonych. Wszystko to służyło za podstawę jednoznacznie negatywnej teologicznej oceny tych tradycji. Postawa otwarcie negatywna wobec innych religii przyjmowana w ciągu wieków przez chrześcijańskie Kościoły, jak też ostrożne, choć bardziej tolerancyjne stanowisko Kościoła w ostatnich latach skłaniały naturalnie teologów do podkreślania negatywnych ocen zawartych w Biblii. Niemniej jednak w nowej sytuacji, która skłania do szukania wzajemnego porozumienia i otwarcia na dialog, wydaje się rzeczą konieczną, by w imię uczciwości w biblijnej ocenie religii innych narodów owe pozytywne elementy doszły do głosu. Mogą one bowiem dostarczyć solidnych fundamentów dla życzliwszej teologicznej interpretacji innych tradycji religijnych świata. W swojej najnowszej książce, zatytułowanej Biblia i religie. Biblijne perspektywy teologii religii, Giovanni Odasso dokonał tego w sposób znakomity. W samej rzeczy idzie on znacznie dalej, sugerując, poprzez swego rodzaju odwrócenie perspektywy, w jaki sposób egzegeza i teologia winny podchodzić do złożonej rzeczywistości tradycji religijnych świata.

Rzadko się zdarza, by specjalista od Pisma Świętego poświęcił cały pierwszy rozdział swojej książki, liczący prawie 100 stron, debacie toczącej się w przeszłości i dziś pomiędzy teologami wokół tej ważnej kwestii. Na nowo analizując zarówno Biblię hebrajską, jak i Nowy Testament, Odasso daje przegląd tej debaty, a czyni to w sposób nader kompetentny. Pokazuje, iż spośród trzech tradycyjnych paradygmatów — ekskluzywizmu, inkluzywizmu i pluralizmu — większość katolickich teologów wybiera dzisiaj inkluzywizm. Inkluzywizm jest jednak sam w sobie pojęciem dwuznacznym, gdyż obejmuje z jednej strony „teorię wypełnienia” reprezentowaną przez Jeana Daniélou i Henri de Lubaca, wedle której ludzkie wartości obecne w innych tradycjach religijnych są tylko naturalnymi darami, które nie są w stanie zapewnić zbawienia, a z drugiej — „teorię obecności Chrystusa” Karla Rahnera, wedle której inne tradycje religijne zawierają „elementy prawdy i łaski” prowadzące swych wyznawców do zbawienia w Jezusie Chrystusie. Analiza danych Pisma Świętego skłania Odasso do zdecydowanej obrony paradygmatu inkluzywistycznego rozumianego w niezwykle pozytywnym i otwartym sensie, wedle którego inne religie rzeczywiście prowadzą swych wyznawców do zbawienia w Jezusie Chrystusie i w Bożym planie względem ludzkości pełnią rolę pozytywną.

Nie tu miejsce na dokładne przedstawienie całego studium i interpretacji tekstów obu Testamentów, które autor analizuje niezwykle starannie i z głębokim zrozumieniem. Wychodząc od Biblii hebrajskiej, Odasso wgłębia się w odpowiednie teksty tradycji prorockiej, teologii deuteronomicznej, teologii kapłańskiej, tradycji mądrościowej i tradycji apokaliptycznej. Studium Nowego Testamentu rozpoczyna analizą wyznania wiary w zmartwychwstałego Pana, by przejść do uważnej refleksji nad szczególnie istotnymi tekstami na ten temat w rozdziałach: „Wyznawcy różnych religii w świetle Rz 2” i „Perspektywa głoszenia Ewangelii poganom według Dz 17, 23b”. Trudno nie docenić wagi obszernych podsumowań tych analiz. Oto jedna z konkluzji: „Religie są na ziemi wyrazem zamysłu Bożego, który według Kościoła znalazł urzeczywistnienie w zmartwychwstałym Chrystusie i znajduje swoje spełnienie, obejmując wszystkich ludzi, w chwale Królestwa Bożego”. Odasso dodaje: „To, że religie są wyrazem zamysłu Bożego, jest już faktem uznanym; istotnie — jak wynika z perspektyw otwartych przez teksty Starego i Nowego Testamentu — są one na ziemi darem Boga dla wszystkich narodów, a zatem znakiem obecności zbawczego działania Mądrości. Tak więc religie, jako wyraz planu Bożego, pozostają w relacji ze zmartwychwstaniem Chrystusa właśnie dlatego, iż stanowi ono ostateczne wypełnienie zbawczego zamysłu Boga” (podkreśl. J.D.).

Jest to doprawdy stwierdzenie znamienne, jeśli porównamy je z ostrożnością, z jaką zarówno egzegeci, jak i teologowie, nawet w czasach najnowszych, uznawali obecność — jakiegokolwiek rodzaju — wartości w innych religiach. Czy to stwierdzenie jest naprawdę uzasadnione? Aby je uzasadnić, należy pamiętać o istotnym rozróżnieniu, jakiego dokonał Odasso. Wyraźnie odróżnia on religie same w sobie od ich form zniekształconych przez ludzi. Na przykład nie można zaprzeczyć ostrych osądów proroków w stosunku do politeizmu i bałwochwalstwa ludów. Jednak owo zniekształcenie religii winno być przypisane ludziom i przewrotnemu użytkowi, jaki czynili i czynią z Bożych darów. Nawet dzisiaj religia w rękach ludzi może stać się ideologią i może być nadużywana w celu popierania niesprawiedliwości i bałwochwalstwa, tzn. władzy i pieniędzy, cezara i mamony. Niemniej jednak religie są i pozostaną „darem Boga dla ludzkości”. Oznacza to, iż religie świata nie są wyrazem jedynie i przede wszystkim wysiłku człowieka oraz narodów szukających Boga w ciągu całej historii ludzkości, gdyż nie są oni w stanie dotrzeć do Niego jedynie poprzez własne wysiłki. Są one raczej różnymi sposobami i rozmaitymi drogami, poprzez które sam Bóg pierwszy wyruszył na poszukiwanie ludzi i znalazł ich, zanim oni znaleźli Jego, zanim połączył ich ze sobą nierozerwalnym i ostatecznym węzłem w swoim Synu, który stał się ciałem pośród nich. Jeśli istotnie jest prawdą, że religie mają swoje źródło w samoobjawieniu się Boga względem ludzkości i są darem Boga dla ludzi, to wielość religii jest zakorzeniona w bezmiernym bogactwie i różnorodności owego samoobjawienia się Boga względem ludzkości. Stąd już krótka droga wiedzie do stwierdzenia, że religie przyczyniają się do zbawienia swoich wyznawców w Jezusie Chrystusie, co oznacza, iż są one dla nich „drogami” czy „ścieżkami” ku zbawieniu, i że w Bożym planie względem ludzkości mają znaczenie pozytywne.

Odasso kompetentnie pokazuje biblijne podstawy pluralizmu religijnego łączącego w sposób harmonijny nieskażoną wiarę w Jezusa Chrystusa, Powszechnego Zbawiciela, w którym Boga wola zbawienia wszystkich ludzi się dokonała, a zarazem przekonanie o pozytywnym zbawczym znaczeniu innych tradycji religijnych dla ich wyznawców w relacji do paschalnej tajemnicy śmierci i zmartwychwstania Chrystusa. Odasso pisał swoją książkę w roku 1998 — na dwa lata przed publikacją Deklaracji Dominus Iesus Kongregacji Nauki Wiary. Oczywiście, deklaracja słusznie potępia teorie pluralizmu religijnego in principio, które opierałyby się na negacji jedyności Jezusa Chrystusa jako Powszechnego Zbawiciela ludzkości. Owe teorie są zbieżne z „pluralistycznym” czy „teocentrycznym” paradygmatem, o którym była mowa wcześniej. Niestety, deklaracja nie zauważa, iż w zasadzie istnieją możliwości innego pluralizmu religijnego niż teorie tzw. pluralistów. Nie brak dzisiaj teologów, którzy próbują łączyć dwa pozornie sprzeczne, a tak naprawdę komplementarne stwierdzenia: Jezus Chrystus jest Powszechnym Zbawicielem i przez swoje chwalebne zmartwychwstanie dosięga w sposób zbawczy wszystkich ludzi, a jednak inne tradycje religijne, jako dar Boga dla ludzkości, mają znaczenie zbawcze i pozytywne w całościowym planie Boga względem ludzkości. Ci teologowie będą wdzięczni Odasso za pokazanie, iż ten punkt widzenia ma swoje podstawy w Piśmie Świętym. W rzeczy samej jest on nie tylko obecny, ale również wypracowany i rozwinięty w perspektywach otwartych przez Pierwszy [Stary], jak i Nowy Testament.

Pragnę zakończyć uwagą osobistą. Po pierwsze, chciałbym osobiście podziękować Don Odasso za wsparcie, które znalazłem w jego książce w okresie, gdy ja sam w swojej pracy Chrześcijaństwo i religie4 usiłowałem pokazać, iż pluralizm religijny in principio opiera się na Bożej inicjatywie objawiającej się w historii zbawienia poprzez spotkania z człowiekiem i z narodami na „wielu różnych drogach” Jego samoobjawienia, które znajduje swój punkt kulminacyjny w tajemnicy wcielenia Jego Słowa w Jezusie Chrystusie. Jeśli tradycje religijne mają wartość zbawczą i pozytywne znaczenie w Bożym zamyśle, to dlatego, iż zostały one zamierzone przez samego Boga w Jego poszukiwaniu narodu i narodów — zamierzone jako drogi, na których będą one zdolne Go spotkać. Po drugie, chciałbym podnieść pewną kwestię terminologiczną związaną z rozumieniem pluralizmu religijnego in principio. Odasso uważa, iż „paradygmat inkluzywistyczny, odnowiony dzięki perspektywie, jaką oferuje teologia biblijna, stanowi drogę, na której teologia religii może znaleźć światło, by objaśnić rozumienie wiary i znaleźć odpowiedź na pytania, jakie wynikają z doświadczenia i historii”. Odwołuje się on tutaj do inkluzywistycznego modelu Karla Rahnera jako do drogi, którą należy podążać.

Bez wątpienia należy zastosować paradygmat inkluzywistyczny jako niezbywalny model dla teologii religii, która byłaby wierna temu, co stanowi jądro chrześcijańskiej wiary. Wszak dwuznaczność nazwy „inkluzywizm”, na którą zwróciłem wcześniej uwagę, nie może być pomijana; odnosi się ona zarówno do naturalnych, jak i nadprzyrodzonych wartości obecnych w tradycjach religijnych świata. Ponadto musimy zapytać w świetle faktów podanych wcześniej przez autora, czy bardziej pozytywny „inkluzywistyczny” model Karla Rahnera, bez żadnego dookreślenia, wyraża właściwie to, co ma się na myśli wtedy, gdy mówi się o religijnym pluralizmie in principio. Pozwolę sobie zauważyć, iż to, co zostało powiedziane, sięga nieco dalej niż to, co stwierdzał Rahner. Rahner mówił o „przejściowej” zbawczej wartości „elementów prawdy i łaski”, zawartych w tradycjach religijnych, w przypadku „poszczególnych” członków, którzy nie zostali wezwani wprost przez orędzie Ewangelii. Tutaj natomiast jest mowa o stałych i trwałych wartościach tradycji w ogólności jako stanowiących dary Boga dla narodów świata. Tradycje religijne są elementem całościowego obrazu działania Boga wobec ludzkości w historii. Takie ujęcie idzie z całą pewnością znacznie dalej niż stwierdzenie Karla Rahnera. W związku z tym konieczne wydaje się dookreślenie paradygmatu inkluzywistycznego. Osobiście zasugerowałem coś takiego, mówiąc o „inkluzywistycznym pluralizmie” czy też o „pluralistycznym inkluzywizmie”. W tym wyrażeniu dokonuje się połączenie niezachwianej wiary w Jezusa Chrystusa Powszechnego Zbawiciela (inkluzywizm) z przekonaniem o pozytywnym znaczeniu religii jako dróg zbawienia dla ich wyznawców zgodnie z zamysłem Bożym w Jego całościowym planie zbawienia (pluralizm). Jezus Chrystus jest tu rozumiany jako „konstytutywny” Zbawiciel rodzaju ludzkiego w ramach globalnego zamysłu Boga wobec ludzkości, w zasadniczej „relacji” ze wszystkimi samoobjawieniami się Boga w historii wobec ludu i narodów. Jego tajemnica jest tajemnicą „relacyjną”.

Musimy przyznać, iż kwestia, o której mówimy, jest sprawą terminologii. Istotna jest konieczność jasnego rozumienia pluralizmu religijnego in principio, który jest zgodny z chrześcijańską wiarą żywą dzisiaj w Kościele. Odasso pokazuje nam drogę właśnie w tym kierunku.

Jacques Dupuis SJ

Wielkanoc 2004, Uniwersytet Gregoriański, Rzym

opr. aw/aw