Samarytanie w starożytności

Bogusław Górka

JEZUS I SAMARYTANKA

ISBN: 978-83-7505-216-9

wyd.: WAM 2008

Samarytanie w starożytności

Termin Samarytanie występuje jeden raz w Biblii Hebrajskiej, w 2 Krl 17,29, i nie jest jednoznaczny¹. Pomimo tego, że Samarytanie uważają się za Hebrajczyków (skoro ich ojcem jest Jakub, to są oni także synami Abrahama) i za prawdziwych Izraelitów, lecz nie za Żydów (Judejczyków)², pomimo tego, że początki swojej identyczności upatrują w wydarzeniach opisanych w 1 Sm 1,9-4,18³, to jednak brak szerszej bazy danych źródłowych sprawia, że kwestia ich pochodzenia nadal pozostaje niejasna. Np. F. Dexinger uważa Samarytan za izraelitów Królestwa Północnego, którzy byli wyznawcami Jahwe, a nie za pogańskich osadników sprowadzonych tam po podboju asyryjskim (tych nazywa Samarianami)⁴.

Bynajmniej samarytanizmu nie można traktować w kategoriach schizmy, sekty czy herezji⁵. Samarytanie byli potomkami mieszkańców Królestwa Północnego a tym samym nośnikami napięcia między północną a południową Palestyną, istniejącego przed powstaniem królestwa Dawida a antagonizującego się po jego rozpadzie. Odtąd obydwie społeczności rozwijały się względnie niezależnie — odwołując się jednak do wspólnych fundamentaliów religii izraelskiej, skodyfikowanych w Torze. Nie akceptując żydowskiej reformy za króla Jozjasza, Samarytanie pozostali na pozycjach systemu henoteistycznego, który był lepiszczem mozaizmu przed i po rozpadzie (tak na północy jak i południu). Dlatego ich postrzeganie pryncypiów religii i tradycji miało wiele cech wspólnych z konserwatywnym środowiskiem judaizmu starożytnego, który reprezentowali np. saduceusze (stosunek do esseńczyków jest przedmiotem debaty). W czasach hasmonejskich Samaria została podbita przez Żydów.

Żydzi traktowali ją jako część Erec Israel⁶, ale nie zdołali narzucić jej judaizmu. Zapewne Samarytanie aneksję swojego terytorium przez Rzym w 63. r. p.n.e. potraktowali jako wyzwolenie spod żydowskiej okupacji⁷. Radość nie trwała długo, gdyż Samarię oddano z łaski Rzymu pod panowanie żydowskiego króla-wasala Heroda Wielkiego. Po jego śmierci Królestwo Izraela zostało podzielone pomiędzy trzech synów. Samaria wraz z Judeą dostała się w ręce jego syna — Archelausa. Po złożeniu Archelausa z urzędu przez cesarza w 6. r. n.e., tereny Samarii zostały przyłączone do prowincji Syrii i poddane z Judeą 17 rzymskiej prokuratorii⁸. Bezpośredni nadzór nad nimi sprawowali prokuratorzy rzymscy rezydujący w Cezarei Nadmorskiej. Chociaż Samarię z Judeą w czasach Jezusa połączył polityczny los (realizowali oni niezależny od Żydów styl uprawiania polityki w odniesieniu do Rzymian), to jednak dalej dzieliła ich historia i poniekąd religia⁹. Nie była to jednak przepaść nie do pokonania, a ewolucja antycznego samarytanizmu nie przebiegała w izolacji od ewolucji w łonie judaizmu. Dowodem na to jest np. fenomen samarytańskiego prawa szabatowego¹⁰.

Samarytanie zamieszkiwali terytorium pomiędzy Judeą a Galileą, które pod względem etnicznym było zróżnicowane. Oprócz Samarytan przebywali tam Żydzi oraz poganie pochodzenia semickiego i niesemickiego.

Głównym źródłem utrzymania było rolnictwo. Urodzaj ziemi samarytańskiej był przysłowiowy, co potwierdza Józef Flawiusz i literatura rabiniczna¹¹. Podstawę administracyjną Samarii stanowiły miejscowości o liczebności około 2000 mieszkańców¹². Działalność polityczną Samarytan reprezentował senat (J. Flawiusz, Dawne dzieje 18,88). Samarytanie posiadali również diasporę¹³. O pozasemickiej diasporze wyraźne poświadczenie pochodzi z czasów hellenistycznych¹⁴. O diasporze semickiej raportuje Biblia (2 Krl 17,23; 1 Krn 5,26). J. Flawiusz dokumentuje istnienie diaspory w Egipcie w kontekście napięć między Żydami i Samarytanami (Dawne dzieje 12,7; 13,75-79).

¹ Por. S. Wypych, Samarytanie w ujęciu historycznym, geograficznym i religijnym, RBL 58/3 (2005) 165-179, s. 165. Encyclopaedia Judaica zauważa, że hebrajska nazwa szomronim (.*1&9/&:) z 2 Krl 17,29 oznacza raczej Samarian niż Samarytan. Z kolei Samarytanie nie używają jej wcale. Oni nazywają siebie szamerim (.*9/:) — tj. strażnicy prawdy. Por. tamże, hasło: Samaritans, t. 14,727-758, s. 728.

² Por. M. Delcor, Vom Sichem der hellenistischen Periode zum Sychar des Neuen Testaments, ZDPV 78 (1962) 34-48, s. 36.

³ Por. J. MacDonald, The Theology of the Samaritans, London 1964, s. 17.

⁴ Por. Samarytanie w nauce i historii, art. cyt., s. 437n.

⁵ Por. J.P. Meier, The Historical Jesus and the Historical Samaritans: What can be Said?, Bib 81 (2000) 202-232, s. 209.

⁶ J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt., s. 23.

⁷ Por. M. Theobald, Abraham — (Isaak —) Jakob. Israels Väter im Johannesevangelium, s. 158-184, w: Israel und seine Heilstraditionen im Johannesevangelium, (FS Johannes Beutler), red. M. Labahn, K. Scholtissek, Angelika Strotmann, Paderborn — München — Wien — Zürich 2004, s. 168.

⁸ Por. C.K. Barrett, The Gospel according to S. John, London 21978, s. 231.

⁹ Tak D.A. Carson, The Gospel according to John, Grand Rapids 1991, s. 216.

¹⁰ Samarytańska halacha „remained in full dialogue with the cacophony of halakic voices within Judaism”. Cyt. H. Weiss, The Sabbath Among the Samaritans, JSJ 25 (1994) 252-273, s. 273.

¹¹ Por. J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt., s. 26.

¹² Por. jw., s. 24.

¹³ Zob. A.D. Crown, The Samaritan Diaspora, s. 195-217, w: The Samaritans, red. A. Crown, Tübingen 1989.

¹⁴ Zob. F. Bruneau, „Les Israélites de Délos” et Juiverie Délienne, BCH 106 (1982) 465-504. Obecność diaspory w egipskiej Elefantynie w V w. p.n.e. suponuje się na podstawie zapisów papirusowych, zob. R. White, hasło: Elephantine, s. 84-85, w: A Companion to Samaritan Studies, dz. cyt.

opr. aw/aw