Epoka archaiczna

ks. Tomasz Jelonek Kultura Grecka a Stary Testament ISBN: 978-83-7720-184-8 wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2011

Wybrane fragmenty Wprowadzenie DZIEJE GREKÓW I ICH KULTURY Kultura minojska Kultura cykladzka Kultura mykeńska Wieki Ciemne Epoka archaiczna KSIĘGI JUDYTY I ESTERY

Epoka archaiczna

Pojawienie się pisma i poezji homeryckiej zamyka Wieki Ciemne i rozpoczyna nowy okres w historii Grecji starożytnej, określany jako epoka archaiczna. Okres ten trwa do końca wojen perskich, czyli do połowy wieku piątego przed Chrystusem.

Stosowane poprzednio pismo linearne B zanikło na terenie Grecji, a w wieku ósmym pojawia się pismo alfabetyczne, które Grecy przejęli od Semitów, bardzo prawdopodobnie za pośrednictwem Fenicjan. Alfabet semicki uzupełniony został w Grecji znakami odpowiadającymi nieistniejącym w językach semickich greckim spółgłoskom, a przede wszystkim samogłoskom, nie oznaczanym w piśmie semickim. W ten sposób rozszerzony alfabet mógł służyć zapisowi języka greckiego, w którym opuszczenie samogłosek, w odróżnieniu od języków semickich, musiałoby spowodować niejednoznaczność zapisów, a co za tym idzie nieprzydatność pisma do wyrażania właściwych treści.

Homerowi przypisano pierwsze arcydzieła literatury europejskiej, bez których trudno byłoby mówić o czasach mykeńskich. W ranach tak zwanej kwestii homeryckiej zapoznamy się jedynie z problemem, na ile dzieła Homera mogą przekazywać jakiekolwiek informacje o wydarzeniach epoki sprzed pięciuset laty.

Dzisiejszy stan wiedzy o poematach Homera wyznaczyły dwa przełomy. Pierwszy z nich możemy nazwać arche­ologicznym. U jego początków stoją od­krycia Henryka Schliemanna, który do­wiódł, że Mykeny i Troja naprawdę ist­niały. Pokolenia archeologów dostarczały (i dostarczają nadal) bezcennego materiału objaśniającego i uzupełniającego informa­cje zawarte w poematach. Drugi przełom moglibyśmy nazwać filologicznym. Skła­dają się nań odczytanie pisma linearnego B przez Michaela Ventrisa w 1953 r. oraz wcześniejsze badania Parry'ego.

Milman Parry, który analizował żywą jeszcze w latach 30. XX wieku liry­kę południowosłowiańską, dowiódł że po­ematy Homera wyrastają z tradycji ustnej, dla której charakterystyczne jest posługi­wanie się pewnymi stałymi formułkami (styl formularny). Ich znajomość umożli­wiała wędrownym pieśniarzom (aojdom) tworzenie za każdym razem nieco innej wersji dzieła, ale dzięki stosowanym środkom i tematyce całość utrzy­mana była w ramach gatunku.

Ustalenia Parry'ego pozwoliły zrozu­mieć sposób powstania poematów, a zatem i ich konwencję. Chcielibyśmy wiedzieć, jak i ile informa­cji o świecie mykeńskim mogło przetrwać prawie pięćset łat. Świadectwa arche­ologiczne pomagają w identy­fikacji niektórych elementów opisu. Wiemy więc, że w poema­tach uległy stopieniu w jedną, monu­mentalną całość elementy świata mykeńskiego, świata współczesnego Homerowi oraz będących pomostem między nimi Wieków Ciemnych. Czy da się je oddzie­lić? Szczegół uzbrojenia opisany przez Ho­mera, odpowiadający znalezisku z epoki mykeńskiej, dostarcza niezbitego do­wodu, że w tym miejscu poeta mówi o ówczesnej rzeczywistości. Wraz z postępem badań archeologicz­nych coraz więcej  miejsc w poematach będzie można za­znaczyć kolorem brązu lub żelaza.

Tam jednak, gdzie chodzi o struktury społeczne, mentalność, organizację po-lityczną, a tym bardziej historię, możliwość tak prostej (i pewnej zarazem) weryfikacji nie istnieje. Nie oznacza to, że jest całko-wicie niemożliwa, choć wypada przypomnieć, że deformacja rzeczywistości (aż do jej zupełnego, nawet w sprawach zasadniczych, odwrócenia) wynika z charakteru gatunku literackiego[25].

Poruszone w cytowanym tekście zagadnienie odnoszące się do twórczości homeryckie, może mieć swoje analogie w problemie historyczności przekazów biblijnych, które także miały swój długi okres przedredakcyjny, a ostatecznie powstały w wiele wieków po opisywanych wypadkach. Chociaż nie są to opisy ściśle historyczne, o opisywanej rzeczywistości mogą jednak przekazywać bardzo istotne informacje. Szczegółowe rozważania na ten temat nie należą do naszego zagadnienia, ale uczyniona tu uwaga pokazuje, jak wiele zagadnień jest ze sobą powiązanych, i jak osiągnięcia w jednej dziedzinie mogą rzutować na inne dziedziny naszego poznania.

Powszechnie przyjęto, że pierwsze igrzyska     olimpijskie odbyły się w roku 776 przed Chrystusem[26].          Wymienione fakty wskazują na początek nowej epoki, jaka została w dziejach Grecji nazwana archaiczną. Za najbardziej charakterystyczną cechę tego okresu uważa się rozwój polis, których początki sięgają już poprzedniej epoki, ale dynamiczny rozwój przypada na epokę archaiczną.

Polis to niewielkie państwo obejmujące miasto i przyległe tereny wiejskie. Większość z nich miała powierzchnie około stu kilometrów kwadratowych i kilkuset obywateli. W epoce archaicznej następowała egalitaryzacja tych jednostek politycznych i w miejsce rządów arystokracji pojawiały się ustroje demokratyczne. Wiązało się to z powstawaniem społeczeństwa obywatelskiego, w którym wszyscy odczuwali odpowiedzialność za losy państwa. Wynikała stąd kultura polityczna, charakteryzująca się dużym poczuciem przyzwoitości. Oprócz obywateli w polis byli niewolnicy, należący do państwa lub do poszczególnych obywateli. Cudzoziemcy natomiast, choć cieszyli się wielu swobodami i prawem stałego pobytu, nie mogli posiadać ziemi i uczestniczyć w życiu politycznym. Obywatelem mógł być jedynie ten, którego ojciec (a niekiedy i matka) pochodził ze wspólnoty polis[27].

Istniejąca już poprzednio kolonizacja terenów, poza Grecją właściwą, w omawianym okresie przybiera na intensywności, dzięki której nosi nazwę Wielkiej Kolonizacji. Przyczynami kolonizacji były ostre konflikty wewnątrz społeczności, przy których strona przegrana musiała emigrować, następnie było to pragnienie  zdobycia większej ilości ziemi dla zabezpieczenia sobie lepszego bytu. Wśród przyczyn trzeba także wymienić przyrost naturalny, dążenie do zdobycia surowców, a także rynków zbytu. Wielka Kolonizacja objęła południową Italię i Sycylię, całe wybrzeże Morza Czarnego i niektóre obszary nad Morzem Śródziemnym. W koloniach anatolijskich, pozostających pod wpływami Lidii powstały monety, które w wieku szóstym rozpowszechniły się w greckich terytoriach.

Okres archaiczny w dziejach Grecji odznaczył się także rozwojem literatury i początkami filozofii. O poematach Homera mówiliśmy już poprzednio, młodsze od nich są poematy Hezjoda, z twórczości którego przetrwały dwa utwory Theogonia (Narodziny bogów) oraz Prace i dnie. Pierwszy z tych poematów jest opowieścią powstania świata z Chaosu. Obraz Hezjoda jest próbą mitycznej interpretacji otaczającej go Rzeczywistości, która jest pochodną, zdaniem poety, relacji zachodzących w świecie bogów[28].

Drugi z utworów jest poetyckim zbiorem pouczeń o sposobach gospodarowania i organizacji handlu. W wydaniu dzieł Hezjoda umieszczono także częściowo tylko autentyczny obrazek epicki pod tytułem Tarcza[29].

Omawiany okres był także czasem szczególnego rozwoju liryki. Kierowana była do biesiadników, uczestników ceremonii religijnych, gości weselnych i żałobników. Wierszami czczono także zwycięzców igrzysk. W poezji tej znajduje się wiele odniesień do aktualnych wydarzeń politycznych.

Początki filozofii, która zrywała z myśleniem mitycznym i szukała rozwiązań na temat otaczającej nas rzeczywistości w ukazywaniu ostatecznych przyczyn, związane są z Jonią, gdzie w szóstym wieku przed Chrystusem działali Tales z Miletu i dwaj inni Milezyjczycy: Anaksymander i Anaksymenes. Po nich wystąpił Heraklit z Efezu, a następnie myśl filozoficzna przeniosła się do Wielkiej Grecji (Italia i Sycylia) i reprezentowana była przez Parmenidesa, Pitagorasa oraz Empedoklesa.

Postępy w dziedzinie ceramiki, architektury i rzeźby dopełniają obrazu osiągnięć greckich w dobie archaicznej.

Tymczasem, na terenie Grecji hegemonię zdobyły dwa, różniące się między sobą, państwa: Ateny i Sparta.

Początki Aten, leżących w Attyce nad Zatoką Sarońską, sięgają zamierzchłej przeszłości. Odgrywając już ważną rolę w epoce mykeńskiej, w okresie archaicznym Ateny stały się drugą pod względem wielkości polis w Grecji, zajmując obszar 2500 km². Po obaleniu monarchii Atenami rządzili arystokraci, którzy piastowali stanowiska archontów, a po ukończeniu kadencji byli zaliczani do Rady Areopagu. W roku 621 przed Chrystusem nastąpiło spisanie praw przez Drakona, który stworzył niezwykle surowy kodeks. W obliczu powszechnego niezadowolenia Solon przeprowadził zasadnicze reformy, które jednak nie zadowoliły żadnej ze stron. Dopiero Pizystrat jako tyran, to znaczy jedynowładca, potrafił uspokoić sytuację, ale po jego śmierci niepokoje wybuchły z nową siłą. Ostatecznie dopiero rządy Klejstenesa po roku 508 utorowały Atenom drogę do demokracji. Tak umocnione Ateny mogły stawić opór potędze perskiej[30].

Sparta była największą z polis greckich. W dość rozległym państwie Spartanie zarezerwowali sobie  prawa obywatelskie i najlepszą ziemię, a pozostałych mieszkańców uzależnili od siebie. W najgorszej sytuacji znaleźli się heloci, którzy mieli ograniczoną wolność i byli zmuszeni do pracy na roli należącej do obywateli. Dzięki pracy helotów, Spartanie mogli być wojownikami. W tym celu młodzieńców poddawano specjalnemu wychowaniu, a w dorosłym życiu obywatele byli zobowiązani do życia w społeczności. Posiłki spożywali wspólnie w kilkunastoosobowych grupach, a całe życie rodzinne było upaństwowione.

 Periojkowie, czyli ci, którzy mieszkali naokoło, byli ludźmi wolnymi, mieli swoje prawa i władze, nie mieli natomiast wpływu na politykę Sparty, choć byli brani do służby wojskowej i uczestniczyli w wojnach prowadzonych przez państwo. Podczas, gdy heloci buntowali się na swój los, periojkowie cenili sobie pokój, jaki zawdzięczali swojemu statusowi społecznemu.

Sparta posiadała dwóch królów, którzy pełnili funkcje kapłańskie, i przewodzili w czasie wojny. Rządy sprawowało zgromadzenie ludowe, rada starszych i pięciu eforów. W tym rządzonym na sposób obozu wojskowego państwie  panowały surowe prawa. To wszystko sprawiało, że Sparta dysponowała operatywną armią, która w walce z Persami odegrała dużą rolę[31].

Grecja, a przede wszystkim Ateny i Sparta stanęły wobec niebezpieczeństwa ze strony potężnej Persji, Która zdążyła podbić nie tylko Mezopotamię, ale również Egipt i Anatolię, i tu spotkała się z koloniami greckimi. One najpierw stały się łupem najeźdźcy.

Starcie się Grecji z Persją zostało już opisane, przy omawiani relacji pomiędzy kulturą perską a Biblią[32]. Nie od rzeczy będzie powtórzenie tu tego samego opracowania, są to te same walki, choć teraz patrzymy na nie od strony greckiej obrony wolności, poprzednio natomiast bardziej interesowały nas interesy imperium perskiego, które dla Żydów było potęgą przyjazną, pozwalającą wygnańcom babilońskim powrócić na swoje ziemie, i choć nie obdarowano ich suwerennością, posiadali dobre warunki dla swojego narodowego i religijnego rozwoju.

Przechodzimy do dziejów zmagań grecko-perskich. Dariusz Wielki (522 — 485) zwrócił uwagę na państwa greckie, pragnąc je zdobyć dla swego imperium. Jonię natomiast, zdobył już Cyrus II (550 — 529), gdy pokonał Lidię i odebrał kraje jej podległe. W greckich miastach na terenie Anatolii zasadniczo nastroje były nieprzyjazne w stosunku do nowych władców, którzy byli okupantami i reprezentowali obcą dla Greków tradycję kulturową. Tylko niektóre miasta, jak Milet już za Cyrusa opowiedziały się po jego stronie. Myśląc o podboju Grecji, Dariusz przede wszystkim musiał rozbudować flotę, aby wyrównać różnicę pomiędzy liczebnością floty greckiej i perskiej, która zdecydowanie stawiała Persję w gorszej sytuacji.

W roku 517 Persowie zajęli wyspy Lesbos i Samos na Morzu Egejskim, a następnie zmusili do uznania swojej zwierzchności jeszcze inne wyspy. Była to zapowiedź inwazji na samą Grecję, która do tego czasu kontrolowała całe Morze Egejskie.

Kiedy Dariusz dysponował już odpowiednią flotą, bez trudu opanował wybrzeża Morza Czarnego usiane greckimi koloniami, które dla państw greckich były ważnymi rynkami zbytu i źródłami surowców. W ten sposób Dariusz zastosował wobec Grecki blokadę gospodarczą.

Następnie Dariusz zbudował most pontonowy, aby przeprawić się do Europy przez Bosfor. Przeprawiwszy się do Tracji, król skierował się przeciw Scytom, którzy panowali na terenach położonych na północ od Morza Czarnego. Według Herodota, Dariusz miał prowadzić siedemset tysięcy wojska, jest to z pewnością liczba bardzo przesadzona, ale Dariusz jednak musiał dysponować dużymi siłami.

Scytowie przeciw Dariuszowi przyjęli taktykę walk partyzanckich, wciągając Persów coraz bardziej w głąb stepów, paląc trawę, niszcząc ujęcia wodne i nękając napadami, zwłaszcza na stada, jakie Dariusz prowadził ze sobą. Tak doszli do Dunaju, który Persowie przekroczyli znów posługując się mostem pontonowym, ale nie widząc możliwości zwycięstwa Dariusz wycofał się, obsadzając wojskami Trację i oba brzegi Hellespontu. W ten sposób Grecja została odcięta od dostaw zboża z rejonów Morza Czarnego.

Zajęcie Tracji, spowodowało poddanie się króla Macedonii pod perskie zwierzchnictwo. Z Tracji i Macedonii Persowie utworzyli nową satrapię swego rozległego państwa. W ten sposób Ateny zostały odcięte od dostaw drewna potrzebnego im do budowy okrętów, które sprowadzano z północy Półwyspu Bałkańskiego. Było to wielkie osłabienie ateńskiej mocy bojowej. Sytuacja ta utrzymywała się do wybuchu powstania przeciw Persom w Jonii, co spowodowało ustąpienie Persji z Tracji i Morza Egejskiego.

W Jonii i na Cyprze wybuchło powstanie, które poparły Ateny i Eretria. Powstańcy zdobyli i spalili Sardes. Persowie najpierw odbili Cypr, a następnie likwidowali ogniska buntu w Jonii. W roku 494 powstańcy ponieśli klęskę w bitwie morskiej pod Lade koło Miletu, który był głównym punktem oporu. Oblężenie Miletu zakończyło się jego zdobyciem i zniszczeniem, co oznaczało już koniec powstania. Teraz Dariusz zwrócił się przeciw Grecji właściwej.

Pierwszy atak w roku 492, w którym Dariusz nie brał udziału, nie powiódł się, a flota została zniszczona przez burzę morską koło Półwyspu Chalcedyckiego w pobliżu góry Atos. Natomiast dwa lata później Persowie siłą lub dyplomacją zdobyli niektóre państewka. Eretria, która poddała się Persom, została zniszczona, a mieszkańcy, którzy ocaleli, zostali deportowani do Persji i osadzeni w Elamie. Persowie natomiast podążyli przeciw Atenom, które poparcie znalazły jedynie ze strony Platejów, a Sparta obiecała wystąpić, ale dopiero po nowiu księżyca, kiedy kończyły się u nich uroczystości religijne. Spartanie przybyli w sile dwu tysięcy wojowników, ale po zakończeniu bitwy.

Persowie, wśród których również nie było króla, wylądowali na równinie Maratonu. Przez kilka dni wojska stały naprzeciw siebie czekając na odpowiednią chwilę. Gdy Persowie postanowili częścią wojska zaatakować same Ateny i konnicę wycofali na okręty, wódz ateński Miltiades rankiem 12 sierpnia 490 roku ruszył na tak osłabionych Persów i odniósł zwycięstwo. Resztki, które się uratowały wsiadły na okręty, które popłynęły do Aten, ale piesi Grecy byli tam prędzej, okazując niezwykłą wytrzymałość, gdy po krwawym boju potrafili pokonać czterdzieści dwa kilometry. Ten marsz stał się inspiracją dla współczesnych sportowych biegów, zwanych maratonem.

Flota perska nie potrafiła zaskoczyć Ateńczyków, a Persowie po pewnym czasie stania na kotwicy, naprzeciw ateńskiego portu, odpłynęli z powrotem do swoich portów.

Maraton był doniosłą lekcją nie tylko dla Aten, ale także dla całej Grecji; pokazał, że upokorzenie ze strony supermocarstwa wcale nie jest nieuniknione. Ateńczycy, którzy nigdy nie przestali przypominać wszystkim wokół, udowodnili, że hordy Wielkiego Króla można pokonać. Kolos miał nogi z gliny.

Montując kolejną wyprawę przeciw Grecji, Dariusz zmarł w roku 486, mając siedemdziesiąt dwa lata życia. Następcą Dariusza Wielkiego został jego najstarszy syn, Kserkses, wyznaczony jeszcze przez ojca. Najpierw musiał stłumić bunt w Egipcie, następnie przez dwa lata trwało powstanie w Babilonie, stłumione w marcu 481 roku. Po uporządkowaniu spraw wewnątrz imperium Kserkses rozpoczął przygotowania do inwazji na Grecję. Przygotowania objęły najpierw zorganizowanie dróg dla floty i wojsk pieszych. Ażeby, nie trzeba było opływać rozczłonkowanego Półwyspu Chalcedyckiego, przekopano dwu i pół kilometrowy kanał przez wschodnią część półwyspu. Dla piechoty zbudowano natomiast dwa mosty pontonowe, długie ponad tysiąc trzysta metrów. Drogi dla wojsk perskich zostały otwarte.

Inne przygotowania objęły zorganizowanie magazynów w Tracji i Macedonii z zaopatrzeniem dla ludzi i koni oraz zawarcie sojuszu z Kartaginą, aby wyruszyła na Sycylię i przeszkodziła mieszkającym tam Grekom w przyjściu z pomocą rodakom z Grecji właściwej.

W obliczu niebezpieczeństwa zebrali się przedstawiciele trzydziestu jeden państw greckich, ale ustalili tylko powstrzymanie się od walk między sobą, a nie stworzyli skutecznie działającego sojuszu wojskowego. Tymczasem Kserkses ruszył przeciw Grecji, gromadząc jesienią 481 roku ogromne siły w Kapadocji, aby je potem przerzucić do Grecji. Państwa greckie dyskutowały, gdzie mają zastąpić drogę najeźdźcy, a propozycje odzwierciedlały interesy poszczególnych państw, a nie całości. Ostatecznie obronę ustawiono na drodze pomiędzy Tesalią a Grecją środkową na przesmyku zwanym Termopilami. Persom nie udała się próba obejścia obrońców morzem, gdyż burza rozproszyła okręty perskie biorące udział w tym manewrze, statki potonęły lub dostały się w ręce greckie. Kserkses jednak dysponował jeszcze wielką liczbą statków.

Przesmyku bronił król Sparty Leonidas z trzystu wojownikami. Persowie obeszli ich jednak górami, wojownicy spartańscy zginęli, a część ich zabrano do niewoli. Był to sierpień 480 roku. Kserkses ruszył dalej, a jego flota pokonała Greków pod Artemizjon. Ateny zostały zajęte, a Akroplol zdobyty i spalony.  Pod koniec września zwycięstwo floty greckiej nad flotą perską w bitwie morskiej pod Salaminą odwróciło szalę wojny. Kserkses wycofał główne swe siły i sam przeprawił się do Anatolii. W Grecji pozostała stosunkowo niewielka armia pod wodza Mardoniosa ostatecznie rozgromiona pod Platejami w roku 479.

Następna dekada wypełniona była walkami  na Morzu Egejskim i w Jonii. W walce przewodzili Ateńczycy i pod ich wodzą powstał Związek Delficki, który przyciągnął także tych, którzy ulegli Persji i stali po jej stronie. Zakończeniem zmagań grecko-perskich była dotkliwa klęska, jaką Persowie ponieśli na lądzie i morzu pod Euromedonem w roku 466.

Tymczasem w Persji wybuchła klęska głodu, ceny rosły, a w magazynach brakowało ziarna. W tej sytuacji Kserkses bardzo arbitralnie wyszukiwał wśród wyższych urzędników, rzekomo winnych, którzy stawali się kozłami ofiarnymi. Taka praktyka doprowadziła do spisku, i w sierpniu 465 roku Kserkses został zabity w swojej sypialni. W niewyjaśnionych okolicznościach zginął również starszy syn Kserksesa, Dariusz, a tron objął młodszy syn, Artakserkses I.

Nowy król w polityce preferował metody dyplomatyczne polegające na przekupstwie, intrygach i wewnętrznym skłócaniu wrogów. W swoim otoczeniu usunął wszystkich, nawet swoich braci, którzy mogli zagrozić jego osobie i rządom. Musiał także zwalczać rebelie w Egipcie i na Cyprze, w których interweniowali Grecy. Oba powstania upadły, gdy Artakserkses zawarł z Grekami tak zwany pokój Kalliasa. Grecy uzyskali niepodległość dla jońskich członków Związku Delfickiego i zaprzestali akcji antyperskich. Wojska perskie miały pozostać na wschód od rzeki Halys, a siły porządkowe satrapów trzymać się o trzy dni drogi od anatolijskiego brzegu Morza Egejskiego.

Tak zakończyła się pierwsza seria starć Greków z Persami, a równocześnie rozpoczął się nowy okres w dziejach Grecji, zwany epoką klasyczną.

[25] Grecja II (Starożytne cywilizacje 12 Podróż przez tysiąclecia), Poznań b.d., s. 20.

[26] Omówienie wielu aspektów igrzysk, które odgrywały wielką rolę w życiu Greków, można znaleźć w: J. Swaddling, Starożytne igrzyska olimpijskie, przekład J. Lang, Poznań 2003.

[27] Por. Grecja III (Starożytne cywilizacje 17. Podróż przez tysiąclecia), Poznań b.d., s. 6-7.

[28] M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna, dz. cyt., s. 265.

[29] Hezjod, Narodziny bogów (Theogonia). Prace i dni. Tarcza (Biblioteka antyczna), przełożył J. Łanowski, Warszawa 2004.

[30] Por. Grecja IV (Starożytne cywilizacje 20 Podróż przez tysiąclecia), Poznań b.d., s. 3-4; Grecja. Okres klasyczny cz. 1 (Tajemnice starożytnych cywilizacji 18), Poznań b.d., s. 19-21.

[31] Por. S. Sprawski, M. Pawlak, Cywilizacje starożytne, Kraków b.d., s. 58-59; Grecja V (Starożytne cywilizacje 25 Podróż przez tysiąclecia), Poznań b.d., s. 6-9. Bardzo dobrą pozycją na temat Sparty jest: R. Kulesza, Sparta w wieku V-IV p.n.e., Warszawa 2003.

[32] Por. T. Jelonek, Kultura perska a Biblia, Kraków 2010, s. 23-27.

opr. ab/ab