Rewolucja Francuska a Kościół

Luigi Mezzadri

REWOLUCJA FRANCUSKA A KOŚCIÓŁ

ISBN: 978-83-7318-931-7

wyd.: WAM 2007

WPROWADZENIE

Słowo rewolucja ma długą historię. Zostało użyte przez M. Kopernika na oznaczenie powrotu planety do pewnego punktu wyjściowego w przestrzeni. Nie było więc w nim nic wywrotowego ani konspiracyjnego. Rewolucja to po prostu powrót do pierwotnego stanu. Odnajdujemy tu zatem znaczenie zachowawcze.

Dopiero w czasach rewolty antyfiskalnej pod wodzą Masaniella w 1647 w Neapolu to słowo zaczęło łączyć pojęcie buntu i przemiany. W Anglii w latach 1688-1689 podjęto ten termin, by określić opozycję wobec próby katolickiej restauracji podjętej przez Jakuba II Stuarta, która stanowiła groźbę zarówno dla interesów arystokracji (torysów), wielkiego mieszczaństwa (wigów), jak i Kościoła anglikańskiego. Dokonało się przejście od monarchii absolutnej do konstytucyjnej. W ten sposób urzeczywistnił się podział władzy między monarchią (władzą wykonawczą) i parlamentem (władzą ustawodawczą i kontrolą ministrów). Jak więc widać, doszło tu do przemiany (ewolucja monarchii od modelu absolutystycznego do konstytucjonalnego), ale i jednocześnie do przywrócenia pewnego stanu pierwotnego (restauracja protestantyzmu). Była to rewolucja chwalebna (Glorious Revolution). O stulecie później użyto tego samego pojęcia właśnie przeciw Anglikom przy okazji uzyskania niepodległości przez kolonie amerykańskie (1763-1787). W tym przypad6 ku pojęcie rewolucji miało dwie konotacje: zdobycie niepodległości i wprowadzenie wybranego ustroju politycznego.

Jak widać, po tym zejściu ze sfer niebieskich do ziemskiego życia politycznego termin wzbogacił się o nowe treści. W 1789 terminem rewolucja zaczęto określać proces radykalnej zmiany, będący detonatorem zniszczenia dawnego reżimu i ustanowienia nowego społeczeństwa. Stąd czerpały natchnienie liczne utopie społeczno-polityczne, przyobiecujące odrodzenie ludzkości. W niektórych przypadkach były to ruchy konstytucyjne, w innych chodziło o wyzwolenie narodowe bądź społeczne. W latach największego rozkwitu ideologii marksistowskiej rewolucją nazywano wyłącznie przemianę oznaczającą radykalną i pozytywną transformację społeczeństwa, sprzyjającą uczestnictwu proletariatu w kierowaniu sprawami publicznymi. W latach 20. i nieco później mówiono o rewolucji prawicowej (faszystowskiej), a przez kilka dziesięcioleci między 1960 a 1980 uznawano, że rewolucje mogą być wyłącznie lewicowe.

Należy też wprowadzić rozróżnienie między terminem rewolucja a pojęciem zamachu stanu, które implikuje wyłącznie zmianę centrum decyzyjnego narodu, i okupacją narodu przez siły rewolucyjne, zmierzające do stworzenia państw satelitarnych. Dlatego też nie można uważać za rewolucję włoską okupacji Półwyspu Apenińskiego dokonanej przez wojska francuskie począwszy od roku 1796. Dyskutuje się, czy rewolucja październikowa w Rosji (7 listopada 1917) nie była w rzeczywistości tylko zamachem stanu, jako że hegemonia arystokracji została zastąpiona przez hegemonię partii. Powstanie państw satelitarnych zajętych przez Armię Czerwoną nie stwarzało z pewnością warunków do tego, by można było mówić o rewolucji. Chińska rewolucja kulturalna (1965- 1967) nie przyniosła ze sobą korzyści demokratycznych. Portugalska rewolucja goździków (1974), zrodzona po to, by obalić autorytarny reżim Salazara, także miała swój epizod autorytarny pod wodzą lewicowego triumwiratu militarnego, do chwili, gdy w 1976 sytuacja uległa normalizacji i kraj powrócił do demokracji.

Rewolucjoniści próbowali przekazać obraz wydarzenia o całkowicie nowym charakterze, absolutnego początku, stworzenia bez pierwowzoru, jedynego w swoim rodzaju. Należy jednak, podobnie jak to czynimy w odniesieniu do innych zjawisk, wyraźnie rozróżniać samo wydarzenie od wytworzonego przezeń obrazu. Rewolucja jest zerwaniem, ale jest także pewną ciągłością.

Mówiąc o rewolucji francuskiej, należy zatem badać szczególny kontekst kulturowy, w jaki się wpisuje. We Francji monarchia narzuciła absolutyzm sakralny (panowanie królów z łaski bożej). Państwo Króla Arcychrześcijańskiego było zatem obszarem niekwestionowanej przewagi religii katolickiej. Tak więc badając problem relacji między Kościołem a rewolucją musimy zrozumieć powody, jakie doprowadziły jej protagonistów do podjęcia próby ustanowienia, podobnie jak to miało miejsce przy okazji rewolucji bolszewickiej czy meksykańskiej, najbardziej antychrześcijańskiego i opartego na prześladowaniach reżimu w historii.

A jednak rewolucja miała chrześcijańskie korzenie¹. Rewolucjoniści mówili o „odrodzeniu”; posługiwali się przysięgami, a więc aktami o charakterze wybitnie sakralnym; w prześladowaniach swoich przeciwników postępowali w podobny sposób, a bywało, że i lepiej niż Inkwizycja; wyrażali swoje deklaracje polityczne, jakby to były dogmaty wiary. Ponieważ pierwsza opozycja wobec monarchii absolutnej nie wyszła z kręgów oświeceniowych, lecz od jansenistów i od tych, którzy wołali o nową epokę Unigenitus, a więc ze strony świata katolickiego, kler był przychylny zwołaniu Stanów Generalnych, które później w tragiczny sposób zwróciły się przeciwko niemu.

Jeśli związek Kościół — Rewolucja zakończył się konfrontacją, to nie stało się tak z pewnością z powodu braku demokracji w Kościele, ani też dlatego, że kler trzymał stronę arystokracji (duża część księży była bliższa Trzeciemu Stanowi niż szlachcie), ani z powodu wyższości Rozumu nad Dogmatem. Jak wykazała Anna Zingale, idea „braterstwa” stanowi „słowo-problem”, ujawniające pokrewieństwo rewolucji i idei chrześcijańskich, zerwane w dalszym toku wydarzeń². Później nadeszły prześladowania i Wielki Terror. Demokracja, postęp i oświecenie były jedynie pretekstami. Dlatego też nie bez racji przeciwstawia się rewolucję francuską angielskiej i amerykańskiej. Postępu nie można bowiem budować na krwi i przez krew. Jeśli państwo ma być domem dla wszystkich.

¹ D.K. Van Kley, Les origines religieuses de la Révolution française, 1560-1791, Paris 2002.

² A. Zingale, La Chiesa al tramonto della Controriforma. Aspetti dell'evangelizzazione della civilta dei Lumi, Roma 2004, s. 245-270.

opr. aw/aw