Menora w historii Izraela

ks. Tomasz Jelonek

MENORA W HISTORII IZRAELA¹

Lampa towarzyszy człowiekowi w jego życiu codziennym i w kulcie składanym bóstwom od pradawnych czasów. Zachód słońca obwieszczał bowiem nadejście ciemności, które tylko w pewnych okresach były rozpraszane przez księżyc, stworzony jako mniejsze [ciało świecące], aby rządziło nocą (Rdz 1,16). Mrok nocy zawsze budził lęk, w nim także mogły czaić się złe duchy i inne niebezpieczeństwa.

Ufność, pokładana w Bogu, mogła przezwyciężać naturalny strach wobec ciemności, jak głosi Psalmista: W nocy nie ulękniesz się strachu,... ani zarazy, co idzie w mroku (Ps 91, 5n); jednak człowiek szukał także innych środków rozpraszania ciemności. Początkowo był to ogień podtrzymywany pod popiołem paleniska, a następnie lampy oliwne. Znalazły one zastosowanie najpierw w krajach, w których rosną drzewa oliwne, a dopiero potem rozprzestrzeniły się także na północ.

Lampy stawiano na stojakach metalowych, glinianych lub drewnianych, umieszczano je także w uskokach murów, albo w specjalnych niszach². Szczególne znaczenie miały lampy w kulcie, także w kulcie izraelskim. Wśród innych sprzętów przybytku i świątyni Pismo Święte dużo uwagi poświęca siedmioramiennemu świecznikowi, który po hebrajsku nosił nazwę menory. Według tradycji zapisanej w  Księdze Wyjścia Mojżesz otrzymał dokładny wzór służący do wykonania tego świecznika (25, 31-40), a Besaleel ściśle według tego wzoru sporządził świecznik z jednej bryły szczerego złota (37, 17-24).

Zrobisz też świecznik ze szczerego złota. Z tej samej bryły — wykujesz świecznik wraz z jego podstawą i jego trzonem; jego kielichy, pąki i kwiaty będą z  jednej bryły. Sześć ramion będzie wychodzić z  jego boków; trzy ramiona świecznika z jednego jego boku i trzy ramiona świecznika z drugiego jego boku. Trzy kielichy kształtu kwiatów migdałowych z  pąkami i kwiatami będą na jednym ramieniu, i trzy kielichy z pąkami i kwiatami kształtu kwiatów migdałowych — na drugim ramieniu. Tak będzie na sześciu ramionach wychodzących ze świecznika. Na świeczniku zaś będą cztery kielichy kształtu kwiatów migdałowych z pąkami i kwiatami. A pąk jeden będzie pod dwoma wychodzącymi z niego ramionami z jednej bryły i pąk jeden pod dwoma [następnymi] ramionami świecznika z jednej bryły. Tak [niech będzie] pod sześcioma ramionami wychodzącymi ze świecznika. Pąki te i ramiona będą wychodzić z samego świecznika i będą [wykonane] z jednej bryły szczerego złota.

I uczynisz siedem lamp, i ustawisz te lampy w ten sposób, ażeby oświecały tę stronę, która jest przed nimi. Szczypce też i naczynia do knotów uczynisz ze szczerego złota. Z  talentu szczerego złota należy wykonać świecznik i wszystkie przybory należące do niego. Uważaj zaś pilnie, aby go wykonać według wzoru, jaki zobaczyłeś na górze (Wj 25, 31-40).

Zrobił też świecznik ze szczerego złota, z  tego samego złota wykuł ten świecznik wraz z jego podstawą i trzonem; jego kielichy oraz pąki i kwiaty były z tej samej bryły. Sześć ramion wychodziło z jego boków, trzy ramiona świecznika z  jednego jego boku i  trzy ramiona świecznika z  drugiego jego boku. I  znajdowały się na jednym ramieniu trzy kielichy kształtu kwiatu migdałowego z pąkami i kwiatami, i trzy kielichy kształtu kwiatów migdałowych na drugim ramieniu z pąkami i kwiatami. Tak [było] na sześciu ramionach — wychodzących ze świecznika. Na świeczniku zaś były cztery kielichy kształtu kwiatów migdałowych z pąkami i kwiatami. A pąk jeden był pod dwoma wychodzącymi z niego ramionami i jeden pąk pod dwoma [następnymi] jego ramionami. Tak było pod sześcioma ramionami wychodzącymi ze świecznika. Pąki te i ramiona wychodziły z samego świecznika i były [wykonane] z tej samej bryły szczerego złota. Uczynił ze szczerego złota siedem lamp oraz szczypce i popielnice do knotów. Z talentu zaś szczerego złota wykonał świecznik i wszystkie przyrządy należące do niego (Wj 37, 17-24).

Mamy zatem bardzo szczegółowy opis świecznika, podany dwukrotnie. Świecznik był wykuty z miqšah czyli jednej bryły złota, składał się z podstawy (jarek), na której osadzony był trzon (qanah). Z niego po obu stronach wychodziły ramiona (qamm), kończące się na tej samej wysokości co trzon. Trzon i ramiona były przyozdobione kielichami (g^ebi'Îm) w kształcie kwiatów migdałowych z pąkami i okwieciem³. Na trzonie i  sześciu ramionach były osadzone lampy. Wspomniany w opisie talent palestyński liczył trzy tysiące sykli. Jako waga złota lub srebra talent był równy 34,272 kg⁴.

Drzewo migdałowe, rozpowszechnione w Azji i na obszarach basenu Morza Śródziemnego, jest drzewem, które kwitnie jako pierwsze spośród wszystkich drzew owocowych. Jego delikatne różowe kwiaty pojawiają się już w styczniu. Dlatego tę roślinę uważano za symbol czujności, a w języku hebrajskim nazywa się šaked, co znaczy czuwający⁵.

Siedmioramienny świecznik symbolizował światło i życie i przypominał Izraelitom obowiązek stawania przed Panem ze światłem i życiem⁶. Był on symbolem narodu wybranego, który miał przed Jahwe świecić światłem znajomości Boga i promieniować wśród ciemności pogaństwa⁷.

Tradycja przypisuje także Mojżeszowi zatroszczenie się o oliwę do lamp na siedmioramiennym świeczniku. Polecenie to występuje także dwukrotnie, w Księdze Wyjścia (27, 20n) i w Księdze Kapłańskiej (24, 1-4). Oliwa musiała być najczystsza, palono ją w świeczniku przez całą noc. Źródła biblijne nie podają, czy palono ją także w dzień, a późniejsze piśmiennictwo judaistyczne nie ma jednolitej wykładni⁸. Według Józefa Flawiusza w dzień paliły się trzy lampy, a w nocy wszystkie:

Dwa razy dziennie, przed wschodem słońca i o zachodzie, kapłani mieli obowiązek palić wonności i poświęcać oliwę przechowywaną do lamp; trzy z tych lamp płonęły na świętym kandelabrze ku czci Boga przez cały dzień, pozostałe zaś palono wieczorem (3, 8, 3)⁹.

Relacja Józefa Flawiusza w tym względzie nie zgadza się wyraźnie z zapisem Księgi Wyjścia, który zasadniczo powtórzony jest w Księdze Kapłańskiej:

Ty rozkażesz Izraelitom, aby przynieśli do świecznika oliwę czystą, wyciśniętą z oliwek, dla ciągłego podtrzymywania światła w lampie w Namiocie Spotkania na zewnątrz zasłony, która jest przed Świadectwem. Aaron zaś wraz z  synami swymi będzie ją przygotowywać, aby płonęła przed Panem od wieczora do rana. Takie jest prawo wieczne przez wszystkie pokolenia dla Izraelitów (Wj 27, 20n).

Potem Pan powiedział do Mojżesza: „Rozkaż Izraelitom, aby dostarczyli ci do świecznika czystej oliwy wyciśniętej z oliwek, aby zapewnić nieustanne światło. Na zewnątrz zasłony świadectwa w Namiocie Spotkania Aaron go ustawi, [by świecił] od wieczora aż do poranka przed Panem, nieustannie. To jest ustawa wieczysta dla waszych pokoleń. Na czystym świeczniku przygotuje lampy, aby paliły się przed Panem nieustannie” (Kpł 24, 1-4).

Wobec trudności, jakie istniały na pustyni ze zdobyciem oliwy, powstaje pytanie, czy rzeczywiście już tam wszystko zostało urządzone według przytoczonych tradycji, czy tradycje te późniejsze instytucje świadomie przypisują już Mojżeszowi¹⁰. Kult bowiem i  jego wyraz zewnętrzny ulegały stopniowej ewolucji¹¹, a  spisana później tradycja współczesne sobie formy lubi przypisywać samemu Mojżeszowi, który we wspomnianej ewolucji znajduje się na początku drogi. Podkreślenie nakazu, jaki otrzymuje Mojżesz w odniesieniu do sporządzenia menory, ma charakter teologiczny i nie wyklucza korzystania przez Mojżesza lub jego następców z gotowych wzorców istniejących w religiach ościennych, gdzie siedmioramienny świecznik mógł nawiązywać do mitycznego Drzewa Świata lub Drzewa Życia, a  liczba ramion, siedem, odpowiadała doskonałości tego drzewa¹². Można postawić pytanie, na ile menora jest także takim naśladownictwem co do formy, gdyż z pewnością na gruncie religii Izraela otrzymuje ona, podobnie jak inne przejęte formy i instytucje, nową i głębszą treść teologiczną. Wyrazem jej jest między innymi podkreślenie prawzoru menory, jaki oglądał Mojżesz na górze. Myśl tę powtarza jeszcze Księga Liczb (8, 4), gdzie określone jest także dokładnie ustawienie lamp:

Mówił Pan do Mojżesza tymi słowami: „Tak mów do Aarona i  to mu powiedz: Gdy ustawisz lampy, wtedy siedem lamp ma rzucać światło na przednią stronę świecznika”. Aaron uczynił tak; na przedniej stronie świecznika umieścił jego lampy według nakazu, jaki dał Pan Mojżeszowi. Świecznik zaś był wykonany w następujący sposób: był kuty ze złota — od podstawy aż do kwiatów był kuty. Był on sporządzony zgodnie z wzorem, jaki Pan podał Mojżeszowi (Lb 8, 1-4).

Siedmioramienny świecznik, według tradycji Pięcioksięgu, stał w  Namiocie Spotkania po przeciwnej stronie stołu chlebów pokładnych. Po zbudowaniu świątyni przez Salomona, zgodnie z relacją Księgi Królewskiej, wszystkie przedmioty Namiotu Spotkania zostały do niej przeniesione:

Kiedy przyszła cała starszyzna Izraela, kapłani wzięli Arkę i przenieśli Arkę Pańską, Namiot Spotkania i wszystkie święte sprzęty, jakie były w Namiocie. Przenieśli je kapłani oraz lewici (1 Krl 8, 3n).

Salomon jednak sporządził jeszcze dla świątyni dziesięć świeczników ze złota, pięć świeczników ze szczerego złota przed sanktuarium po prawej i pięć po lewej stronie (1 Krl 7, 49). Potwierdza to Druga Księga Kronik:

Sporządził także dziesięć złotych świeczników, zgodnie z  przepisami o nich, i umieścił je w Miejscu Świętym, pięć po prawej stronie, pięć po lewej (2 Krn 4, 7).

W tym samym miejscu Księgi Kronik czytamy także o sporządzeniu dziesięciu stołów, także umieszczonych po prawej stronie i lewej w liczbie pięciu. Wszystkie złote sprzęty świątyni Salomona narażone były na liczne grabieże, jakie spotykały świątynię jerozolimską w okresie królewskim, a ostatecznie zostały zabrane do Babilonii przez Nabuchodonozora.

Z okresu odbudowy świątyni po niewoli mamy w Księdze Zachariasza rozważanie o symbolicznym znaczeniu menory:

Anioł, który mówił do mnie, zbudził mnie znowu, jak budzi się kogoś śpiącego. I zapytał mnie: „Co widzisz?” Odpowiedziałem: widzę świecznik cały ze złota, a u jego szczytu zbiornik, podtrzymujący siedem lamp, a każda lampa ma siedem palników. I dwie oliwki stoją, jedna z prawej strony, a druga z lewej strony zbiornika. Zapytałem anioła, który mówił do mnie: „Co to wszystko znaczy, panie mój?” Anioł, który do mnie mówił, odpowiedział: „Nie wiesz, co to wszystko znaczy?” Odrzekłem: „Nie, panie mój!”

W odpowiedzi przemówił do mnie: „Oto słowo Pańskie do Zorobabela:

Nie siła, nie moc, ale Duch mój [dokończy dzieła] — mówi Pan Zastępów. Czymże ty jesteś, góro wysoka, dla Zorobabela? On położy kamień na szczycie, wśród radosnych okrzyków:

»Dzięki, dzięki za nią!«”

Potem Pan skierował do mnie to słowo: „Ręce Zorobabela położyły fundamenty tego domu i jego ręce go dokończą. Po tym poznacie, że Pan Zastępów posłał mnie do was. Bo któżby lekceważył chwilę skromnego początku, skoro z radością patrzy na pion ołowiany w ręku Zorobabela. Siedem owych [lamp] to oczy Pana, które przypatrują się całej ziemi”.

I zwróciłem się do niego z takim zapytaniem: „Co oznaczają te dwie oliwki z prawej i z lewej strony świecznika? Powtórnie tak go zapytałem: Co oznaczają te dwie gałązki oliwne, z których złotymi rurkami płynie złota oliwa?” „Nie wiesz — odpowiedział mi — co one oznaczają?” Odrzekłem: „Nie, panie mój!” I wyjaśnił: „To są dwaj pomazańcy, którzy stoją przed Panem całego świata” (Za 4, 1-14).

Interesująca nas wizja jest piątą z  ośmiu kolejnych wizji, które umieszczone są w Księdze Zachariasza i w całości przedstawiają, że minął już czas pozornego spokoju, na świat wyruszyli sprawcy Bożej pomsty, którzy mają zniszczyć moc zła, symbolizowaną przez rogi. Nastąpiło odrodzenie Izraela i oddalenie od niego zła moralnego. Nadchodzi kara, która spotka wrogów.

W tym zestawie wizja piąta odnosi się do odrodzenia Izraela. Prorok widzi złoty świecznik, ma on siedem lamp po siedem palników. Siedem lamp są oczyma Jahwe, które przypatrują się całej ziemi. Obok stoją dwie oliwki, są one dwoma pomazańcami. Jednym jest Zorobabel, który ma działać nie siłą i mocą, ale Duchem Jahwe. On doprowadzi odbudowę świątyni do końca. Mimo ogromnej góry ruin, wśród powszechnej radości wstawi on kamień wieńczący budowlę świątyni. Drugim pomazańcem jest arcykapłan, tu niewymieniony z  imienia. Myśl jest następująca: Bóg działa przez władzę świecką i  duchowną w Izraelu¹³.

Wizja złotego świecznika z  pewnością wpłynęła na późniejsze przekonanie, że menora jest symbolem Izraela. W  słowach Bożej Wyroczni, które podkreślają wagę nie mocy i siły, ale Ducha Pańskiego streszczone jest całe bogactwo doświadczeń Izraela na przestrzeni jego historii¹⁴.

Tekst Zachariasza podaje także ciekawą interpretację siedmiu lamp. Są one symbolem oczu Jahwe. Według myśli biblijnej oczy Jahwe są obrazem aktywności Boga, który wszystko widzi, a także symbolizują Opatrzność Boga wszechobecnego¹⁵.

Józef Homerski przytacza dość swobodną, ale ciekawą interpretację omawianej wizji, podaną przez M. Bica. Świecznik symbolizuje Jerozolimę jako siedzibę wspólnoty wyznaniowej, wśród której mieszka Jahwe „przeglądający” cały świat swoimi oczami, aby nic nie mogło zaszkodzić Świętemu Miastu. Wspólnota, aby żyć i  świecić, musi czerpać pokarm, którym jest czyste złoto słowa Bożego. Tym pokarmem zasilają świecznik dwaj synowie oliwy czyli pomazańcy stojący przy Panu całej ziemi. Są nimi Mojżesz (Prawo) i Eliasz (Prorocy)¹⁶.

Tekst Księgi Zachariasza świadczy o wielkim znaczeniu menory i jej bogatej symbolice, jakie występowały już w czasach po niewoli. Idee te będą się dalej rozwijać w miarę upływu czasu. Menora natomiast znajdująca się w świątyni odbudowanej przez Zorobabela została zniszczona przez Antiocha IV Epifanesa. Czytamy o tym w Pierwszej Księdze Machabejskiej:

Po zwycięstwie nad Egiptem w sto czterdziestym trzecim roku Antioch wycofał się i z wielkim wojskiem wyruszył przeciw Izraelowi i przeciwko Jerozolimie. W swojej pysze wtargnął do świątyni i zabrał złoty ołtarz i świecznik razem z tym wszystkim, co do niego należało, stół pokładny, naczynia do ofiar płynnych, czasze, złote kadzielnice, zasłonę, wieńce, złote ozdoby świątynnej fasady — i  wszystko połamał. Zabrał srebro, złoto i kosztowne naczynia; zabrał też ukryte skarby, które odnalazł (1 Mch 1, 20-23).

Działo się to w  roku 169 przed Chrystusem¹⁷. Dwa lata później nastąpiło zupełne zbezczeszczenie świątyni, którą zamieniono na świątynię Zeusa Olimpijskiego, stawiając mu ołtarz i  prawdopodobnie posąg. Na tym ołtarzu składano ofiary z wieprzowiny, a w otoczeniu świątyni pojawiły się sakralne prostytutki. O tym wspomina trzykrotnie Księga Daniela, nazywając to ohydą ziejącą pustką¹⁸.

Juda Machabeusz, pokonawszy w roku 164 przed Chrystusem syryjskiego wodza Lizjasza, przystąpił do oczyszczenia świątyni.

Juda i jego bracia powiedzieli: „Oto nasi wrogowie są starci. Chodźmy, aby świątynię oczyścić i  na nowo poświęcić”... Naprawili też świątynię i  poświęcili wnętrze przybytku i  dziedzińce. Wykonali także nowe święte naczynia, a do przybytku wnieśli świecznik, ołtarz kadzenia i stół. Na ołtarzu palili kadzidło, zapalili świece na świeczniku, i jaśniały one w przybytku. Na stole położyli chleby, zawiesili zasłony. Tak do końca doprowadzili wszystko, czego się podjęli (1 Mch 4, 36. 48-51).

Dwudziestego piątego dnia miesiąca Kislew złożono ofiarę na nowym ołtarzu i przez osiem dni w radości świętowano nowe poświęcenie świątyni. Na pamiątkę tamtych ośmiu dni obchodzi się corocznie święto Chanuka (święto Poświęcenia). Przypada ono czasem na końcu listopada, a najczęściej w grudniu¹⁹. Jest to święto radości i światła. W dziesiątym rozdziale Janowej Ewangelii mamy wspomniane to święto. Obchodzono wtedy w Jerozolimie uroczystość Poświęcenia świątyni. Było to w zimie. Jezus przechadzał się w świątyni, w portyku Salomona (J 10, 22n). Wtedy Jezus prowadził spory z Żydami, a oni chcieli go ukamienować. Od tamtego czasu tradycja rozwinęła zwyczaje związane z tym świętem. Między innymi tradycja ta mówi, że w  czasie odnawiania kultu przez Judę Machabeusza znaleziono naczynie z oliwą, która mogła wystarczyć na jeden dzień. Cudownym jednak zdarzeniem oliwy tej wystarczyło do palenia w siedmioramiennej menorze przez osiem dni świętowania. Stąd powstał zwyczaj zapalania w synagogach i mieszkaniach żydowskich lampek oliwnych i świec na ośmioramiennym (chanukowym) świeczniku. W pierwszym dniu zapalano jedno światło, a w każdym następnym dodawano jeszcze jedno. Ponieważ nie było wolno zapalać jednego światła od drugiego, posługiwano się także tak zwanym szammaszem czyli pomocnikiem, który umieszczony był na dodatkowym ramieniu świecznika²⁰. Zapalaniu lamp towarzyszą modlitwy i pieśni, a na każdy dzień przewidziane są również odpowiednie fragmenty lub zestawy cytatów z Pisma Świętego²¹. Chanukowe lampki umieszcza się w drzwiach lub oknach, aby w ten sposób rozgłosić cud.

Z historii natomiast o cudownej oliwie wypływa morał, że wszystkiemu, co czyste, choćby było bardzo niewielkie, Bóg przydaje mocy rozświetlania dalece przekraczającej jego naturalne możliwości. I  tak, niewielka armia Machabeuszy walczących o  prawdziwą religię pokonała potęgę imperium greckiego, a niewielki naród żydowski zachowujący naukę Bożą nadal żyje, mimo że dawno upadły wielkie cywilizacje oparte na fałszywych naukach²².

Menora, sporządzona przez Machabeuszy, była zachowana w świątyni jerozolimskiej także po jej rozbudowie przez Heroda Wielkiego. Jej wygląd można sobie wyobrazić na podstawie płaskorzeźby na łuku tryumfalnym Tytusa w  Rzymie. Po zdobyciu bowiem świątyni przez Tytusa stała się jego łupem i była niesiona w jego tryumfalnym wkroczeniu do Wiecznego Miasta. Przedstawiony na tym łuku tryumfalnym świecznik różni się w szczegółach od opisanego w Pięcioksięgu. Z biegiem czasu kolejne egzemplarze tego sprzętu świątynnego przybierały nieco inne formy.

Menora z jerozolimskiej świątyni przeszła wraz z nią do historii, ale już wcześniej nabrała znaczenia symbolicznego, w którym wiązano ją między innymi z siedmioma sferami nieba lub siedmioma planetami²³. Józef Flawiusz, opisując urządzenie przybytku w Dawnych dziejach Izraela, tak pisze:

Naprzeciw stołu, pod ścianą południową stał kandelabr z lanego złota, wewnątrz pusty, o wadze stu min; taką wagę Hebrajczycy określają słowem „kinchares”, które to słowo w  przekładzie na język grecki znaczy talent. Składał się on z kulek i lilii splecionych z owocami granatu i małymi pucharami, wszystkich części, od podstawy do samego szczytu, było siedemdziesiąt, tyle właśnie (zatroszczył się o to Mojżesz), ile działów przypisuje się planetom wraz ze słońcem. Uwieńczony był ten świecznik siedmioma ramionami tworzącymi równy szereg. Każde ramię dźwigało jedną lampę, tak że lamp było tyle, ile jest planet. Lampy te zwrócone były ku stronie południowo-wschodniej, jako że kandelabr stał ukośnie (3, 6, 7).

Kształtując zaś kandelabr z siedemdziesięciu części, nawiązuje [Mojżesz] do dziesięciu działów każdej planety, podczas gdy siedem lamp kandelabru wyobraża ruch samych planet, których jest właśnie siedem²⁴ (3, 7, 7).

W Wojnie żydowskiej²⁵ Flawiusz, opisując pochód tryumfalny Wespazjana i Tytusa, podaje inną interpretację siedmiu lamp menory:

Łupy niesiono w ogóle bez żadnego porządku, ale spomiędzy wszystkich rzucały się w oczy te, które zabrano ze świątyni jerozolimskiej: złoty stół o wadze wielu talentów i świecznik tak samo sporządzony ze złota, lecz wykonany według innego wzoru, niż jesteśmy przyzwyczajeni²⁶ w codziennym życiu. Ze środka podstawy wyrastał trzon, z którego odchodziły delikatne ramiona tworzące rodzaj trójzębu; każde zaś miało na końcu lampę wykutą z  brązu. Było ich siedem, co podkreślało wielkie poszanowanie siódemki u Żydów (7, 5, 5).

Menora otoczona została także innymi interpretacjami i legendami. Była symbolem Prawa Bożego jako światła oświecającego świat²⁷. Była również symbolem Mądrości Boga, gdyż Tora, w  której zawarta jest Boża Mądrość, jest Bożą światłością. Jedna z legend głosi, że pierwsza, oryginalna menora powstała za sprawą cudu podczas wędrówki Izraelitów przez pustynię. Mojżesz rzucił złoto w  ogień, a  menora sama przybrała swój kształt²⁸. Legenda ta, jak widać, nie liczy się z przekazem Księgi Wyjścia, według której menora była dziełem Besaleela, który wykonał wszystko, co mu nakazał Pan przez Mojżesza (Wj 38, 22).

Menora stała się jednym z często stosowanych symboli, znajdowały się one na nagrobkach, a także zdobiły elementy synagog. Można tu wymienić dla przykładu przedstawienie siedmioramiennego świecznika w późnojudaistycznej nekropolii w Bet-Szean²⁹, mozaikę z synagogi w Bet-Alfa³⁰, jak również płaskorzeźbę na kapitelu kolumny synagogi z Cezarei (wiek piąty po Chrystusie)³¹. Z tamtych czasów jednak do rzadkości należą trójwymiarowe wyobrażenia menory, gdyż istniał zakaz odtwarzania jakichkolwiek sprzętów należących do świątyni³².

W czasach wczesnochrześcijańskich menora stalą się symbolem judaizmu³³, a spełniając tę rolę przez wiele wieków doczekała się uznania jej za godło państwa Izrael. Dziś jej wyobrażenia dwu- i  trójwymiarowe spotykamy bardzo często, a w dalszych rozważaniach zajmiemy się Menorą, która znajduje się przed siedzibą Knesetu w Jerozolimie. Szczególnie będzie nas interesować historia Izraela przedstawiona na dwudziestu dziewięciu płaskorzeźbach tegoż przedstawienia Menory.

Nasze rozważania poświęciliśmy szczególnemu świecznikowi, jakim jest menora. Znana nam jej historia zaczyna się od momentu sporządzenia tego świecznika dla kultu w przybytku na pustyni, który potem został przeniesiony do świątyni jerozolimskiej. Obecnie szczególnym egzemplarzem menory jest ta, która stoi w Jerozolimie naprzeciw Knesetu.

Menora — siedmioramienny świecznik, jest symbolem narodu żydowskiego. W  roku 1956 parlament brytyjski podarował państwu Izrael gigantyczną Menorę z brązu, wykonaną przez rzeźbiarza Benno Elkana z Hajfy. Ma ona pięć metrów wysokości, a jej ramiona rozciągają się na szerokość czterech metrów. Została ustawiona przed Knesetem, czyli budynkiem izraelskiego parlamentu w Nowej Jerozolimie i  jest obiektem bardzo często zwiedzanym przez turystów i  pielgrzymów przybywających do Świętego Miasta. Na przedniej części tej Menory wyobrażono dwadzieścia dziewięć scen z historii Izraela, częściowo biblijnej, a częściowo dotyczącej czasów późniejszych.

Podstawa Menory zbudowana jest w  kształcie schodów utworzonych z  trzech leżących na sobie i  zmniejszających się ku górze kwadratowych stopni brązowych, na przedniej ścianie najwyższego stopnia znajduje się hebrajski i angielski napis, który stwierdza, że z wiarą i nadzieją w to, iż po czterech tysiącach lat prześladowań Izrael znajdzie miejsce między narodami, tę Menorę ofiarowuje parlament brytyjski. Na dole są daty, po lewej stronie 5716, a po prawej 1956.

Z podstawy wyrasta pień Menory, z  którego wychodzą trzy pary ramion. Każde ramię ma lekko unoszącą się na boki część horyzontalną i część ustawioną pionowo, na której znajdują się płaskorzeźby. Im wyższe ramię, tym jego obie części są krótsze. Ramiona odchodzące najniżej w swych pionowych częściach stanowią najbardziej zewnętrzne obramowania całego świecznika. Na ich częściach horyzontalnych znajduje się hebrajski tekst (oczywiście pisany od prawej do lewej) wzięty z Księgi proroka Zachariasza:

Nie siła, nie moc, ale Duch mój — mówi Pan Zastępów (Zachariasz 4, 6)

Na drugich od dołu poziomych częściach ramion są przedstawione w kwadratach różne zwierzęta i rośliny, a na poziomych częściach najwyższych ramion są po cztery okręgi (po prawej i lewej stronie pnia głównego), a w nich wpisane są litery. Prawdopodobnie jest to podpis rzeźbiarza, Benno Elkana z Hajfy, który wykonał tę Menorę. Menora Elkany różni się od historycznych egzemplarzy siedmioramiennego świecznika, jakie znajdowały się w  świątyni jerozolimskiej i jakie wzorowane były na biblijnym opisie z Księgo Wyjścia. Można jednak znaleźć pewne analogie. Lampy menory przybytku i świątyni miały oświetlać tę stronę, która znajdowała się przed nimi. Była więc wyróżniona przednia strona świecznika. Rozważana Menora także ma wyróżnioną przednią stronę, skierowaną ku Knesetowi, po której znajdują się płaskorzeźby. Te płaskorzeźby w jakiś sposób mogą nawiązywać do kielichów kształtu kwiatów migdałowych, jakie znajdowały się na głównym trzonie i na ramionach świecznika. Na Menorze zamiast kielichów są prostokątne i  okrągłe płaskorzeźby. W  Księdze Wyjścia czytamy, że na świeczniku (należy rozumieć, że na jego trzonie) były cztery kielichy, a  także w  miejscach odchodzenia ramion od trzonu były kielichy. Ramiona odchodziły parami, a więc były trzy pary i trzy kielichy z nimi związane. Opis ten możemy rozumieć w ten sposób, że na trzonie były cztery kielichy, trzy z nich związane były z miejscami odchodzenia ramion, a czwarty znajdował się w dolnej części trzonu. Z wizerunku siedmioramiennego świecznika, jaki mamy na łuku tryumfalnym Tytusa³⁴ można wnioskować, że ostatnia wersja świątynnej menory miała trzyczęściową ozdobę powyżej odejścia wszystkich trzech ramion i trzy lub czteroczęściową (kwestia interpretacji) poniżej ramion, nie miała natomiast ozdób w miejscach, w których odchodziły ramiona.

Menora, stojąca przed Knesetem, ma natomiast siedem płaskorzeźb na swym trzonie, trzy w miejscach, w których parami odchodzą ramiona i  jeszcze cztery, dwie powyżej i  dwie poniżej. Na trzonie zatem mamy siedem płaskorzeźb, co może wiązać się z  symboliką liczby siedem, ale równocześnie może być sumą czterech i trzech kielichów, o których wspomina Księga Wyjścia w odniesieniu do trzonu menory.

Płaskorzeźby trzonu Menory mają kształt prostokątny za wyjątkiem drugiej od dołu, która stanowi okrągły medal z  wypisanymi dwoma wyrazami, stanowiącymi początek fundamentalnego Credo Izraela: Słuchaj Izraelu (Szema Izrael), które zapisane jest w Księdze Powtórzonego Prawa (6, 4-9).

W opisie Księgi Wyjścia czytamy, że na każdym ramieniu świątynnego świecznika były trzy kielichy kształtu kwiatów migdałowych. Wizerunek menory zdobytej przez Tytusa wskazuje na to, że liczba ozdób na poszczególnych ramionach nie była jednakowa. Najbliższe trzonowi ramiona mogły mieć trzy kielichy, ale w każdej dalszej parze było tych ozdób więcej. Współczesna Menora ma po trzy płaskorzeźby na pierwszych ramionach, licząc od góry trzonu, a na wszystkich pozostałych ramionach po cztery, przy czym na dalszych ramionach nie ma więcej płaskorzeźb, ale są one większe. Na każdym ramieniu najniższy wizerunek ma kształt okrągły, a powyższe są prostokątne.

Tak więc mamy dwadzieścia dziewięć wizerunków, siedem z nich znajduje się na trzonie Menory, a dwadzieścia dwa na ramionach, siedem ma kształt okrągły, a dwadzieścia dwa prostokątny. Razem stanowią przebogaty wykład historii Izraela, który ma stać się przedmiotem naszej medytacji. Pozostaje jeszcze problem, w jakiej kolejności trzeba ją odczytywać, aby stanowiła zwartą syntezę.

Joseph Bar-Asher³⁵, który opracował objaśnienie Menory dostępne w podanych na ogłoszeniu koło Menory punktach sprzedaży (Muzeum Historii Jerozolimy w Cytadeli oraz Muzeum Pamięci Yad Vashem) opisuje poszczególne obrazy w kolejności ramion od strony lewej, idąc na ramionach z góry do dołu. Zev Vilnay³⁶ podaje znaczenie poszczególnych wyobrażeń w następującej kolejności: najpierw posuwa się po filarze centralnym z góry na dół, potem omawia trzy ramiona strony lewej, a następnie strony prawej, zaczynając od najbardziej zewnętrznego. Na każdym ramieniu rozważa płaskorzeźby od najwyższej do najniższej.

Wydaje się, że żaden z  tych sposobów nie pozwala na ukazanie przedstawionych na Menorze dziejów Izraela w jakiś wewnętrznie logiczny i spójny sposób. Zaproponujemy więc inne rozwiązanie, które zostanie teraz schematycznie zarysowane i stanie się programem naszego rozważania treści przekazywanej przez wizerunki Menory.

Rozpoczynamy od płaskorzeźby umieszczonej na szczycie trzonu Menory, która przedstawia Mojżesza modlącego się z podniesionymi rękami i  wypraszającego zwycięstwo nad Amalekitami (w naszej numeracji obraz pierwszy).

Kolejną płaskorzeźbą, którą będziemy rozważać, jest płaskorzeźba umieszczona bezpośrednio pod poprzednią na trzonie Menory, przedstawiająca tablice z dziesięcioma przykazaniami, otoczone wawrzynem (obraz drugi).

Schodząc dalej o jedną płaskorzeźbę niżej na trzonie Menory, napotykamy punkt węzłowy, w którym trzon łączy się z najwyższą parą ramion. Ta węzłowa płaskorzeźba umieszczona na trzonie, która przedstawia Rachelę w  postawie klęczącej, płaczącą nad utratą dzieci oraz stojącą nad nią i pocieszającą ją Rut, matkę dynastii Dawidowej (obraz trzeci), jest także jakimś zwornikiem tematów przedstawionych na odchodzących stąd ramionach, które będziemy rozważać w powiązaniu z tą sceną węzłową w następującej kolejności:

Obraz czwarty: najniższy na lewym ramieniu — Abraham siedzi z  rozłożonymi rękami w  postawie człowieka słuchającego. Na głos z nieba odpowie: „Tu jestem”;

Obraz piąty: najniższy na prawym ramieniu — Jakub walczący z aniołem, dwie postacie zwarte z sobą w walce;
Obraz szósty: scena najwyższa na lewym ramieniu — Młody Dawid
— pasterz na tle harfy trzyma w wyciągniętych do góry rękach (znak tryumfu) głowę Goliata po zwycięstwie nad nim; zwycięstwo wiary nad uzbrojeniem;
Obraz siódmy: scena najwyższa na prawym ramieniu — Bar-Kochba po upadku powstania ze spuszczoną głową, miecz wypadł mu z prawej ręki, a nad nim gwiazda (kometa) z ogonem;
Obraz ósmy: drugi od góry na ramieniu lewym — Wypełnienie — lądowanie na izraelskim brzegu. Trzy osoby w łodzi spuszczają kotwicę;
Obraz dziewiąty: drugi od góry na ramieniu prawym — Nadzieja mesjańska. Dwie postacie wyciągają ręce do wschodzącego w promieniach słońca.

Następny kompleks tematów związany będzie z  kolejnymi gałęziami wraz z  węzłową sceną na trzonie Menory. Sceną węzłową jest płaskorzeźbą przedstawiającą proroka Ezechiela, który biegnie z  rozwianym płaszczem przez pole usłane kośćmi poległych. Księga Ezechiela zapowiada bowiem ożywienie wysuszonych kości (Ez 37, 1-14). W naszym rozważaniu będzie to obraz dziesiąty.

Pozostałe tematy tego kompleksu będą ilustrowane płaskorzeźbami na środkowych ramionach po lewej i  prawej stronie trzonu Menory w następującym porządku:

Obraz jedenasty: najwyższa scena na lewym ramieniu — Pisarz Ezdrasz czyta ludowi Księgę Prawa. Na obrazie ma on w ręku rozwinięty zwój i otaczają go ludzie, którzy go słuchają (Ne 8, 1-12);

Obraz dwunasty: najwyższa scena na prawym ramieniu — Hillel Starszy, który głosił, że Prawo jest w trzech słowach: Veahavta lere'akha kamokha (miłuj bliźniego jak siebie samego);

Obraz trzynasty: scena druga od góry na lewym ramieniu — Job z przyjaciółmi — odwieczny problem cierpienia. Job leży półnagi, a nad nim są postacie trzech jego przyjaciół;

Obraz czternasty: scena druga od góry na prawym ramieniu — Rabbi Hanina ben Teradion, uczył Tory wbrew zakazowi Rzymian i został skazany na śmierć. Na obrazie przedstawiony jest jako związany powrozami i rzucony na kolana;

Obraz piętnasty: najniższa scena na lewym ramieniu — Haggada
— król Salomon zasłuchany w śpiew ptaków, a w tle kiście winogron. Salomon trzyma w ręku albo róg obfitości, albo jakiś instrument;

Obraz szesnasty: najniższa scena na prawym ramieniu — Halacha
— moralna aplikacja Prawa. Przedstawiony jest arcykapłan (z pektorałem zawieszonym na szyi) z rozłożonymi rękami. Przed arcykapłanem są dwie postacie, jedna w pozycji leżącej, a druga pochylonej na bok. Z tyłu jest ołtarz;

Obraz siedemnasty: scena trzecia od góry na ramieniu lewym — Talmud — reprezentacja ścisłego zachowania Prawa. Na płaskorzeźbie przedstawiony jest siedzący i piszący rabin, koło niego rozciąga się parkan, przy którym stoi jakiś chłopiec;

Obraz osiemnasty: scena trzecia od góry na ramieniu prawym — Kabała — mistyka żydowska. Przedstawiona jest w  postaci człowieka kucającego i nakrytego kapturem.

Ostatnim kompleksem tematów będzie zestaw umieszczony na najbardziej zewnętrznych ramionach Menory wraz ze sceną umieszczoną na trzonie w miejscu odchodzenia tych ramion. Ta scena jednak będzie rozważana jako ostatnia w  tym zestawie. Rozpocznie się on od scen najwyższych na obu ramionach:

Obraz dziewiętnasty: na ramieniu lewym — Prorok Izajasz zapowiada harmonię nowego stworzenia. Widać proroka, a obok niego są lew i dziecko oraz inne zwierzęta (Iz 11, 6-9);

Obraz dwudziesty: na ramieniu prawym — Jeremiasz z rękami wyciągniętymi do nieba nawołuje z  wielkim napięciem do nawrócenia wobec przewrotności swego narodu.

Następnie przejdziemy do scen umieszczonych najniżej na ramionach:
Obraz dwudziesty pierwszy: na lewym ramieniu — W  Babilonii Izraelici z płaczem wspominają swój kraj. Obraz przedstawia trzy osoby siedzące w postawie wyrażającej rozpacz. Za nimi jest drzewo i dalej zabudowania miasta (Ps 137, 1-6);
Obraz dwudziesty drugi: na prawym ramieniu — Nehemiasz odbudowuje mury Jerozolimy.

Pozostałymi scenami tego kompletu będą następujące:

Obraz dwudziesty trzeci: drugi od góry na prawym ramieniu — Machabejczycy walczą z wrogami;
Obraz dwudziesty czwarty: drugi od góry na lewym ramieniu — Rabbi Johanan ben Zakkai po upadku Jerozolimy otwiera szkołę w Jawne, co jest symbolem duchowej żywotności Izraela;
Obraz dwudziesty piąty: trzeci od góry na lewym ramieniu — Złota era dla Żydów w Hiszpanii;
Obraz dwudziesty szósty: trzeci od góry na prawym ramieniu — Ruch chasydów.

Ostatnim tematem tego zestawu będzie treść sceny na trzonie Menory, trzeci od dołu, który przedstawia powstanie w Getcie Warszawskim. Palą się domy, obrońcy walczą, leżą polegli. W środku siedzi człowiek z gwiazdą Dawida zawieszoną na szyi, trzyma głowę zwróconą ku górze, ma rozłożone ręce. Obraz beznadziejności (obraz dwudziesty siódmy).

Fragment pochodzi z książki:

ISBN: 978-83-7720-224-1
wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2015

Zostają nam jeszcze dwie sceny u  dołu trzonu Menory. Umieszczona wyżej przedstawia wspomniany już medal z pierwszymi słowami fundamentalnego Credo Izraela: Słuchaj Izraelu (obraz dwudziesty ósmy).

Na końcu mamy scenę, która umieszczona jest zaraz nad podstawą Menory i przedstawia Pionierów (Halucim), którzy powrócili do ziemi Izraela, uprawiających rolę, siejących i zbierających zboże, budujących domy i mosty, wiercących za wodą i rozłupujących skały (obraz dwudziesty dziewiąty).

Menora, ustawiona przed Knesetem w  Jerozolimie, przedstawia sceny z historii Izraela, jest to specyficzny wykład tej historii, w której siedmioramienny świecznik odegrał ważną rolę. W  naszym przedłożeniu staraliśmy się ukazać najpierw tę rolę menory w historii Izraela, a następnie ukazać, jak na współczesnym egzemplarzu Menory przedstawiono tę właśnie historię. Oczywiście dokładniejszy opis tej historii wykracza poza ramy publikacji.

¹ Verbo Domini servire. Opuscula Joanni Cantio Pytel septuagenario dedicata (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Teologiczny. Opuscula dedicate 2), Poznań 2000, s. 11—22. 198.

² Por. D. Forstner OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s. 408n.

³ Por. S. Łach, Księga Wyjścia. Wstęp — Przekład z oryginału — Komentarz (Pismo Święte Starego Testamentu tom I, część 2), Poznań 1964, s. 245n.

⁴ Por. Słownik, w: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (Biblia Tysiąclecia) Poznań 1984, wyd. IV, s. 1427.

⁵ Por. D. Forstner OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, dz. cyt., s. 167.

⁶ Por. Tamże, s. 246.

⁷ E. Kalt, cytowane za L. Stefaniak, Świecznik siedmioramienny, w: Podręczna Encyklopedia Biblijna, dzieło zbiorowe pod red. ks. E. Dąbrowskiego, Poznań 1959, tom 2, s. 583.

⁸ Por. Tamże.

⁹ Dawne dzieje Izraela, przeł. Z. Kubiak i J. Radożyński, Warszawa 1993, s. 190.

¹⁰> Por. S. Łach, Księga Wyjścia, dz. cyt., s. 253.

¹¹ Por. S. Łach, Księga Kapłańska. Wstęp — Przekład z  oryginału — Komentarz — Ekskursy (Pismo Święte Starego Testamentu tom II część 1) Poznań 1970, s. 266.

¹² Por. H.A. Mertens, Handbuch der Bibelkunde. Literarische, historische, archaeologische, religionsgeschichtliche, geographische Aspekte des Alten und Neuen Testamentes, Düsseldorf 1989, wyd. III, s. 666.

¹³ Por. T. Jelonek, Prorocy Starego Testamentu (Biblia dla wszystkich), Kraków 1993, s. 153n.

¹⁴ Por. J. Homerski, Księga Zachariasza. Wstęp — Przekład — Komentarz, w: Księgi Proroków Mniejszych (Pismo Święte Starego Testamentu tom XII, część 2), Poznań 1968, s. 336.

¹⁵ Por. Tamże, s. 338.

¹⁶ Por. Tamże, s. 341.

¹⁷ Por. J. Bright, Historia Izraela, przeł. J. Radożycki, Warszawa 1994, s. 437.

¹⁸ Dn 9, 27; 11, 31; 12, 11; por. 1 Mch 1, 54.

¹⁹ W roku 1995 rozpoczynało się 17 grudnia, w latach następnych dniem rozpoczęcia obchodów jest: rok 1996 — 5 grudnia; rok 1997 — 23 grudnia; rok 1998 — 13 grudnia; rok 1999 — 3 grudnia; rok 2000 — 21 grudnia. W roku 1994 było to 27 listopada i w roku 2002 będzie również w listopadzie (29) — por. K.L. Fox, Ph.Z. Miller, Seasons for Celebration. A contemporary guide to the joys, practices and traditions of the Jewish Holidays, New York 1992, s. 150—153.

²⁰ Por. M. Siemieński, Księga świąt i obyczajów żydowskich, Warszawa 1993, s. 73; K.L. Fox, Ph.Z. Miller, Seasons for Celebration..., dz.cyt., s. 90.

²¹ Por. M. Strassfeld, The Jewish Holydays. A  guide and commentary, New York 1985, s. 170—173.

²² A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, przeł. O. Zienkiewicz, Warszawa 1994, s. 55n.

²³ Por. D. Forstner OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, dz. cyt., s. 410.

²⁴ Są nimi: Saturn, Jowisz, Mars, Wenus, Merkury oraz Słońce i  Księżyc (przypis w cytowanym wydaniu Dawnych dziejów Izraela, s. 189).

²⁵ J. Flawiusz, Wojna żydowska, przeł. J. Radożycki, Poznań 1980.

²⁶ Świecznik „wykonany według innego wzoru niż jesteśmy przyzwyczajeni” — to albo świecznik odmienny od spotykanego w świecie hellenistyczno-rzymskim, albo od tych, których używano w domach żydowskich i synagogach (przypis w cytowanym wydaniu Wojny żydowskiej, s. 526).

²⁷ Por. E. Dehan, Our visit to Israel, Jerusalem 1993, s. 15.

²⁸ A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, dz. cyt., s. 176.

²⁹ Przedstawiona w F. Rienecker, G. Maier, Lexikon zur Bibel, Madrid 1994 (wydanie nowe, przerobione), s. 982.

³⁰ Przedstawiona w H. Haag, Bibel Lexikon, Leipzig 1969, kol. 1039.

³¹ Przedstawiona w A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, dz. cyt., s. 177.

³² Por. Tamże, s. 176.

³³ Por. M. Lurker, Słownik obrazów i  symboli biblijnych, przeł. K. Romaniuk, Poznań 1989, s. 108.

³⁴ Por. J. Bar-Asher, The Menorah. The history of the Jewish People in seven branches, Jerusalem, bez daty wydania i bez numeracji stron; F. Rienecker, G. Maier, Lexikon zur Bibel, dz. cyt., s. 982.

³⁵ The Menorah, dz. cyt., passim.

³⁶ The Guide to Israel, Jerusalem 1979, s. 104.

opr. ab/ab