Dwa skreślone długi

Ta nazwa najprecyzyjniej określa tę wyłącznie Łukaszową przypowieść, której niekiedy nadaje się nazwę „jawnogrzesznica i dwa długi”, bądź „ta, która więcej miała miłości”, obie uwarunkowane bliższym kontekstem, albo bardzo ogólną – „dwaj dłużnicy”, co zbyt przypomina innych dłużników przypowieściowych (Łk 16,5n; Mt 18,24.28).

Za ramy chronologiczne całego zdarzenia wraz z przypowieścią, która zajmuje jego część środkową, można uznać już nieco późniejszy niż wstępny okres działalności publicznej Jezusa, a więc jakiś rok drugi. Za miejsce zaś zdarzenia trzeba by uznać Galileę. Ważniejsze dla nas próby doszukania się kontekstu życiowego przypowieści zostawmy na koniec, gdzie będzie mowa o redakcji dzisiejszego tekstu. Jego Ewangelista–redaktor chciał przypowieść połączyć ze zdarzeniem, a zatem i my zaczniemy od przedstawienia tej całości.

Łk 7,36–50

36 Jeden z faryzeuszów zaprosił Go do siebie na posiłek. Wszedł więc do domu faryzeusza i zajął miejsce za stołem. 37 A oto kobieta, która prowadziła w mieście życie grzeszne, dowiedziawszy się, że gości w domu faryzeusza, przyniosła flakonik alabastrowy olejku, 38 i stanąwszy z tyłu u Jego stóp, płacząc, zaczęła łzami oblewać Jego stopy i włosami swej głowy je wycierała. Potem całowała Jego stopy i namaszczała je olejkiem. 39 Widząc to faryzeusz, który Go zaprosił, mówił sam do siebie: «Gdyby on był prorokiem, wiedziałby, co za jedna i jaka to jest ta kobieta, która się Go dotyka, że jest grzesznicą». 40 Na to Jezus rzekł do niego: «Szymonie, mam ci coś do powiedzenia». On rzekł: «Powiedz, Nauczycielu». 41 «Pewien wierzyciel miał dwóch dłużników. Jeden winien był mu pięćset denarów, a drugi pięćdziesiąt. 42 Gdy nie mieli z czego oddać, darował obydwom. Który więc z nich będzie go bardziej miłował?» 43 Szymon odpowiedział: «Przypuszczam, że ten, któremu więcej darował». On zaś mu rzekł: «Słusznie osądziłeś». 44 Potem zwróciwszy się w stronę kobiety, rzekł do Szymona: «Widzisz tę kobietę? Wszedłem to twego domu, a nie podałeś Mi wody do nóg; ona zaś łzami oblała Mi stopy i otarła je swymi włosami. 45 Nie powitałeś Mnie pocałunkiem; a ona, odkąd wszedłem, nie przestała całować stóp moich. 46 Głowy nie namaściłeś Mi oliwą; ona zaś olejkiem namaściła moje stopy. 47 Dlatego powiadam ci: Odpuszczone są jej liczne grzechy, ponieważ bardzo umiłowała. A ten, komu mało się odpuszcza, mało miłuje». 48 Do niej zaś rzekł: «Odpuszczone są twoje grzechy». 49 Na to współbiesiadnicy zaczęli mówić sami do siebie: «Któż On jest, że nawet grzechy odpuszcza?» 50 On zaś rzekł do kobiety: «Twoja wiara cię ocaliła, idź w pokoju!»

Barwnie odmalowana sytuacja wymaga kilku objaśnień, by lepiej uchwycić główną myśl zawartej w środku przypowieści, a także myśl całości sceny, w jakiej Ewangelista-redaktor umieścił przypowieść.

Jezus niejednokrotnie przyjmował zaproszenia na wystawne przyjęcia, co stwierdza tenże Ewangelista (7,34; 11,37; 14,1) i inni (Mt 26,6n; Mk 14,3; J 12,2), podkreślając pouczenia Jego dawane przy tej sposobności. Ważny szczegół mówi o wystawności owego przyjęcia i wiele w scenie tłumaczy. Zwrot „zajął miejsce” (katekli/Jh – kateklithe) mówi o pozycji leżącej biesiadnika, spoczywającego na niskiej sofie, opartego na lewym łokciu, przy czym bose stopy były łatwo dostępne dla wchodzących z zewnątrz. Do takiego grecko-rzymskiego obyczaju stosowali się Żydzi tylko podczas uczt wystawnych (paschalna, weselna, stypa), natomiast do co-dziennych posiłków zasiadali przy wyższym stole.

Jawnogrzesznicę z tej sceny uważa się przeważnie za ladacznicę zawodowo żyjącą z nierządu. Tu byłaby wskazana pewna przezorność, na którą wskazuje kilka okoliczności. Mimo otwarcia drzwi na ulicę służba gospodarza nie wpuściłaby takiej osoby. Trudno przypuścić, by zwykła, małomiasteczkowa prostytutka posiadała drogocenne naczynie z jeszcze bardziej cenionym olejkiem (a)la/bastron mu/rou – alabastron myru) w odróżnieniu od „oliwy” (e)/laion – élaion) w wierszu 46. Łukasz zresztą zna termin „nierządnica” (po/rnh – porne: 15,30), tu jednak używa słowa grzesznica (a(martwlo/j – hamartolos), którym rabini szafowali hojnie. Wypada więc widzieć w jawnogrzesznicy osobę z towarzystwa, ale mającą mocno obciążone konto moralne (liczne grzechy z wiersza 47) w rodzaju jawnego konkubinatu.

Kolejna persona dramatis, faryzeusz Szymon, gospodarz owej uczty został trafnie scharakteryzowany kilku zaledwie rysami. Jest to człowiek, który zapewne szuka Boga, bo po co by zaprosił do siebie Jezusa? Szanuje on Mistrza, tytułując Go Nauczycielu (w. 40), ale odnosi się do Niego z pewną rezerwą. Jego wiara jest pełna wątpliwości. Wystarczyło, by przed jego oczami rozegrała się scena z dziwnie zachowującą się jawnogrzesznicą, a zaraz na jego ustach pojawia się uśmiech powątpiewania wraz z oceną: Gdyby On był prorokiem, wiedziałby, co za jedna (...) jest ta kobieta... A już dalej jego faryzejska ciasnota nie pozwala mu rozumować poprawnie mimo tej okoliczności. Wcale nie dochodzi do poprawnego wniosku, jakim jest Bóg objawiony w Jezusie.

Sposób zachowania się jawnogrzesznicy, podjęty tak w przypowieści, jak w pouczeniu, które po niej następuje, łatwo przywodzi na pamięć scenę z uczty w Betanii (J 12,3). Niejeden czytelnik zapytany o to, kto to jest owa jawnogrzesznica, łatwo odpowie: to przecież Maria Magdalena. Istotnie, od czasów św. Grzegorza Wielkiego aż do zmian, które nastąpiły po Soborze Watykańskim II, liturgia Zachodu, obchodząc święto Marii Magdaleny w dniu 22 lipca, utożsamiała trzy osoby: naszą bezimienną jawnogrzesznicę z Marią, siostrą Łazarza i Marty, oraz z Marią z Magdali. Ta stosunkowo późna identyfikacja nie jest słuszna. Odcina się od niej tradycja Wschodu, jak również egzegeza, a ostatnio i liturgia rzymska posoborowa. Należy przyjąć trzy odrębne osoby. Ewangeliści Łukasz i Jan o siostrze Łazarza mówią tylko „Maria”, Łukasz zaś już w następnym rozdziale mówi o Marii Magdalenie, zaznaczając tylko fakt jej uwolnienia od złych duchów (8,2), nie wspominając o grzechach. Jak wiadomo, Jezus chętnie bywał gościem w Betanii, a nie do pomyślenia jest, by tak traktował dom, w którym żyła notoryczna grzesznica. Magdala zresztą leży na północy, a Betania tuż pod Jerozolimą. Wreszcie sposób namaszczenia w opisie Ewangelistów, choć podobny, różni się od niniejszego. Dzisiejsze drobiazgowe badania historii tradycji tak ustnej, jak kolejnych redakcji tekstu pisanego, usiłują z tych podobieństw i różnic snuć rozmaite wnioski co do samych faktów, ale daleko im jeszcze do wyników pewnych, powszechnie uznanych.

Samo zachowanie się owej kobiety było dla otoczenia, z gospodarzem na czele, szokujące. Weszła zapewne z zamiarem namaszczenia drogocennym olejkiem głowy Mistrza, którego musiała już znać, którego w tym celu szukała, by Mu jakoś okazać wdzięczność – bliżej nie wiemy za co. Oburzony wzrok ucztujących zatrzymał ją, a być może też majestat Mistrza (H. Schürmann), upada więc do Jego stóp, zaczyna płakać i całować Jego stopy z wdzięcznością. Łzy trzeba znów czymś otrzeć, bo może one plamią Mistrza? Niepomna reguł przyzwoitości, odsłania głowę (u rabinów powód do rozwodu!) i włosów używa zamiast ręcznika. Drogocenny olejek wylewa na te właśnie stopy. Następuje długotrwałe milczenie zaskoczonych biesiadników i Jezusa. On na to wszystko pozwala, pozwala również na refleksje gospodarza. Wreszcie przerywa je dowodząc Szymonowi, że sam jest Prorokiem – i czymś więcej. Krótką przypowieścią całkowicie usprawiedliwia dziwne zachowanie się nawróconej grzesznicy.

Sama krótka przypowieść i rozstrzygnięcie Szymonowe są jasne. Warto tylko przypomnieć, że „dług” często w Ewangeliach oznacza po prostu grzech (por. np. Łk 12,59; Mt 6,12 [o)feilh/mata – ofeilémata]; 18,23–35). Dlatego w przypowieści przedziwnym wierzycielem jest sam Bóg, dłużnikami – grzesznicy. „Miłować” tu oznacza „odczuwać” – i może „okazywać wdzięczność”, gdyż ani język aramejski, ani hebrajski nie mają czasownika „dziękować”, a muszą go zastępować opisem objawów: „kochać, wysławiać” itp.

Przypowieść odpowiada na dwa punkty refleksji faryzeusza: co wie Jezus i co reprezentuje w tej chwili owa powszechnie pogardzana kobieta. Zastosowanie jej stanowią znów tylko wiersze 44 do 46. One to wykazują zasadniczy kontrast między zaniedbaniem serdecznych objawów etykiety ze strony gospodarza a dobrowolnym uniżeniem wdzięcznej kobiety. Układając zastosowanie w zwyczajny nasz schemat, możemy je wyrazić w sposób następujący: podobnie jak dwaj niewypłacalni dłużnicy po darowaniu im wspaniałomyślnie całego długu okazują wdzięczność wierzycielowi zależnie od wielkości osobistego długu, tak nawrócona jawnogrzesznica świadczy więcej dowodów wdzięczności niż faryzeusz.

Dotąd logika myśli przewodniej jest bez zarzutu zgodnie z trzema przenośniami: wierzyciel – Bóg, w tym przypadku w pełni reprezentowany przez Jezusa jako Mesjasza, dłużnik mocno zadłużony – jawnogrzesznica, dłużnik o małym długu – faryzeusz. Dopiero prawdziwą trudność w obecnym tekście wprowadza wiersz 47: Dlatego powiadam ci: Odpuszczone są jej liczne grzechy, ponieważ bardzo umiłowała. A ten, komu mało się odpuszcza, mało miłuje. W zdaniu tym przyczyną jest miłość jawnogrzesznicy, skutkiem zaś odpuszczenie grzechów. Tymczasem z przypowieści wynikała zależność odwrotna: przyczyną w niej darowanie długu, tzn. odpuszczenie grzechów, a skutkiem – wdzięczna miłość okazana czynem. Nad tą rozbieżnością zastanawiano się od czasów starożytnych aż po chwilę obecną. Istna powódź rozwiązań szczegółowych układa się wszakże w dwa zasadnicze systemy. Pierwszy z nich dąży do utrzymania konsekwencji drogą innego tłumaczenia spójnika o(/ti (hoti), oddanego w powyższym przekładzie – zgodnie z jego normalnym znaczeniem słownikowym – przez „ponieważ”. Drugi przyznaje, że bieg myśli z tym wierszem celowo skręca ze swej drogi, doznając zarazem zamierzonego poszerzenia o wzajemnym stosunku miłości i przebaczenia ze strony Boga. Oddając w myśl pierwszego systemu ów spójnik przez nasze „skoro”, z zastosowaniem do okazanych objawów, otrzymuje się potoczysty bieg myśli, który tak można sparafrazować: „Rzeczywiście odpuszczone są jej grzechy, i to liczne, skoro – jak to widać – wiele okazała w tej chwili wdzięczności”. Drugą część zdania, dotyczącą mniejszych objawów, można tak zinterpretować: „Czy ty, faryzeuszu, nie widzisz, jak ci brak wielkiej wdzięczności?” (J. Jeremias). Przyjmując zaś pewien skręt myśli według drugiego systemu, który lepiej się liczy z logiką Wschodu, otrzymujemy ważkie pouczenie wykraczające poza przypowieść, ale niemniej pozostające w zgodzie z całą opisaną sytuacją. „Przebaczenie udzielone z czystej łaski wywołało miłość, która się okazała po to, by dać poznać fakt poprzedniego przebaczenia. Kobieta ta doczekała się od Jezusa znaku przebaczenia” (H. Schürmann). Faryzeusza obchodziła tylko wiedza Jezusa i grzech owej kobiety. W oczach zaś Syna Bożego, który grzechy odpuszcza suwerennie jak Ojciec, ważne jest tylko to, ile umiłowała. Szymon zaś nie zna Bożej skali wartości. Dobrze ją rozumiała natomiast św. Teresa od Dzieciątka Jezus, gdy wypowiedziała na krótko przed śmiercią: „...c’est l’amour seul qui compte” – „tylko miłość się liczy”.

Tak wygląda w wielkim skrócie jedna i druga droga rozumienia dzisiejszego kontekstu sceny i przypowieści. Na zakończenie warto się zapoznać również skrótowo z danymi badań nad historią przekazu przypowieści i redakcji obecnego tekstu Łukaszowego, z uwzględnieniem dostępnego Sitz im Leben. Tekst ten uchodzi za kompozycję ostatecznego redaktora. Wyzyskał on na podstawie sobie tylko znanego źródła przypowieść o dwóch skreślonych długach z wyraźnym pouczeniem, że nasza miłość do Boga jest zależna od świadomości darowanych nam przez Niego grzechów. Jezus ją wypowiedział zapewne z nutą polemiczną pod adresem faryzejskiej pewności co do wyrównania rachunków z Bogiem na zasadzie wielu czynów dobrych, przy małej świadomości popełnionych grzechów, jak to było w przypowieści o faryzeuszu i celniku. Przypowieść mogła się łączyć z dialogiem z jakimś uczonym w Piśmie, jak to było ze sprawą przykazania miłości i przykładu miłosiernego Samarytanina (Łk 10,25–28 i następne). Tę przypowieść przybrał następnie Łukasz w elementy zaczerpnięte z Mk 2,5; 5,34, które występują w w. 48–50 z retuszami językowymi typowymi dla stylu Łk (ei)=pen pro\j, poreu/ou, a)fe/wntai). Za dużo też jest zbieżności z Markową sceną namaszczenia w Betanii (Mk 14,3), by uznać to za sprawę tylko przypadku, zwłaszcza że Łk tę scenę u siebie pomija zupełnie. Rysy rozbieżne mogą stąd pochodzić, iż inny fakt historyczny przebaczenia grzechów kobiecie, w rodzaju J 8,3–11, gdzie mowa o schwytanej na cudzołóstwie, został tu wyzyskany dla skomponowania obecnej całości. Z pierwotnego zatem oryginału pozostają tylko w. 41–43.47b (J. Delobel).

Problematyka całej sceny wraz z przypowieścią wskazuje na Palestynę i polemiki przedpaschalne – to rodzaj obrony samego Jezusa przed zarzutami, dlaczego tak hojnie głosi przebaczenie grzechów. Niemniej fakt, że tylko Łukasz, a więc towarzysz św. Pawła, zachował nam tę scenę, mówi coś o jej aktualności także w apostolskim Kościele I wieku. Może spadek po faryzeuszach, a może jakieś zwiastuny późniejszego rygoryzmu montanistów, już krytykowały łatwość przebaczenia grzechów? Sprawa – przyznajmy – jest wciąż aktualna. Ale to nam lepiej zilustrują trzy następne przypowieści o tym, jak Bóg pragnie nawrócenia grzeszników.

Augustyn Jankowski OSB, Królestwo Boże w przypowieściach, Wydawnictwo Benedyktynów TYNIEC

opr. ac/ac