Demontaż "żelaznej kurtyny" rozpoczął się w Gnieźnie, a nie w Berlinie

Od pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski minęło 30 lat. Ksiądz Kardynał jako osobisty sekretarz Jana Pawła II był najbliższym świadkiem jej przygotowań. Kiedy Ojciec Święty zaczął myśleć o wizycie w Ojczyźnie? Natychmiast po wyborze czy później?

Kard. Wojtyła przywiązywał ogromną wagę do obchodów przypadającego w maju 1979 r. jubileuszu 900-lecia śmierci św. Stanisława. Wcześniej przyczynił się do rozkwitu jego kultu, a wspierał go w tym kard. Stefan Wyszyński. Obchody przygotowywał przez siedem lat, a następnie wysłał listy do wielu kardynałów z zaproszeniem do Krakowa. Zaproszenia przekazał również kardynałom uczestniczącym w konklawe, zaś miesiąc wcześniej zaprosił papieża Jana Pawła I. Dlatego od chwili wyboru — kiedy sam został papieżem — było dlań oczywiste, że musi zrobić wszystko, aby przyjechać do Polski na tę wielką rocznicę. Czuł moralny obowiązek przybycia do Krakowa, choć zdawał sobie sprawę, że to nie będzie łatwe do realizacji.

Przypuszczał, że nie będzie to łatwe do przełknięcia dla komunistycznych władz?

Polskie władze, kiedy dowiedziały się o projekcie przyjazdu Jana Pawła II na uroczystości św. Stanisława w Krakowie, zareagowały negatywnie. Kilka dni po wyborze na papieża przyszło zaproszenie z Meksyku. Jan Paweł II przyjął je z zadowoleniem. Ameryka Łacińska była dlań ogromnie ważna w związku z teologią wyzwolenia. Chodziło o problem postrzegania społecznego nauczania Kościoła przez pryzmat ideologii marksistowskiej. Jan Paweł II mówił ponadto, że jeśli zapraszają go do Meksyku, czyli kraju, który miał najbardziej antyklerykalną konstytucję w świecie, to rząd polski nie może zabronić mu przyjazdu. Pamiętał oczywiście, że komuniści nie pozwolili na wizytę Pawłowi vi, miał jednak przeczucie, że jemu odwiedzenia Ojczyzny zabronić nie mogą.

Kiedy rozpoczęły się rozmowy z władzami PRL?

Szybko, a prowadził je sekretarz Episkopatu abp Bronisław Dąbrowski. Ostatecznie władze zgodziły się na przyjazd Papieża, ale pod warunkiem, że nie będzie to rocznica św. Stanisława. Papież odpowiedział: Dobrze, przyjadę w czerwcu.

A jeśli chodzi o trasę pielgrzymki, to władze znów stawiały trudności?

Wykluczono «ścianę wschodnią». Papież nie mógł przekroczyć linii Wisły. Wykluczono również Śląsk. Generalnie władzom zależało na tym, żeby wizyta była jak najkrótsza i ograniczona terytorialnie.

W końcu jednak trudności zostały przezwyciężone. Czy Papież zdawał sobie sprawę z możliwych reperkusji tej pielgrzymki? Na ile przeczuwał, że może ona tak dalece wpłynąć na przebieg wypadków w Polsce?

Nikt nie mógł tego przewidzieć. Jan Paweł II mówił, i z tym się nie krył, że przyjeżdża aby dać satysfakcję narodowi polskiemu. Był przekonany, że ten naród — tak głęboko zakorzeniony w wierze — zasługuje na wizytę Papieża. Dzisiaj, patrząc z perspektywy historycznej, uważam, że tamta wizyta była najważniejsza.

Ze wszystkich papieskich pielgrzymek?

Tak, gdyż zainspirowała proces, który spowodował niespotykane zmiany światowe. Po pontyfikacie Jana Pawła II Kościół i świat są inne. A to wszystko zaczęło się właśnie podczas pierwszej wizyty w Polsce.

Jak Ojciec Święty się do niej przygotowywał? Czy sam pisał teksty swoich wystąpień?

Wszystkie przemówienia i homilie pisał sam. Rola sekcji polskiej Sekretariatu Stanu sprowadzała się do sprawdzania cytatów. Były to więc w pełni jego autorskie teksty, z konsekwentnie zaplanowanym przesłaniem. Kiedy pisał, nigdy nie korzystał z żadnych notatek czy pomocy — wystarczała pamięć. Był świetnie zorganizowany i pisał bardzo szybko. Przygotowanie dużego i ważnego przemówienia nie zajmowało mu nigdy więcej niż półtorej godziny, a krótszego — godzinę. Ponadto wiele czytał. Charakteryzowała go podzielność uwagi.

A co spowodowało, że przewodnim tematem pielgrzymki stało się właśnie Zesłanie Ducha Świętego? Do tego wątku Papież nawiązywał niemal wszędzie. Czy Jan Paweł II konsultował to ze swym otoczeniem?

Jan Paweł II był wizjonerem, podobnie jak wielu artystów. Wiedział, co trzeba powiedzieć i na co naród czeka. Wiedział, jak te kwestie naświetlić w duchu wiary i nauczania Kościoła. A poza tym czas pielgrzymki zbiegał się z Zielonymi Świątkami.

A na ile sobie zdawał sprawę, że wygłoszone przezeń słowa w Gnieźnie — o papieżu-Słowianinie, który ma odsłonić jedność Europy, jedność Zachodu i Wschodu — były «de facto» zakwestionowaniem dotychczasowej watykańskiej «Ostpolitik», która bynajmniej nie pretendowała do budowania jedności między Europą Zachodnią i Wschodnią, a akceptowała istniejące «status quo»?

Jan Paweł II nigdy się nie pogodził z koncepcją «historycznego kompromisu», który sprowadzał się do tego, że cały Zachód, w tym wielu ludzi Kościoła, widział marksizm jako niepodważalny element rozwoju historii. Uważał, że przyszłość nie należy ani do marksizmu, ani do walki klas. W ten sposób spowodował zdecydowany zwrot w polityce watykańskiej. Zmiana perspektywy spowodowała w wielu kręgach refleksję nad tym, czy rzeczywiście marksizm jest aż tak silny. Równie zdecydowanie Jan Paweł II opowiedział się przeciwko próbom włączania analizy marksistowskiej do społecznego nauczania Kościoła na gruncie teologii wyzwolenia. Był przekonany, że pozbawienie człowieka możliwości wyboru i praw ludzkich nie może być drogą rozwoju ludzkości. W przeciwieństwie do tego głosił koncepcję praw osoby ludzkiej i nienaruszalnej świętości życia człowieka.

Jeśli pytacie panowie o przemówienie Papieża w Gnieźnie, w drugim dniu pielgrzymki do Polski, to powiem krótko: Gniezno — i słowa, jakie tam padły — było początkiem likwidowania «żelaznej kurtyny», dzielącej ówczesną Europę. Nie Mur Berliński, tylko Gniezno.

A czy w samym Watykanie nie było obaw, że Jan Paweł II idzie w tym za daleko?

Tak mocne głoszenie tych prawd przerażało niektórych, w tym również ludzi Kościoła.

A dziś nie boli Księdza Kardynała, że wszyscy mówią o Murze Berlińskim, a nie o Gnieźnie czy o «Solidarności»?

Trzeba mówić o faktach historycznych. Mur Berliński był skutkiem procesu, zapoczątkowanego w 1979 r. w Polsce. Powtarzam: rozmontowywanie «żelaznej kurtyny» rozpoczęło się w Gnieźnie, 3 czerwca 1979 r.

Czy pamięta Ksiądz Kardynał lot z Rzymu do Warszawy, który rozpoczynał tę pielgrzymkę? Co wówczas mówił Ojciec Święty, jakimi uczuciami się dzielił?

Przylot do Warszawy był dla nas przykry.

Niemożliwe! Dlaczego?

Kiedy nasz samolot zbliżał się nad Wisłę tłumy Warszawiaków opalały się, jakby w ogóle nic się nie działo. To było odczucie dość przykre. Jednak dalej szło coraz lepiej, atmosfera rosła z każdą chwilą.

Rozmawiamy w Krakowie, na Franciszkańskiej, w dawnych apartamentach kard. Wojtyły, obok słynnego «papieskiego okna». Czy ten historyczny, i powtarzany przy kolejnych wizytach, «okienny» dialog Jana Pawła II z młodzieżą był jakkolwiek planowany?

To było zupełnie spontaniczne. Tysiące ludzi, głównie młodzieży, stało przed kurią, wołało Papieża. Trzeba było do nich wyjść, choćby do okna. Papież podjął decyzję sam, wbrew niektórym osobom z otoczenia, obawiającym się o jego bezpieczeństwo.

Jak można zinterpretować najgłębszą istotę pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski?

Polska po tej wizycie nie była już tą samą Polską. Przyszło wyzwolenie. Ludzie wyprostowali się, przestali się bać. Jan Paweł II wyzwolił wewnętrzną wolność człowieka.

A co Papież mówił w Watykanie po powrocie, jak podsumowywał pielgrzymkę?

Nic nie mówił, bo stracił głos. Po powrocie spał przez 14 godzin, bo był bardzo zmęczony.

Czy «Solidarność» — zdaniem Księdza Kardynała — była naturalnym efektem wyzwolenia, jakie Polacy przeżyli podczas pierwszej pielgrzymki?

Wyzwolił się człowiek. To z pewnością stworzyło grunt pod narodziny «Solidarności». Ojciec Święty śledził to uważnie, śledził rozwój ducha.

A jak zareagował na stan wojenny? Czy stało się to jego osobistą tragedią?

Jan Paweł II rzadko okazywał zdenerwowanie. Jednak mocno podniósł głos w Bazylice św. Piotra wobec polskiej delegacji z Henrykiem Jabłońskim na czele. To było w październiku 1982 r. przy okazji kanonizacji o. Kolbe. Papież powiedział wtedy: «Naród nie zasłużył na to, co z nim zrobiliście!»

A czy w Watykanie brana była pod uwagę możliwość wkroczenia wojsk radzieckich do Polski? Czy Jan Paweł II uwzględniał taką możliwość?

O żadnej sowieckiej inwazji nie było mowy. Nikt rozsądny nie mógł przewidywać inwazji na Polskę, skoro Rosjanie prowadzili wojnę w Afganistanie. Wiedzieliśmy, że w zsrr nie ma wewnętrznej atmosfery umożliwiającej inwazję. Mieliśmy precyzyjne wiadomości bezpośrednio z Białego Domu. Otrzymywaliśmy je od prof. Brzezińskiego, a nawet od prezydenta Reagana, który osobiście telefonował do Papieża. Śledziliśmy ruchy wojsk radzieckich poza naszą wschodnią granicą. Jednak o żadnej inwazji nikt nie wspominał.

Jaki był stosunek Jana Pawła II do Wojciecha Jaruzelskiego? Generał konsekwentnie przekonuje, że stan wojenny był «mniejszym złem». Mniejszym prawdopodobnie wobec sowieckiej inwazji, którą sugerował w podtekście.

Papież nigdy nie przyjął takiej interpretacji z jego strony. Szanował u Jaruzelskiego inteligencję i kulturę. Poza tym w niczym się z nim nie zgadzał. Jaruzelski prezentował jednoznacznie wschodnią orientację. Innej możliwości dla Polski nie dostrzegał. Takie widzenie polskich spraw było obce Janowi Pawłowi II. Jaruzelski patrzył wyłącznie na wschód, w przeciwieństwie do edwarda Gierka, który przy pożegnaniu papieża w 1979 r. powiedział mu: «tu, w warszawie, wieją wiatry ze Wschodu i z Zachodu. niech ojciec święty popiera te zachodnie!»

Przejdźmy do spraw dzisiejszych. Kiedy możemy się spodziewać kanonizacji Jana Pawła ii?

To należy bezpośrednio do Papieża. Ale sprawy idą bardzo dobrze.

Komisja teologiczna wypowiedziała się o heroiczności cnót Sługi Bożego...

Jest to ważna komisja, ale nie decydująca. Ważna, gdyż późniejsza dyskusja kardynałów będzie bazować na jej opinii.

Czyli w najbliższych miesiącach czeka nas ogłoszenie dekretu o heroiczności cnót Jana Pawła II?

Kardynałowie muszą najpierw dostać opracowanie komisji teologicznej, potem je przestudiować. Wreszcie zebrać się na plenarne posiedzenie i przygotować dossier Papieżowi, który je zatwierdza ogłaszając heroiczność cnót Jana Pawła ii.

Czy wtedy rozpoczyna się postępowanie w sprawie uznania cudu za wstawiennictwem kandydata na ołtarze?

Myślę, że postępowanie w sprawie cudu jest już w toku. Uznanie heroiczności cnót jest zasadniczą sprawą przy wszystkich beatyfikacjach i kanonizacjach. Od uznania cudu można uzyskać dyspensę, natomiast od heroiczności cnót dyspensy uzyskać nie można. Miejmy nadzieję, że diabeł nie namiesza.

Ksiądz Kardynał doświadczył jego obecności?

Doświadczyłem.

A kiedy najsilniej? I czy wiele razy?

Najsilniej przy wypędzaniu szatana z pewnej młodej kobiety. Dokonał tego Jan Paweł II na prośbę jednego z arcybiskupów. Byłem przy tym i wiem, co to znaczy. To jest straszne, gdyż wyczuwa się obecność potężnej i niekontrolowanej siły. Było to po audiencji generalnej, w jednej z sal. Było to młode małżeństwo, mieli po ok. 25 lat. Szatan strasznie niszczył kobietę. Widziałem, jak ją poniewierał fizycznie, jaki głos wydawała. Ojciec Święty odmówił egzorcyzmy — i nic. Gdy miał odchodzić, odwrócił się i powiedział, że jutro odprawi za nią Mszę św. I po tej liturgii wszystko zniknęło. Dziewczyna obudziła się jako zupełnie inna osoba. Było to skuteczne i bez nawrotów. Wcześniej w to nie wierzyłem. Przyjmowałem interpretację, że może być to forma choroby psychicznej. Szatan działa, i te rzeczy trzeba traktować poważnie.

A jak tę obecność szatana rozpoznać w świecie?

Szatan istnieje. Natomiast cała laicka ideologia usiłuje nam wmówić, że to są bajki. Dziś szatan pracuje nad tym, aby ludzie uwierzyli, że go nie ma. To najbardziej perfidna metoda.

Rozmawiali Marcin Przeciszewski i Tomasz Królak (kai)

opr. mg/mg