Sakrament chrztu w I i II wieku (Didache, Justyn, Tertulian)

W epoce patrystycznej teologia chrztu rozwija się w ścisłym powiązaniu z jego praktyką, chrzest pełni podstawowa rolę w procesie chrześcijańskiego wtajemniczenia

doktorant (IV rok)
Chrześcijańska Akademia Teologiczna

SAKRAMENT CHRZTU w I i II WIEKU (DIDACHE, JUSTYN, TERTULIAN)

Dla chrześcijan pierwszych wieków chrzest stanowił głębokie przeżycie religijne, gdyż był, decydującym zwrotem do Chrystusa. ” Chrzest święty jest fundamentem całego życia chrześcijańskiego, bramą życia w Duchu (vitae spiritualis ianua) i bramą otwierającą dostęp do innych sakramentów. Przez chrzest zostajemy wyzwoleni od grzechu i odrodzeni jako synowie Boży, stajemy się członkami Chrystusa oraz zostajemy wszczepieni w Kościół i stajemy się uczestnikami jego posłania”¹.Teologia chrztu podkreśla, że jest to sakrament ścisłego związku z Chrystusem i Kościołem. ”Jest to sakrament wiary i wprowadzenia we wspólnotę Kościoła”². Przez chrzest człowiek stawał się „dzieckiem Bożym i otrzymywał życie wieczne”³.

Już od początków II wieku zaczyna kształtować się jednolity obrzęd wtajemniczenia człowieka w misterium chrześcijaństwa poprzez odpowiednie przygotowanie oraz sakramenty inicjacji chrześcijańskiej, czyli chrzest, bierzmowanie i Eucharystię. Pierwszym historycznym źródłem z tego okresu, przekazującym cenne informacje o sakramencie chrztu jest Didache, czyli „Nauka Pańska, podana narodom przez Dwunastu Apostołów. W pierwszej części zawiera naukę o „dwóch drogach”, która uznawana jest za katechezę przedchrzcielną. Dzieło to powstało prawdopodobnie między rokiem 90 a 160.

Według Didache chrzest poprzedzała katecheza przedchrzcielna, zwana nauką o „dwóch drogach”, drodze życia i drodze śmierci lub grzechu. Autor pisze: „Dwie są drogi, jedna żywota, druga śmierci, różnica zaś wielka między tymi drogami”. Akceptacja nauki Jezusa, wiara oraz przyjęcie sakramentu chrztu wprowadza człowieka na drogę życia. Natomiast odrzucenie Chrystusa oznacza życie w grzechu i przebywanie na drodze śmierci. Tuż przed przyjęciem sakramentów inicjacji chrześcijańskiej kandydat do chrztu oraz szafarz sakramentów podejmowali post. Do praktyki postu zachęcano także całą wspólnotę kościelną. Zwykle poszczono w środy i piątki.

Chrztu udzielano w wodzie bieżącej przez całkowite lub częściowe zanurzenie lub też przez polanie wodą. W niektórych wypadkach dopuszcza się także wodę stojącą przechowywaną w naczyniach. Przy chrzcie używano trynitarną formułę chrztu „W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego”. Chrztu udzielano w połączeniu z Eucharystią, wskazując w ten sposób, że stanowi on nieodzowny warunek uczestnictwa w Eucharystii.

Didache jest najstarszym z zachowanych zabytków literatury chrześcijańskiej jest to zbiór przepisów moralnych, liturgicznych, kościelno — prawnych. W sprawie chrztu znajdujemy tam przepis pozwalający chrzcić przez polanie trzykrotne wodą, gdy brak wystarczającej ilości wody na chrzest przez zanurzenie.

Didache 7,1-4:

„Co zaś do chrztu, to tak chrzcijcie: Powiedziawszy to wszystko, chrzcijcie w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego w wodzie żywej; a kiedy nie masz wody żywej, to chrzcij w innej wodzie; jeśli nie możesz w zimnej, tedy w ciepłej. Gdy obu brak, wylej trzykrotnie wodę na głowę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego. Przed chrztem niech poszczą, chrzczący i ten, który ma być ochrzczony i inni, którzy mogą; rozkaż, by ten, który ma być ochrzczony, pościł dzień lub dwa.”

Inne ważne świadectwo o praktyce chrzcielnej z tego okresu znajduje się w pismach św. Justyna, filozofa i męczennika, który uznawany jest za największego obrońcę chrześcijaństwa w II wieku. Nakazuje dialog z Żydami i poganami.

W pismach swoich broni wiary, którą sam wybrał. O chrzest proszą nie tylko tragarze i niewolnicy, ale także filozofowie i patrycjusze. Szerzenie się chrześcijaństwa wywoływało krytykę pisarzy i prostej ludności. Justyn odpowiada na ataki „Czyny, nie słowa”⁴. Zawdzięczamy mu pierwszy opis zebrań niedzielnych, chrztu i Eucharystii. Z ośmiu jego pism zachowały się tylko trzy, a mianowicie dwie apologie przeciwko poganom i Dialog z Żydem Trytonem. W jednej z apologii podaje nieocenione informacje dotyczące chrztu. Chrzest zakłada podjęcie decyzji wiary, dokonuje się przez zanurzenie w wodzie i wezwania Trójjedynego Boga oraz prowadzi od niewoli i niewiedzy do wolności i poznania. Dla Justyna chrzest jest odrodzeniem nowego człowieka, które nazywa oświeceniem. Dla niego, zatem chrzest jest momentem, w którym człowiek doznaje prawdziwego oświecenia. W swoim dziele zatytułowanym Apologia w rozdziale pierwszym mówi o chrzcie, jako sposobie wprowadzania ludzi w szeregi wyznawców Chrystusa. Inicjacja chrzcielna według św. Justyna rozpoczynała się od przygotowania dalszego, które obejmowało podstawową ewangelizację, czyli nauka wiary i moralności chrześcijańskiej. Kandydatów do chrztu nazywano „uczniami prawdy”, „poszukującymi”, „nowicjuszami w wierze”. Następnym etapem było przygotowanie bliższe, które rozpoczynało się od przyrzeczenia, w którym kandydat wobec wspólnoty wyrażał swoją świadomą i wolną decyzję na życie zgodne z przyjętymi naukami. Kolejnymi elementami tworzącymi ten etap przygotowań do chrztu był żal za popełnione grzechy i podjęcie czynów pokutnych. Katechumen, czyli kandydat do chrztu wyrażał także wiarę w Kościół jako „nauczyciela prawdy”. Ważnym momentem przygotowania przedchrzcielnego były tzw. „skrutinia”, czyli forma egzaminu, podczas którego kandydat do chrztu musiał wykazać się zmianą dotychczasowego sposobu życia i całkowitym nawróceniem. Już przed chrztem od katechumena oczekiwano wiary i życia zgodnego z zasadami Ewangelii. Był to warunek konieczny dopuszczenia do sakramentów inicjacji chrześcijańskiej. W okresie przygotowawczym uczono kandydata modlitwy, postu i żalu za grzechy. Sakramentu chrztu udzielano przez trzykrotne zanurzenie w wodzie lub przez polanie głowy wodą. Zawsze musiała to być woda naturalna, czysta i świeża. Chrzest rozumiano jako odradzająca kąpiel w wodzie. Przed obrzędem zanurzenia w wodzie katechumen wyrzekał się zła i wyznawał swoją wiarę. Powszechnie stosowano trynitarną formułę chrzcielną „W mię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Sakrament chrztu św. Justyn nazywa „poświęceniem Bogu przez Chrystusa” oraz „oświeceniem — światłością”, gdyż „obmycie to nosi nazwie oświeceniami, bowiem, co przyjmują te naukę, doznają oświecenia ducha”⁵. Najprawdopodobniej zaraz po chrzcie miało miejsce bierzmowanie. Dopełnieniem przyjęcia chrztu i bierzmowania było uczestnictwo w Eucharystii. „Dla dopełnienia całej prawdy sakramentu trzeba, aby dzieci były potem wychowywane w tej wierze, w której zostały ochrzczone”ˇ ⁶.

Tertulian zachwala chrześcijaństwo bojowe, stawiające czoło światu pogańskiemu, bez zadzierzgania więzów, bez chęci dialogu. ”Jako prezbiter, którego obowiązkiem jest przygotowanie do chrztu i jako moralista dokładający wszelkich starań by kształtować innych na swoje podobieństwo, pisze traktaty o chrzcie, pokucie, modlitwie, strojach kobiecych. Formułuje zasady życia społecznego, zakazuje im uczęszczania na widowiska, do cyrku, teatru, na stadion. I znów przekracza miarę, gdy na pociechę obiecuje im z masochizmem widowisko Sądu Ostatecznego. Ileż rzeczy budzących podziw, śmiech i radość. Widzieć jak ci wszyscy królowie pokutują w ciemnościach za chwałę swej apoteozy”⁷.

Chrzest jest pierwszym sakramentem, jaki otrzymuje wierzący. Należy do sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego, gdyż w pierwszych wiekach był udzielany dorosłym wraz z Bierzmowaniem i Eucharystią. Owe sakramenty wtajemniczały kandydata w życie chrześcijańskie. „Chrzest jest konieczny nie tylko, dlatego, że nakazał go Pan, lecz także, dlatego, że jest on w Jego ręku środkiem wykonywania władzy nad swoimi. Władza ta oznacza między innymi, że Pan opowiada się za swoimi, zanim oni opowiedzą się za Nim. A znak tego można udzielać chrztu również niemowlętom, jak to było praktykowane już w Kościele pierwotnym”⁸. Sakrament chrztu został ustanowiony przez Jezusa i potwierdzony słowami "Idźcie na cały świat i nauczajcie wszystkie narody udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna i Ducha św." ( Mt 16;16), „Jeżeli ktoś się nie narodzi z wody i Ducha świętego, nie może wejść do królestwa Bożego”, ( J 3, 5) oraz "Kto uwierzy i przyjmie chrzest będzie zbawiony" ( Mt 16;16). Najstarsze wzmianki o udzielaniu chrztu znajdziemy już w Dziejach Apostolskich, gdzie apostołowie udzielają chrztu w imię Jezusa Chrystusa - tak tworzą się pierwsze wspólnoty chrześcijańskie.

W pierwszych wiekach Sakramentu chrztu udzielano wyłącznie dorosłym, którzy pragnęli zostać chrześcijanami. Miał być to wybór świadomy i dobrowolny. Kandydaci (katechumeni) zgłaszali się przez tzn. poręczycieli, którzy przedstawiali wspólnocie kandydata. Następnie następowało badanie kandydata z wiedzy i moralności chrześcijańskiej. Następnie wspólnota wyznaczała osoby, które miały przez trzy lata podczas okresu próby - katechumenat - pomóc kandydatom poznawać prawdy wiary i przypatrywano się życiu moralnemu kandydatów. Gdy stwierdzono, że kandydat posiada odpowiednie kwalifikacje w zakresie doktryny i moralności, w Wielką Sobotę udzielano chrztu. Osoby przygotowujące zaświadczały o kandydatach i zostawały rodzicami chrzestnymi. Mniej więcej od VI wieku Kościół pod wpływem rodziców zgodził się na praktykę chrztu dzieci - ale z wyraźnym zaznaczeniem, że chrzci się w wierze rodziców oraz, że to rodzice i chrzestni przekażą wiarę dziecku. „Rodzina wierząca buduje i rozwija wiarę dziecka zaszczepioną na chrzcie świętym”⁹.

Udzielającym chrztu w zwyczajnych wypadkach jest biskup, kapłan i diakon. W niebezpieczeństwie śmierci i w nadzwyczajnych sytuacjach ochrzcić może każdy, nawet niewierzący, byle by miał intencję, tzn. chciał naprawdę ochrzcić i umiał to zrobić. Często zdarza się, że udziela się tzw. chrzest z wody i czyni to pielęgniarka w szpitalu. Do chrztu św. wystarczy zwykła woda, którą trzy razy polewamy głowę dziecka i wypowiadamy słowa: "N (imię dziecka) - Ja Ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Amen.".

Uprzywilejowanym czasem, ze względu na tradycję i powagę dnia, jest Wielka Sobota - a dokładniej Liturgia Światła i Wody. Zazwyczaj chrzest udzielany jest w niedziele podczas najbardziej uroczystej Mszy św.- czyli sumie. W nadzwyczajnych sytuacjach - wspomnianych wyżej - chrztu można udzielić o każdej porze. Obowiązki rodziców naturalnych wynikające z faktu chrztu ich dziecka: - przekazanie dziecku podstawowych prawd wiary i zasad moralności; - nauczenie modlitwy i uczestnictwa we Mszy świętej;

W epoce Ojców teologia chrztu rozwija się w ścisłym powiązaniu z jego praktyką. Chrzest pełni podstawowa rolę w procesie chrześcijańskiego wtajemniczenia. Znaczna ewolucja dokonała się w liturgii chrztu dorosłych; w powiązaniu z nią powstały wielkie symbole wiary, przede wszystkim tzw. Skład Apostolski, będący starożytnym wyznaniem wiary Kościoła rzymskiego.

Pisma Ojców Apostolskich, które stanowią pomost między czasami apostolskimi a późniejszymi pismami chrześcijańskimi są pomnikami prachrześcijańskiego ducha i najstarszymi świadectwami tradycji wiary. Mają one wyjątkową wartość. W pismach tych poruszano różne kwestie życia religijnego. Również Jezus poprzez swój chrzest daje nam odpowiedź. Czyni to, dlatego „bo chce wypełnić wszystko, co sprawiedliwe”. Oznacza to, że ten gest przyjęcia chrztu w Jordanie był z jednej strony zapowiedzią czegoś zupełnie nowego, zapowiedzą chrztu już nie tylko z wody i ale także z Ducha Świętego, a z drugiej strony to wydarzenie jeszcze raz potwierdza, że to właśnie On jest prawdziwym Mesjaszem. Bowiem podczas chrztu odezwał się głos z nieba: To jest mój syn umiłowany Jego słuchajcie. I widzimy jak te słowa zbieżne są za słowami, które czytamy z księgi proroka, Izajasza: Oto mój sługa, którego podtrzymuję. Wybrany mój, w którym mam upodobanie ...ustanowiłem cię przymierzem dla ludzi, światłością dla narodów, abyś otworzył oczy niewidomym, abyś uwolnił z więzienia tych, co mieszkają w ciemności.”

Od momentu chrztu zaczynają wypełniać się te słowa. Chrystus zaczyna głosić Dobrą Nowinę, przywraca wzrok niewidomym, swoim słowem wyzwala ludzi z ciemności grzechu. I właśnie chwila chrztu Jezusa i jego publiczna działalność jest tym momentem w historii świata, w którym możliwe staje się „narodzenie z wody i Ducha, a takie narodzenie potrzebne jest, aby - jak to określa KKK 1215 - wejść do Królestwa Bożego”. I to właśnie jest ta tajemnica nowego chrztu — możliwość zbawienia. Dlatego też KKK 1213 z takim naciskiem mówi, że: „Chrzest święty jest fundamentem całego życia chrześcijańskiego, bramą życia w Duchu i bramą otwierającą dostęp do innych sakramentów. Przez chrzest zostajemy wyzwoleni od grzechu i odrodzeni jako synowie Boży, stajemy się członkami Chrystusa oraz zostajemy wszczepieni w KościółPor. Sobór Florencki: DS 1314; KPK, kan. 204, § 1; 849; KKKW, kan. 675, §"Katechizm Rzymski, 2, 2, 5..

Na chrzcie stajemy się nowym człowiekiem, wskrzeszonym do nowego życia. Dlatego też wierzymy, że w ”Jezusie Chrystusie zostało zapoczątkowane na ziemi nowe Zycie, nowy człowiek”¹⁰. „To dzięki Panu Jezusowi każdy, kto został ochrzczony, staje się na nowo dzieckiem Boga”¹¹. „Sakramenty Nowego Prawa zostały ustanowione przez Chrystusa. Jest ich siedem: chrzest, bierzmowanie, Eucharystia, pokuta, namaszczenie chorych, sakrament święceń i małżeństwo. Sakramenty te obejmują wszystkie etapy i wszystkie ważne momenty życia chrześcijanina: sprawiają narodzenie i rozwój chrześcijańskiego życia wiary, uzdrowienie i dar posłania. Widać w tym pewne podobieństwo, jakie istnieje między etapami życia naturalnego a etapami życia duchowego”¹².

„Chrzest jest pierwszym z siedmiu sakramentów świętych. Przez chrzest zostajemy uwolnieni z grzechu pierworodnego i włączeni do Kościoła. Chrzest jest sakramentem koniecznym do zbawienia. Został ustanowiony przez Chrystusa”¹³. „Ta godność otrzymana na chrzcie wymaga od nas, byśmy ja sobie cenili. Mamy prawo być dumni, że jesteśmy wierzący. Czynimy to trwając w wierności Bogu”¹⁴.

Chrzest jest najpiękniejszym i najwspanialszym darem Boga. ”Nazywamy go darem, łaską, namaszczeniem, oświeceniem, szatą niezniszczalności, obmyciem odradzającym, pieczęcią i wszystkim, co może być najcenniejsze. Darem - ponieważ jest udzielany tym, którzy nic nie przynoszą; łaską - ponieważ jest dawany nawet tym, którzy zawinili; chrztem - ponieważ grzech zostaje pogrzebany w wodzie; namaszczeniem - ponieważ jest święty i królewski (a królów się namaszcza); oświeceniem - ponieważ jest jaśniejącym światłem; szatą - ponieważ zakrywa nasz wstyd; obmyciem - ponieważ oczyszcza; pieczęcią - ponieważ strzeże nas i jest znakiem panowania Boga”¹⁵.

W powszechnej świadomości wiernych chrzest pozostaje momentem zasadniczej zmiany życia, zapoczątkowaniem nowego odniesienia do Chrystusa, a tym samym i do Boga, do chrześcijańskiej społeczności, czyli do Kościoła oraz rozpoczęciem nowej drogi życia. Pisma Ojców Apostolskich dają o tym wyraźne świadectwo.

PRZYPISY

¹ Sobór Florencki: DS 1314; KPK, kan. 204, § 1; 849; KKKW, kan. 675, § 1.

² B.Snela, Chrzest i bierzmowanie jako sakrament inicjacji chrześcijańskiej,”CT”39(1969)z.3,s.5-24.

³ S.Głowa, Owoce chrztu w świetle Objawienia.,”AK' 57(1965), s.165-176.

⁴ Adalbert Hamman, Portrety ojców kościoła, Warszawa 1978, PAX,str.22.

⁵ Tamże, str.29.

⁶ Obrzędy chrztu dzieci według rytuału rzymskiego, Katowice 1972,s.10.

⁷ Tertulian, Apologetyk, tłum.J.Sajdaka, Pisma Ojców Kościoła, t. XX, Poznań 1947,s.3-6.

⁸ Urs Kury, Kościół starokatolicki, Warszawa 1996, CHAT,str.202.

⁹ W tym domowym niejako Kościele rodzice przy pomocy słowa i przykładu winni być dla dzieci swoich pierwszymi zwiastunami wiary i pielęgnować właściwe każdemu z nich powołanie”(KK11).

¹⁰ Ks. Zbigniew Marek SJ, Jezus działa i zbawia, Kraków WAM 2001,str..161

¹¹ Ks. Bernard Czerwiński, Poznajemy Stary Testament, Warszawa 1998,str.14

¹² Św. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, III, 65, 1.

¹³ Ks. Stanisław Łabędowicz, Jezus Chrystus zbawia, Radom 2006, str.165

¹⁴ Ks. Zbigniew Marek SJ, W drodze do Emaus, Kraków WAM 2000,str.187

¹⁵ Św. Grzegorz z Nazjanzu, Orationes, 40, 3-4: PG 36, 361 C.