Dynamika dorosłości

Anna Walulik CSFN EDUKACYJNE WSPOMAGANIE DOROSŁYCH W REFLEKSJI NAD ŻYCIEM ISBN: 978-83-7767-105-4 wyd.: Wydawnictwo WAM 2012

Wybrany fragment Wstęp Dorosły w procesie rozwoju Dynamika dorosłości

1.1. Dynamika dorosłości

Przedstawienie cech dorosłości (nawet przy uwzględnieniu podziału na poszczególne okresy) nastręcza wiele trudności, gdyż dynamika związana ze wzrostem i regresem dotyczy różnic, jakie posiada każda osoba w zakresie osiągnięć i doświadczanych zdarzeń oraz braku współcześnie jednoznacznie sformułowanych oczekiwań społecznych. Dlatego niemożliwe staje się określenie „progu”, którego przekroczenie świadczy o wejściu w dorosłość. Raczej mówi się o procesie stawania się osobą dorosłą. Oznacza to, że nie tylko czynniki obiektywne, ale także subiektywne odgrywają w nim istotną rolę. Zjawiskiem charakterystycznym w okresie dorosłości jest indywidualizacja przebiegu rozwoju osoby i co za tym idzie — ważne jest zarówno rozumienie, czym charakteryzuje się dorosłość, jak i związane z nią poczucie „bycia dorosłym”⁵ .

System biologiczny i fizyczną sprawność organizmu w okresie wczesnej dorosłości charakteryzuje zróżnicowanie kontrolowane przez czynniki genetyczne, środowiskowe oraz sposób reagowania przez jednostkę na doświadczane zmiany biologiczne. Jest to okres osiągania ostatecznego wzrostu i maksymalnego rozwoju tkanek aktywnych metabolicznie oraz redystrybucji tkanki tłuszczowej i jej wzrostu w obszarze powłok brzusznych. Młody dorosły charakteryzuje się najwyższym poziomem sprawności fizycznej (szczyt rozwoju motorycznego) i rozrodczej. Istnieje możliwość narastania napięcia i siły mięśni oraz osiągania biologicznej dojrzałości układów wewnętrznych. Obserwuje się maksymalną sprawność w zakresie funkcjonowania zmysłów oraz aktywności seksualnej. Elementom wzrostu towarzyszy następnie regres w postaci zmniejszania wysokości ciała, a pod koniec wczesnej dorosłości następują niekorzystne zmiany w skórze, włosach i strukturze twarzy oraz utrata tkanki mięśniowej. Pojawiają się pewne defekty w zakresie widzenia oraz w niewielkim stopniu zmniejsza się ostrość słuchu. Wraz z upływem lat obniża się natężenie popędu płciowego oraz chęć posiadania dziecka. Zjawiska te może przyspieszać stosowanie używek, niewłaściwe nawyki żywieniowe oraz stresy⁶ .

Zmiany fizyczne w średnim wieku charakteryzują się tym, że w początkowej fazie ich przebieg jest niezauważalny, a następnie coraz bardziej wyraźny. Obniża się siła mięśni i koordynacja ruchowa, znacznie pogarsza się wzrok oraz powoli słuch. Poza tym około 50. roku życia zaczyna się obniżać wrażliwość smakowa w wyniku systematycznego zmniejszania się liczby kubków smakowych. Zmniejsza się ilość pompowanej przez serce krwi, obniża się sprawność nerek oraz wydzielanie hormonów i enzymów trawiennych, słabnie przepona i spada aktywność seksualna. stan zdrowia osób w średnim wieku jest na ogół dobry, ale charakteryzuje się on wysokim zróżnicowaniem indywidualnym wynikającym z czynników demograficznych, środowiskowych i kulturowych. Typowymi chorobami tego wieku są choroby reumatyczne, układu krążenia, trawienia, oddechowego, zaburzenia słuchu i wzroku oraz choroby psychiczne. Należy też zauważyć, że zmiany biologiczne nie posiadają znaczących konsekwencji dla funkcjonowania człowieka. Osoby w średnim wieku kompensują i wyrównują te deficyty, wykorzystując doświadczenie oraz stosując efektywniejsze strategie działania, a także proste i skuteczne środki materialne i techniczne kompensujące zaistniałe zmiany. Dopiero sytuacja choroby wymusza nową sytuację w zakresie funkcjonowania i naturalne zmiany traktowane są w odmienny, indywidualny sposób⁷ .

 źródło: photogenica.pl

Znacznie bardziej intensywnie zmiany biologiczne postrzegane są w okresie późnej dorosłości. są one określane jako starzenie się⁸, bo ze względu na zmniejszanie się zasobów funkcjonowania zmiany te są zjawiskiem naturalnym i nieodwracalnym⁹. Nie oznacza to jednak, że wszystkie osoby starzeją się w ten sam sposób i jedynie wiek jest czynnikiem determinującym ten proces¹⁰. Również on (analogicznie jak w poprzednich etapach dorosłości) nie stanowi zasadniczego kryterium. Dlatego mówi się nie tyle o osiągnięciu starości, ile bardziej o „wkraczaniu w okres późnej dorosłości”¹¹. Niemniej zachodzące zmiany mają przeważnie charakter regresywny i obejmują niemal wszystkie funkcje organizmu — jedynie w mniejszym stopniu układ nerwowy, który może się regenerować. starzenie się w wymiarze biologicznym wywołują czynniki genetyczne (np. hipoteza genów śmierci, telomerowa, kaskady błędów, immunologiczna oraz wyczerpania reprodukcyjnego, zużycia)¹²i środowiskowe (np. hipoteza wolnych rodników, klinkierowa, hipotezy behawioralne)¹³ . Czynniki genetyczne oraz środowiskowe powodują obniżenie sprawności fizycznej, osłabienie wigoru, zmniejszenie odporności na stres i w istotny sposób decydują o długości życia¹⁴. David A. sinclair i Lenny Guarente, poszukując genów długowieczności i badając mechanizmy ich działania, uważają, że: „Geny, które kontrolują zdolność do przetrwania ciężkich czasów, wywołują w całym organizmie przejściowe zmiany, znakomicie przystosowujące go do przeżycia. I u wielu różnych organizmów w przypadku długotrwałej aktywacji ta odpowiedź na stres przedłuża życie i zapobiega chorobom. sirtuiny to rodzina genów będących najprawdopodobniej głównymi regulatorami mechanizmów przetrwania. Poznanie kierunków ich działania doprowadzi być może do opracowania nowych terapii niektórych chorób oraz środków zapewniających długie i zdrowe życie”¹⁵ . Ten kierunek poszukiwań jest o tyle ważny, gdyż w okresie późnej dorosłości trudno jednoznacznie określić, czy obniżenie sprawności fizycznej jest następstwem fizjologicznych procesów starzenia się, czy doświadczanych chorób¹⁶, gdyż zmiany w sferze fizycznej obejmują wszystkie funkcje człowieka: zmysł wzroku, osłabienie słuchu, a także zmiany zewnętrzne w sylwetce (np. pochylenie oraz skurczenie całego ciała)¹⁷ .

Przyglądanie się zmianom fizycznym dorosłego z perspektywy andragogiki mogłoby się wydawać zbędne, gdyby nie to, że zmiany wyznaczane przez perspektywę wzrostu i regresu, zarówno młodego dorosłego, jak i w średnim wieku oraz (a może szczególnie) w późnej dorosłości, nie pozostają obojętne na funkcjonowanie społeczne dorosłych. Pozostają one w ścisłym związku z rozwojem emocjonalnym, społecznym i moralnym. W odniesieniu do dorosłych za ważny wskaźnik życia emocjonalnego uznaje się „subiektywne odczucie zadowolenia”, co oznacza, że satysfakcję z życia łatwiej jest określić w okresie późnej dorosłości niż w przypadku młodych dorosłych¹⁸. Przy czym można przypuszczać, że zależy ono również od tego, w jaki sposób definiuje się pojęcie sukcesu i jakie nadaje się mu znaczenie w wymiarze osobistym i społecznym¹⁹ .

Okres wczesnej dorosłości w sferze rozwoju emocjonalnego i społecznego jest czasem istotnych zmian w relacjach z rodziną. Wyrażają się one głównie poprzez rozluźnienie związków z najbliższymi, a nawiązywaniem intymnych relacji przyjacielskich i romantycznych oraz kształtowaniem emocjonalnej więzi z własnymi dziećmi. Zwykle stabilizuje się jakość związku intymnego z partnerem. Zdecydowana część młodych dorosłych zawiera związek małżeński (mimo coraz bardziej nasilającego się zjawiska „bycia singlem”), a mąż lub żona staje się podstawowym źródłem wsparcia emocjonalnego. Małżeństwo bezpośrednio wiązane jest z założeniem rodziny i podjęciem nowych ról: męża, żony, matki, ojca, a także nowych przeżyć emocjonalnych, których dostarczają własne dzieci. Często zsynchronizowanie nowych ról z zadaniami już realizowanymi (np. aktywności zawodowej) staje się wręcz wyzwaniem, szczególnie w przypadku kobiet. Warto zauważyć, że praca zawodowa stanowi dla młodego dorosłego nie tylko sposób na osiąganie korzyści materialnych, ale przede wszystkim jest obszarem realizacji siebie jako osoby²⁰. Wchodząc w dorosłość, młodzi ludzie podtrzymują i rozwijają związki przyjacielskie i stabilizują swoje związki intymne, a z rodzicami kształtują relacje partnerskie. W drugiej fazie wczesnej dorosłości (przyjmuje się, że są to mniej więcej lata 25-35) oprócz podejmowania nowych ról społecznych i koordynacji ich pełnienia doświadczają oni pierwszych, większych kryzysów małżeńskich. Role społeczne niejednokrotnie powodują piętrzenie się sytuacji stresowych, które nasilają negatywne emocje. Ich kontrolowanie i autonomia emocjonalna dochodzi do głosu zwykle dopiero w drugiej fazie wczesnej dorosłości²¹ .

Rozwój emocjonalny w okresie średniej dorosłości kojarzony jest często z „kryzysem wieku średniego”. Określenie: „przełom połowy życia” stało się czymś w rodzaju „wytrychu” poprzez uproszczenia i uogólnienia stało się czymś w rodzaju „wytrychu” poprzez uproszczenia i uogólnienia 50 lat. Niemniej można wskazać na pewne cechy, które są typowe dla tego wieku. Wyrażają się one obawami oprzyszłość, nieumiejętnością cieszenia się czasem wolnym, niepokojem wynikającym z pogarszającego się stanu zdrowia, negatywną oceną pożycia małżeńskiego lub pracy oraz stresem powiązanym z koniecznością opieki nad starzejącymi się rodzicami. Choć badania nie potwierdzają normatywnego charakteru tego zjawiska, to zdecydowana liczba dorosłych doświadcza jego skutków w łagodnej lub bardziej zdecydowanej postaci²² .

Piotr Oleś, akcentując złożoność zjawiska „przełomu połowy życia”, wskazuje na jego wielowymiarowość. Wyjaśnia, że jest ono wyznaczone przez czynniki, takie jak: nasilenie kryzysu połowy życia, dojrzałość psychologiczna oraz akceptacja losu i śmierci. Ich analiza uświadamia, że zjawisko to może mieć bardziej ogólny charakter niż sugeruje jego nazwa „kryzys połowy życia”. Dostrzeżone zależności (lub ich brak) pomiędzy ustalonymi czynnikami „sugerują możliwość stopniowych przemian w kierunku osobowego wzrostu i refleksji egzystencjalnej niekoniecznie w formie kryzysu”²³. Przy czym nie przekreśla to rozwojowego charakteru kryzysu. Przyjmując, że jest on krótkotrwałym rozstrojem psychicznym i stanowi reakcję na sytuacje, gdy osoba zmaga się z problemami życiowymi, które wymagają wypracowania nowych sposobów adaptacji²⁴. W tym znaczeniu przełom połowy życia można uznać za punkt zwrotny, który umożliwia lub wymaga dokonania przewartościowań i nowej interpretacji życia osobistego, rodzinnego, kariery zawodowej i świata²⁵. Jego pozytywny charakter polega na tym, że sprzyja on twórczemu planowaniu życia i wypracowaniu jego nowej jakości. Przy czym nie chodzi tylko o nowe odniesienia do warunków fizycznych i psychicznych, lecz także (a może przede wszystkim) o kryzys egzystencjalny: „Postawione zostaje pytanie o sens wszystkiego: dlaczego pracuję tak dużo, dlaczego jestem taki zagoniony i nie znajduję już czasu dla siebie? Dlaczego, po co, za co, dla kogo? Te pytania pojawiają się coraz częściej w połowie życia, i podważają dotychczasowe jego rozumienie”²⁶. Kryzys połowy życia, odnosząc się do problemów egzystencjalnych, staje się „kryzysem sensu” i dlatego jego rozwiązanie wymaga uwzględnienia wielu wymiarów życia.

Przyjmując rozwojowy charakter kryzysów, można uznać, że czynniki warunkujące kryzys tworzą przestrzeń rozwoju dorosłego. Rozwój uczestnictwa w pracy zawodowej przypadający na okres średniej dorosłości²⁷ oznacza z jednej strony optymalną pozycję zawodową, a z drugiej może wiązać się z istotnym kryzysem w rozwoju kariery zawodowej, który znajduje swój wyraz w decyzji o zmianie pracy czy zawodu lub w syndromie wypalenia zawodowego. Poza tym rzeczywistość wymaga zmiany koncepcji postrzegania roli pracy²⁸, a jej brak może dodatkowo przyczyniać się do obniżenia satysfakcji z pracy zawodowej, co staje się źródłem stresu fizycznego i emocjonalnego. Jednym z głównych jego czynników jest utrata pracy, co skutkuje zarówno zaburzeniem zachowania, jak i problemami zdrowotnymi oraz dysfunkcją w rodzinie bezrobotnego. Należy zauważyć, że w okresie średniej dorosłości istotnej zmianie ulega również rola rodziców względem własnych dzieci i doświadczanie tak zwanego syndromu „pustego gniazda”. sytuacja społeczna i emocjonalna, w której znajduje się w tym okresie dorosły wymaga wypracowania i stabilizacji nowej „struktury życia” i określenia własnej roli wobec starzejących się (często wymagających opieki) rodziców²⁹ .

Okres późnej dorosłości, naznaczony istotnymi stratami, w wymiarze społecznym wymaga od osoby nieustannego zmagania się z adaptacją do nowej sytuacji życiowej. Osoba staje przed koniecznością nieustannej readaptacji, a jej reakcja na stres przyjmuje zachowania określane jako elevatory behaviour, czyli uczenia się nowej formy zachowań („góra”), a następnie szybkiego powrotu do strych schematów („dół”)³⁰. sytuację tę potęguje negatywna percepcja starości w niektórych kulturach, utrwalone stereotypy oraz towarzyszący ponowoczesności „kult młodości”³¹. Nie oznacza to jednak, że wiek i związane z nim straty determinują poczucie satysfakcji w życiu osobistym i społecznym. Zmiany demograficzne związane ze starzeniem się społeczeństw zrodziły potrzebę coraz lepszego rozumienia sytuacji dorosłego w społeczności. Osoby starsze, doświadczając kumulacji krytycznych wydarzeń i towarzyszącego im stresu, który wywołuje wiele negatywnych emocji (szczególnie niepokoju — zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym), potrzebują wsparcia w odkrywaniu swojej roli³². Znajomość mechanizmów kształtujących sposób obecności w społeczności może sprzyjać rozwojowi osoby i relacji, w które wchodzi.

⁵ Zob. E. Gurba, Wczesna dorosłość, art. cyt., s. 286-289. uwzględnienie zarówno procesu standaryzacji, jak i indywidualizacji w obrębie poszczególnych sfer rozwoju wymaga opisania zmian zachodzących w poszczególnych sferach rozwoju typowych dla poszczególnych okresów życia dorosłego.

⁶ Zob. tamże, s. 292-293.

⁷ M. Olejnik, Średnia dorosłość, w: Psychologia rozwoju człowiekaPsychologia rozwoju człowieka, dz. cyt., s. 312-314.

⁸ Starzenie się jest najczęściej charakteryzowane w trzech wymiarach: fizycznym, psychicznym i społecznym. Przy czym wymiar fizyczny i psychiczny postrzegany jest zwykle w odniesieniu do jednostki, a społeczny dodatkowo generuje odniesienia do struktur społecznych, które również podlegają procesowi „starzenia się”. Zob. L.A. Morgan, s.R. Kunkel, Aging, Society, and the Life Course, dz. cyt., s. 2-6.

⁹ Przy czym, jak zauważa Maria straś-Romanowska, należy odróżnić naturalne zmiany starcze od zmian patologicznych. Zob. M. straś-Romanowska, Późna dorosłość, w: Psychologia rozwoju człowieka, dz. cyt., s. 327-330.

¹⁰ N. Pikuła, Etos starości w aspekcie społecznym, Wyd. WsfP „Ignatianum”, WAM, Kraków 2011, s. 16.

¹¹ M. Straś-Romanowska, Późna dorosłość, art. cyt., s. 327.

¹² L. Hayflick dzieli je na wczesne teorie starzenia się (np. teoria wyczerpania reprodukcyjnego) i nowoczesne, zaznaczając, że także te drugie nadal pozostają w sferze spekulacji. Zob. L. Hayflick, Jak i dlaczego się starzejemy, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1998, s. 204-234; J. Diggs, Cellular theory of ageing, w: Encyclopedia of Aging and Public Health, red. s. Loue, M. sajatovic, Wyd. spronger 2007, s. 198-199; M. straś-Romanowska, Późna dorosłość, art. cyt., s. 328; I. stuart-Hamilton, Psychologia starzenia się, Wyd. Zysk i s-ka, Poznań 2006, s. 21-24.

¹³ M. straś-Romanowska, Późna dorosłość, art. cyt., s. 329.

¹⁴Zob. Bee H., Boyd D., Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. Zysk i s-ka, Poznań 2004, s. 531-533.

¹⁵ D.A. sinclair, L. Guarente, Genetyczny klucz do długowieczności, „świat Nauki” 2006, 4(176), s. 32.

¹⁶ M. Straś-Romanowska, Późna dorosłość, art. cyt., s. 327-330.

¹⁷ J. Kocemba, T. Grodzicki, Zarys gerontologii klinicznej, Wyd. MCKP uJ, Kraków 2000, s. 8-10.

¹⁸ E. Gurba, Wczesna dorosłość, art. cyt., s. 293-294.

¹⁹ M.M. Baltes, L.L. Carstensen, The process of successful aging: selection, optimization, and compensation, w: Understanding human development: dialogues with lifespan psychology, red . u.M. staudinger, u. Lindenberger, Kluwer Academic Publisher 2003, s. 83.

²⁰ Zob. R.C. Atchley, Demografic factors and adult psychological development, w: Understanding Human Development: Biological, Social and Psychological Processes from Conception to Adult Life, Wyd. Taylor & francis, Inc. 1998, s. 23.

²¹ E. Gurba, Wczesna dorosłość, art. cyt., s. 292-298.

²² M. Olejnik, Średnia dorosłość, art. cyt., s. 317-318.

²³ P. Oleś, Psychologia przełomu połowy życia, Wyd. KuL, Lublin 2000, s. 139.

²⁴ Zob. Płużek, Psychologia pastoralna, Wyd. ITKM, Kraków, s. 87.

²⁵ P. Oleś, Psychologia przełomu połowy życia, dz. cyt., s. 141-145.

²⁶ A . Grün, Półmetek życia jako duchowe zadanie, Wyd. TYNIEC, Kraków 2000, s. 11.

²⁷ M. Olejnik, powołując się na badania D. Papalia, s. Olds (1995), wyjaśnia, że „wiek średni jest okresem najważniejszych osiągnięć zawodowych; dotyczy to nie tylko artystów i naukowców, ale również ludzi prowadzących prywatne przedsiębiorstwa, urzędników państwowych, rzemieślników itd.” — zob. M. Olejnik, Średnia dorosłość, art. cyt., s. 318.

²⁸ R. Burns, The Adult Learner at Work. A Comprehensive Guide to the Context, Psychology and Methods of Learning for the Workplace, Wyd. Allen&udwin 2002, s. 21.

²⁹ M. Olejnik, Średnia dorosłość, art. cyt., s. 317-320.

³⁰ M. Straś-Romanowska, Późna dorosłość, art. cyt., s. 330.

³¹ A. Bentley, Adulthood, Wyd. Routledge, London — New York 2007, s. 70.

³² M.M. Baltes, L.L. Carstensen, The process of successful aging: selection, optimization, and compensation, art. cyt., s. 81-104.

opr. ab/ab