Wprowadzenie i spis treści
ISBN: 978-83-7318-931-7
wyd.: WAM 2007
Spis treści | |
Wprowadzenie | 5 |
I. Rewolucja i jej interpretatorzy | 9 |
Wydarzenie symboliczne | 9 |
Zalążki historiografii | 11 |
Historiografia uniwersytecka | 15 |
Rewizjonizm | 18 |
Otwarte problemy | 25 |
Kwestie religijne | 27 |
Dokumenty | 28 |
Historiografia i ideologia Georges'a Lefebvre | 28 |
Historiografia klasyczna według Michela Vovelle | 29 |
Dziedzictwo rewolucji w analizie François Fureta | 32 |
II. Rewolucja przed rewolucją | 35 |
Oświecenie | 36 |
Społeczeństwo | 39 |
Sytuacja religijna | 41 |
Dokumenty | 48 |
Bóg i przesąd u Woltera | 48 |
Syndykalizm kościelny | 49 |
III. Początki rewolucji | 52 |
Sytuacja krytyczna | 52 |
Rewolta klas uprzywilejowanych (1786-1789) | 54 |
Ku Stanom Generalnym | 56 |
Dokumenty | 59 |
Propozycje kleru dla Stanów Generalnych | 59 |
IV. Od Stanów Generalnych do monarchii konstytucyjnej | 61 |
Zwycięstwo Trzeciego Stanu | 61 |
Załamanie sytuacji | 64 |
Utrata przywilejów i dóbr kleru | 65 |
Dokumenty | 70 |
Deklaracja praw człowieka i obywatela francuskiej Konstytuanty (26 sierpnia 1789) | 70 |
V. Ustawa cywilna o duchowieństwie | 73 |
Opracowanie tekstu | 74 |
Dokument stworzony po to, żeby dzielił | 76 |
Opozycja | 78 |
Aprobata, kompromis czy odrzucenie? | 80 |
Potępienie papieskie | 81 |
Dokumenty | 85 |
Ustawa cywilna o duchowieństwie | 85 |
VI. Przysięga na ustawę cywilną i dwa Kościoły | 100 |
Narzucenie przysięgi | 100 |
Kler zaprzysiężony i księża oporni | 103 |
Typologia i motywy przysięgi | 105 |
Reorganizacja | 108 |
Oporni i zaprzysiężeni | 112 |
Dokumenty | 113 |
Katechizm księży opornych | 113 |
Słownik rewolucyjny | 114 |
VII. Początek prześladowań | 116 |
Zaostrzenie legislacji | 116 |
Ofiary | 120 |
Winowajcy | 123 |
Dokumenty | 125 |
List opornego biskupa do jego wiernych | 125 |
VIII. Holokaust | 130 |
Od rozruchów do prześladowań legislacyjnych | 130 |
Skala prześladowań | 135 |
Ruch oporu | 138 |
Dokumenty | 141 |
Odwaga prostych ludzi | 141 |
IX. Sprawa Wandei | 144 |
Fanatyzm czy ruch oporu | 144 |
Męczennicy czy buntownicy? | 146 |
Wandea: francusko-francuskie ludobójstwo | 150 |
Dokumenty | 152 |
Sędziowie i ofiary | 152 |
X. Reakcja thermidoriańska | 157 |
Jakobini w niełasce | 157 |
Pierwszy Dyrektoriat | 163 |
Grégoire | 164 |
Trudności | 167 |
Dokumenty | 169 |
List pasterski Grégoire'a do jego diecezji (12 marca 1795) | 169 |
XI. Represje fructidoriańskie | 172 |
Fructidoriański zamach stanu | 172 |
Kulty reżimu | 175 |
Rewolucja poza Francją | 177 |
Zamachy stanu | 179 |
Dokumenty | 180 |
Ostatni męczennicy | 180 |
Reforma liturgiczna a rewolucja. Odezwa pasterska Kościoła konstytucyjnego | 182 |
XII. Konkordat | 185 |
Zamach stanu i konklawe | 185 |
Negocjacje wokół konkordatu | 189 |
Warunki odbudowy | 192 |
Reorganizacja Kościoła | 194 |
Dokumenty | 197 |
Konkordat widziany oczyma Consalviego | 197 |
Konkluzja | 199 |
Chronologia | 210 |
Bibliografia | 220 |
Indeks nazwisk | 222 |
Słowo rewolucja ma długą historię. Zostało użyte przez M. Kopernika na oznaczenie powrotu planety do pewnego punktu wyjściowego w przestrzeni. Nie było więc w nim nic wywrotowego ani konspiracyjnego. Rewolucja to po prostu powrót do pierwotnego stanu. Odnajdujemy tu zatem znaczenie zachowawcze.
Dopiero w czasach rewolty antyfiskalnej pod wodzą Masaniella w 1647 w Neapolu to słowo zaczęło łączyć pojęcie buntu i przemiany. W Anglii w latach 1688-1689 podjęto ten termin, by określić opozycję wobec próby katolickiej restauracji podjętej przez Jakuba II Stuarta, która stanowiła groźbę zarówno dla interesów arystokracji (torysów), wielkiego mieszczaństwa (wigów), jak i Kościoła anglikańskiego. Dokonało się przejście od monarchii absolutnej do konstytucyjnej. W ten sposób urzeczywistnił się podział władzy między monarchią (władzą wykonawczą) i parlamentem (władzą ustawodawczą i kontrolą ministrów). Jak więc widać, doszło tu do przemiany (ewolucja monarchii od modelu absolutystycznego do konstytucjonalnego), ale i jednocześnie do przywrócenia pewnego stanu pierwotnego (restauracja protestantyzmu). Była to rewolucja chwalebna (Glorious Revolution). O stulecie później użyto tego samego pojęcia właśnie przeciw Anglikom przy okazji uzyskania niepodległości przez kolonie amerykańskie (1763-1787). W tym przypad6 ku pojęcie rewolucji miało dwie konotacje: zdobycie niepodległości i wprowadzenie wybranego ustroju politycznego.
Jak widać, po tym zejściu ze sfer niebieskich do ziemskiego życia politycznego termin wzbogacił się o nowe treści. W 1789 terminem rewolucja zaczęto określać proces radykalnej zmiany, będący detonatorem zniszczenia dawnego reżimu i ustanowienia nowego społeczeństwa. Stąd czerpały natchnienie liczne utopie społeczno-polityczne, przyobiecujące odrodzenie ludzkości. W niektórych przypadkach były to ruchy konstytucyjne, w innych chodziło o wyzwolenie narodowe bądź społeczne. W latach największego rozkwitu ideologii marksistowskiej rewolucją nazywano wyłącznie przemianę oznaczającą radykalną i pozytywną transformację społeczeństwa, sprzyjającą uczestnictwu proletariatu w kierowaniu sprawami publicznymi. W latach 20. i nieco później mówiono o rewolucji prawicowej (faszystowskiej), a przez kilka dziesięcioleci między 1960 a 1980 uznawano, że rewolucje mogą być wyłącznie lewicowe.
Należy też wprowadzić rozróżnienie między terminem rewolucja a pojęciem zamachu stanu, które implikuje wyłącznie zmianę centrum decyzyjnego narodu, i okupacją narodu przez siły rewolucyjne, zmierzające do stworzenia państw satelitarnych. Dlatego też nie można uważać za rewolucję włoską okupacji Półwyspu Apenińskiego dokonanej przez wojska francuskie począwszy od roku 1796. Dyskutuje się, czy rewolucja październikowa w Rosji (7 listopada 1917) nie była w rzeczywistości tylko zamachem stanu, jako że hegemonia arystokracji została zastąpiona przez hegemonię partii. Powstanie państw satelitarnych zajętych przez Armię Czerwoną nie stwarzało z pewnością warunków do tego, by można było mówić o rewolucji. Chińska rewolucja kulturalna (1965- 1967) nie przyniosła ze sobą korzyści demokratycznych. Portugalska rewolucja goździków (1974), zrodzona po to, by obalić autorytarny reżim Salazara, także miała swój epizod autorytarny pod wodzą lewicowego triumwiratu militarnego, do chwili, gdy w 1976 sytuacja uległa normalizacji i kraj powrócił do demokracji.
Rewolucjoniści próbowali przekazać obraz wydarzenia o całkowicie nowym charakterze, absolutnego początku, stworzenia bez pierwowzoru, jedynego w swoim rodzaju. Należy jednak, podobnie jak to czynimy w odniesieniu do innych zjawisk, wyraźnie rozróżniać samo wydarzenie od wytworzonego przezeń obrazu. Rewolucja jest zerwaniem, ale jest także pewną ciągłością.
Mówiąc o rewolucji francuskiej, należy zatem badać szczególny kontekst kulturowy, w jaki się wpisuje. We Francji monarchia narzuciła absolutyzm sakralny (panowanie królów z łaski bożej). Państwo Króla Arcychrześcijańskiego było zatem obszarem niekwestionowanej przewagi religii katolickiej. Tak więc badając problem relacji między Kościołem a rewolucją musimy zrozumieć powody, jakie doprowadziły jej protagonistów do podjęcia próby ustanowienia, podobnie jak to miało miejsce przy okazji rewolucji bolszewickiej czy meksykańskiej, najbardziej antychrześcijańskiego i opartego na prześladowaniach reżimu w historii.
A jednak rewolucja miała chrześcijańskie korzenie1. Rewolucjoniści mówili o „odrodzeniu”; posługiwali się przysięgami, a więc aktami o charakterze wybitnie sakralnym; w prześladowaniach swoich przeciwników postępowali w podobny sposób, a bywało, że i lepiej niż Inkwizycja; wyrażali swoje deklaracje polityczne, jakby to były dogmaty wiary. Ponieważ pierwsza opozycja wobec monarchii absolutnej nie wyszła z kręgów oświeceniowych, lecz od jansenistów i od tych, którzy wołali o nową epokę Unigenitus, a więc ze strony świata katolickiego, kler był przychylny zwołaniu Stanów Generalnych, które później w tragiczny sposób zwróciły się przeciwko niemu.
Jeśli związek Kościół — Rewolucja zakończył się konfrontacją, to nie stało się tak z pewnością z powodu braku demokracji w Kościele, ani też dlatego, że kler trzymał stronę arystokracji (duża część księży była bliższa Trzeciemu Stanowi niż szlachcie), ani z powodu wyższości Rozumu nad Dogmatem. Jak wykazała Anna Zingale, idea „braterstwa” stanowi „słowo-problem”, ujawniające pokrewieństwo rewolucji i idei chrześcijańskich, zerwane w dalszym toku wydarzeń2. Później nadeszły prześladowania i Wielki Terror. Demokracja, postęp i oświecenie były jedynie pretekstami. Dlatego też nie bez racji przeciwstawia się rewolucję francuską angielskiej i amerykańskiej. Postępu nie można bowiem budować na krwi i przez krew. Jeśli państwo ma być domem dla wszystkich.
1 D.K. Van Kley, Les origines religieuses de la Révolution française, 1560-1791, Paris 2002.
2 A. Zingale, La Chiesa al tramonto della Controriforma. Aspetti dell'evangelizzazione della civilta dei Lumi, Roma 2004, s. 245-270.
opr. aw/aw