Rozwój struktur diecezjalnych Kościoła w Polsce w XX wieku

Rozwój struktur diecezjalnych Kościoła w Polsce w XX wieku

Tekst pochodzi z książki „Nowe Diecezje Kościoła Katolickiego w Polsce” wydanej przez Główny Urząd Statystyczny oraz Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC pod redakcją Lucjana Adamczuka i ks. Witolda Zdaniewicza SAC , Warszawa 1994.

Kościół katolicki buduje swoje struktury organizacyjne na zasadzie terytorialnej. Jednostkami podstawowymi tej struktury są diecezje i parafie, a nadrzędnymi metropolie (prowincje kościelne) i dekanaty. Struktury te są bardzo trwałe, jednakże rozwój Kościoła, szczególnie wzrost liczby wiernych, oraz zmiany sytuacji i granic politycznych, powodują konieczność wprowadzania korekt w tej strukturze. W Polsce konieczność takich zmian wystąpiła po pierwszej i drugiej wojnie światowej i w roku 1992.

Rys historyczny

W okresie Polski niepodległej do 1795 r. w Kościele katolickim w Polsce istniały 2 metropolie: w Gnieźnie (od 1000 r. ), która obejmowała biskupstwa koronne i litewski e oraz we Lwowie (od 1375 r. ) obejmująca

biskupstwa łacińskie na Rusi. Przed 1795 r. utworzono jeszcze jedną i już w okresie niewoli - drugą metropolię; w 1783 r. w Mohylewie nad Dnieprem dla diecezji polskich ziem zabranych oraz w Warszawie (1818 r.) dla królestwa Polskiego.

Lata 1918 - 1939

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. i zakończeniu działań wojennych w 1920 r. wyłonił się nowy kształt geograficzny Rzeczypospolitej. Pod względem kościelnym granice l l Rzeczypospolitej objęły trzy metropolie w całości (gnieźnieńsko -poznańską, warszawską, lwowską) i czwartą w części (mohylewską) oraz 4 archidiecezje, 12 diecezji i niewielkie części 3 dalszych diecezji. Były to:

- w metropolii warszawskiej diecezje: włocławska, sandomierska, płocka, lubelska, kielecka, podlaska i augustowska, czyli sejnieńska;
- metropolia lwowska z sufraganiami: przemyską i tarnowską;
- metropolia gnieźnieńska i poznańska z sufraganią chełmińską;
- niektóre sufraganie metropolii mohylewskiej: wileńska, łucka i duża cześć diecezji mińskiej;
- nadto wyjęte biskupstwo krakowskie;
- wreszcie cześć diecezji:
wrocławskiej (Śląsk Górny i Cieszyński),
żmudzkiej (okręg brasławski) i
spiskiej (Spisz i Orawa). Niektóre diecezje polskie zostały przedzielone kordonem granicznym:
- z archidiecezji lwowskiej Bukowina znalazła się w granicach Królestwa Rumunii,
- część diecezji wileńskiej w granicach Litwy,
- część diecezji łuckiej w granicach Ukrainy Radzieckiej
- oraz część diecezji chełmińskiej i archidiecezji poznańskiej w granicach Wolnego Miasta Gdańsk i Niemiec.

Jednakże organizacja diecezjalna po zakończeniu wojen nie była ostatecznie urządzona. Diecezje były rozległe, niektóre bardzo ludne, stolice źle usytuowane. Stan ten nie wiele się poprawił, kiedy w 1918 r. papież Benedykt XV przywrócił do życia diecezję podlaską ze stolicą w Janowie Podlaskim, mińską na Białorusi i w Kamieńcu Podolskim na Podolu, a w 1920 r. utworzył nową diecezję w Łodzi. Dla całości obrazu trzeba dodać , że jeszcze w 1923 r. papież Pius XI bullą "Pro rectius et utiius" przeniósł stolicę diecezji podlaskiej z Janowa do Siedlec.

W odrodzonym Państwie Polskim znalazły się początkowo 3 metropolie: Gniezno-Poznań, Warszawa i Lwów oraz diecezje wileńska i łucka z metropolii mohylewskiej, a ponadto o charakterze "wyjętym" - diecezja krakowska. Po wielu staraniach utworzono w 1924 czwartą metropolię w Krakowie włączając do niej jako sufraganie 4 diecezje: tarnowską, kielecką, częstochowską i katowicką. Piątą metropolię powołał do życia papież Pius XI bullą "Vixdum Poi on iae unitas" z 28 X 1925 r., przydzielając jej Jako sufraganie diecezje łomżyńską i pińską.Tak więc organizacja Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce po konkordacie z 1925 r. składała się z 5 metropolii, z których: 2 - pochodziły z okresu przedrozbiorowego (Gniezno-Poznań i Warszawa),
1 - z okresu niewól i narodowej (Lwów),
2 - utworzono w 1925 r. (Wilno i Kraków) oraz 21 archidiecezji i diecezji, z których:10 - pochodziło z okresu przedrozbiorowego,
6 - z okresu niewól i narodowej,
5 - utworzonych zostało po 1918 r. Ponadto w granicach Państwa polskiego była:
- metropolia halicko-lwowska obrządku greckokatolickiego z archidiecezją lwowską i diecezjami przemyską i stanisławowską oraz od 1934 r. z Administraturą Apostolską Łemkowszczyzny,
- arcybiskupstwo we Lwowie obrządku ormiańskiego, obejmujące tereny byłego zaboru austriackiego.

Okres II wojny światowej

Okres okupacji - z czego może nie zawsze zdajemy sobie sprawę -przyniósł przerwę w funkcjonowaniu znacznej części organizacji kościelnej na ziemiach polskich, a zwłaszcza tak dużej l iczby parafii i na tak dużym obszarze, że nie można tego porównywać z żadnym innym okresem klęsk narodowych. Nie wyczerpując zagadnienia, wystarczy przypomnieć, że na terenie tzw. Kraju Warty, gdzie sytuacja Kościoła była najtrudniejsza, sieć parafialna została prawie całkowicie zlikwidowana. Na obszarze tym, obejmującym całą diecezję poznańską, prawie całe: gnieźnieńską, włocławską i łódzką, znaczną część częstochowskiej oraz niewielkie części warszawskiej i płockiej, gdzie w 1939 r. istniało ponad tysiąc parafii, w okresie okupacji funkcjonowało zaledwie 60 kościołów i to z wielkimi ograniczeniami. Również duchowieństwo z tych terenów poniosło największe straty. Na innych obszarach okupowanej' Polski (np. Generalne Gubernatorstwo, Śląsk) sytuacja nie była tak tragiczna. Wprawdzie niektóre kościoły uległy zniszczeniu, wielu księży zostało aresztowanych, wielu zginęło, ale organizacja kościelna, pomimo pewnych utrudnień nie przestała funkcjonować.

Podobnie było na wschodnich terenach Polski, z tym tylko, że sytuacja Kościoła była jeszcze bardziej skomplikowana sprawami narodowościowymi. Szczególnie było to widoczne na Wileńszczyźnie, którą Stalin podarował Litwinom już w październiku 1939 r. W ciągu niespełna 2 lat okupacji sowieckiej Kościół na tym terenie przechodził proces gwałtownej lituanizacji przy zachowaniu jednak jego struktury diecezjalnej, mimo zmienionych podziałów politycznych (część metropolii wileńskiej włączono do Republiki Białoruskiej). Totalnie zagrożony był w tym czasie Kościół

na Polesiu i Ukrainie Zachodniej i to zarówno od strony światopoglądowo - politycznej jak i narodowościowej. Wojna niemiecko - rosyjska, która rozpoczęła się 22 czerwca 1941 r. poddała Kościół na tych ziemiach temu samemu losowi co na pozostałych terenach okupacji hitlerowskiej.

Okres po II wojnie światowej

Po II wojnie światowej w granicach Polski na wschodzie pozostały:

*z dawnej metropolii lwowskiej: skrawek archidiecezji lwowskiej (archidiecezja w Lubaczowie i większość terytorium diecezji przemyskiej),

*z metropolii wileńskiej: nieznaczna cześć archidiecezji wileńskiej (archidiecezja w Białymstoku), diecezja łomżyńska i część pińsksiej (diecezja w Drohiczynie nad Bugiem).

Na zachodzie i północy zostały przyłączone: prawie cała archidiecezja wrocławska, wolna prałatura pilska, część diecezji berlińskiej, skrawki archidiecezji praskiej i ołomunieckiej oraz miśnieńskiej a także diecezja gdańska i diecezja warmińska.

Tak więc przed polskimi władzami kościelnymi w momencie wyzwolenia stawał nie tylko problem odbudowy sieci parafialnej na większości terenów włączonych w czasie okupacji do Rzeszy, lecz również zadanie przejęcia organizacji kościelnej z rąk Niemców w tej części Ziem Odzyskanych, która była katolicka oraz zbudowania jej prawie od podstaw na terenach uprzednio protestanckich.

Trzeba tutaj podkreślić - o czym także często się nie pamięta, mówiąc o dawności i trwałości struktur parafialnych w Polsce, że blisko połowa parafii działających obecnie na terenie Polski nie istniała lub z różnych względów nie funkcjonowała w latach 1944-1945. Stan zbliżony do dzisiejszego został osiągnięty w ciągu kilku pierwszych lat powojennych.

Można ogólnie stwierdzić, że mimo różnych zmian i trudności wynikających przede wszystkim z intensywnych procesów industrializacji i urbanizacji kraju oraz prześladowań księży i katolików, polskie diecezje zostały zorganizowane zaraz po wojnie i potem były stale umacniane.

W 1945 r. na przyłączonych do Polski terenach zostały utworzone administratury apostolskie: w Gdańsku, Olsztynie, Opolu, Wrocławiu i Gorzowie. Na wschodzie, gdzie Polska utraciła sporą część terytorium utworzono trzy administratury, w Białymstoku, Drohiczynie i Lubaczowie.

W 1951 r. przy nasilonej fali walki z Kościołem zostali odsunięci od sprawowania funkcji kościelnych administratorzy apostolscy na Ziemiach Zachodnich, na ich miejsce zostali wybrani przez kapituły, przy zastosowaniu nacisku władz, wikariusze kapitulni, natomiast nominowanych w 1951 r. przez papieża Piusa XII biskupów rezydencja!nych dla Ziem Zachodnich władze zgodziły się zatwierdzić dopiero po przełomie 1956 r.

Ostatecznie dostosowanie granic diecezji do granic państwa polskiego i nominacja pełnoprawnych ordynariuszy mogła nastąpić dopiero po układzie międzypaństwowym Warszawa - Bonn z grudnia 19TO r. Wraz z diecezjami utworzonymi w 1945 r. na Ziemiach Zachodnich oraz częściami diecezji pozostałych w granicach Polski po 1945 r. z metropolii lwowskiej i wileńskiej, do 1972r. funkcjonowało 25 jednostek o charakterze diecezji.

W 1972 r. zostały erygowane diecezje: opolska, gorzowska, szczecińsko-kamieńska i koszalińsko-kołobrzeska i przydzielone, podobnie jak zależna dotąd bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej diecezja gdańska, do polskich metropolii. Wszystkie one wraz z archidiecezją wrocławską i diecezję warmińską otrzymały równocześnie biskupów ordynariuszy (diecezja gdańska w 1964 r.).

DIECEZJE KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO W LATACH 1946—1972

Przeprowadzone w 1972 r. na mocy buli i Pawła VI zmiany organizacji terytorialnej Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce spowodowały powstanie: 5 metropolii, 7 archidiecezj i oraz 20 diecezji.

Organizacja Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w latach 1972 -1991 obejmowała 27 jednostek, a mianowicie:

- 24 diecezje, których obszar jest całkowicie położony na terenie kraju

- oraz 3 następujące jednostki:

Kanoniczny układ metropolii i diecezji obrządku łacińskiego przedstawiał się następująco:

- metropolia poznańska - archidiecezja poznańska;

- metropolia warszawska: archidiecezja warszawska oraz diecezje:

Rok 1992 - nowe struktury Kościoła w Polsce

Nowa sytuacja polityczna jaka wytworzyła się w Europie środkowej po upadku komunizmu, umożliwiła Stolicy Apostolskiej unormowanie sytuacji prawnej Kościoła w krajach sąsiadujących z Polska na wschodzie. Dzięki temu stało się możliwe nadanie nowych granic metropoliom i diecezjom które były przez cały okres powojenny przedzielone granicą państwową miedzy Polską a ZSRR. Ważniejszą jednak przesłanką zmiany struktury diecezjalnej Kościoła w Polsce była potrzeba lepszego dostosowania jej do nowych zadań stojących przed Kościołem u progu XXI wieku. Dokonane zmiany mają niewątpliwie wymiar historyczny, o czym przypomina Jan Paweł i l w specjalnym liście skierowanym przy tej okazji do Kościoła w Polsce.

Ponieważ celem tej publikacji jest prezentacja faktów związanych ze strukturą terytorialną Kościoła ograniczymy się tu do przytoczenia tekstów 3 dokumentów kształtujących tę strukturę, będą to:

- List do Kościoła w Polce w związku z ustanowieniem nowej organizacji kościelnej - Jana Pawła II

- Komunikat Nuncjatury Apostolskiej w Polsce z dnia 25 marca 1992 r. w sprawie decyzji Ojca Świętego o utworzeniu nowych diecezji

- Komunikat Nuncjatury Apostolskiej w Polsce z dnia 16 czerwca 1993 r. w sprawie decyzji Ojca Świętego dotyczącej diecezji Przemyskiej obrządku greckokatolickiego

Szczegółowe określenie granic nowych diecezji ze wskazaniem należących do nich dekanatów, zawiera "Dekret o ustanowieniu i określeniu granic nowych diecezji i prowincji kościelnych w Polsce oraz przynależności metropolitarnej poszczególnych diecezji wraz z mapą diecezji w nowych granicach.

opr. JU/PO