Język religijny - wyznanie wiary

---

1. Język religijny – wyznanie wiary

Jeżeli więc ustami swoimi wyznasz, że Jezus jest Panem, i w sercu swoim uwierzysz, że Bóg Go wskrzesił z martwych – osiągniesz zbawienie. Bo sercem przyjęta wiara prowadzi do usprawiedliwienia, a wyznawanie jej ustami – do zbawienia.

[Rz 10, 9-10]

Powyższy fragment z Pisma Świętego wyraźnie pokazuje, że język odgrywa ważną rolę w życiu człowieka wierzącego. „Jeżeli człowiek religijny upiera się przy używaniu języka, przyczyną tego nie jest przyjemność folgowania sobie w racjonalistycznej, zbytecznej spekulacji, lecz niemożność bycia religijnym bez tego”– twierdzi Luis Dupré, filozof religii. ¹

Niejako na przekór, wciąż rodzi się pytanie: Czy rzeczywiście język jest dla religii tak ważny?

1. Ludzkie słowo i Boża rzeczywistość

W kontakcie z Bogiem obecność słowa nie jest wprawdzie konieczna – inaczej musielibyśmy zakwestionować całą tradycję mistyczną. Niezaprzeczalnie jednak „doświadczenie zmierza ku swojemu wysłowieniu, tak jakby nie mogło zatrzymać się na poziomie, jeśli tak można rzec, czystej percepcji, lecz domagało się nazwania. Jakby chciało być zawarte w słowie, które posiada jakiś sens.”² Stąd też wielu mistyków pisze o swoich przeżyciach – wystarczy wziąć do ręki poezje wielkich mistyków hiszpańskich, św. Jana od Krzyża i św. Teresy od Jezusa, bądź Dzienniczek św. Faustyny Kowalskiej, by przekonać się jak próbują oni w ludzkich słowach zmieścić swoje doświadczenie Boga.

Nawet jeśli w osobistym kontakcie z Bogiem można wykluczyć używanie słów (choć często modlitwa nie ogranicza się do kontemplacji, lecz wyraża się w słowie; nawet jeśli jest to słowo tylko pomyślane, niewypowiedziane) to język staje się niezbywalnym narzędziem, by mówić o Bogu drugiemu człowiekowi – stąd zainteresowanie katechetów i duszpasterzy problematyką języka. Zwłaszcza pierwsze spotkanie ze światem religii dokonuje się zawsze za pomocą środków międzyludzkiej komunikacji.³

Doświadczamy Boga w sakramentach, które są widzialnymi znakami niewidzialnej łaski. Sakramenty potrzebują słowa. Ich moc sprawcza wynika z połączenia gestu i wypowiadanej formuły sakramentalnej. Wiara bowiem rodzi się z tego, co się słyszy, tym zaś, co się słyszy, jest słowo Chrystusa.⁴

Bóg objawia się człowiekowi za pomocą słowa – poprzez słowa Pisma Świętego. Jest to ludzkie słowo (spisane pod natchnieniem Ducha Świętego), bo tylko takie jesteśmy w stanie zrozumieć. Takie również wybrał w tajemnicy Objawienia sam Bóg – „spodobało się bowiem Bogu przez głupstwo głoszenia słowa zbawić wierzących” (1 Kor 1, 21). Co więcej sam Bóg nazywa Siebie Słowem, które jest Osobą: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo. (…) Na świecie było Słowo, a świat stał się przez Nie, lecz świat Go nie poznał. Przyszło do swojej własności, a swoi Go nie przyjęli. (…) A Słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas.” (J 1,1.10 11.14). Jezus przyszedł na świat, przyjmując ludzkie ciało, przyjął jednocześnie ludzkie niedoskonałe słowo, by ogłosić światu Dobrą Nowinę – Samego Siebie, jako Słowo Ojca.

Stąd też „Kościół wyraża swoją ufność w możliwość mówienia o Bogu wszystkim ludziom i z wszystkimi ludźmi. Przekonanie to stanowi podstawę jego dialogu z innymi religiami, z filozofią i nauką, a także z niewierzącymi i ateistami” [KKK 39], choć nieustannie towarzyszy mu świadomość, że „słowa ludzkie pozostają zawsze nieadekwatne wobec tajemnicy Boga” [KKK 42] – czytamy w Katechizmie Kościoła Katolickiego.

Język religijny, służący porozumieniu się w sprawie wiary z drugim człowiekiem, ale też będący formą obcowania z samym Bogiem, wymaga szczególnej postawy otwarcia – poza kontekstem wiary stwierdzenia zawarte w tym języku są nie do przyjęcia. Nie jest to jednak język, któremu można odmówić sensowności; empiryczna nieweryfikowalność języka mówiącego o Bogu nie pozbawia takich wypowiedzi logiki, bowiem ich treść można badać poprzez użytek, jaki czynią z nich ludzie wierzący.⁵

Cecha ta w znaczący sposób odróżnia język religijny od tego, jakim porozumiewamy się na co dzień. Język religijny nie może być z nim utożsamiony, gdyż przez swą denotację (odniesienie) jest czymś innym – dotyka obszaru transcendencji, rzeczywistości Boga.⁶

W sferze wyrażania język, którym posługują się wierzący, pozostaje jednak wciąż językiem ludzkim i to sprawia, że może stać się polem zainteresowań nie tylko filozofów i teologów, ale także językoznawców.⁷

Język, który – dla człowieka wierzącego – jest darem od Boga, jest jednocześnie zadaniem; jest biblijnym talentem, który trzeba pomnażać. Stąd potrzeba badań nad językiem religijnym również na gruncie filologicznym.

2. Język religijny jako przedmiot badań językoznawczych

Zainteresowanie językiem religijnym wśród polskich językoznawców jest coraz większe: powstają publikacje traktujące o języku religijnym⁸, organizowane są sympozja i konferencje⁹. W grudniu 1999 r. powołana została do życia Komisja Języka Religijnego – organ Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN. Skupia ona wszystkich zainteresowanych związkami języka i religii – językoznawców i przedstawicieli innych dziedzin nauki. Do zakresu działalności Komisji należy:

• analiza i ocena stanu języka religijnego;

• inicjowanie badań nad językiem religijnym;

• dbanie o poprawne używanie języka religijnego i doskonalenie sprawności w posługiwaniu się nim;

• upowszechnianie wiedzy o języku religijnym przez organizowanie konferencji naukowych, a w miarę możliwości także przez działalność wydawniczą;

• opiniowanie dla Rady różnego rodzaju wypowiedzi oraz wyjaśnianie wątpliwości dotyczących używania języka religijnego;

• pomoc instytucjom religijnym w poszukiwaniu języka zrozumiałego dla dzisiejszego człowieka;

• pełnienie funkcji łącznika między Radą a Kościołami w sprawach dotyczących języka religijnego.¹⁰

Utworzenie takiej Komisji jest gwarantem, że prace nad językiem religijnym będą trwały. Scalenie wysiłków badawczych jest o tyle ważne, że „język religijny przez ogromne zróżnicowanie wewnętrzne i niezwykłą różnorodność pełnionych przez siebie funkcji – jest zjawiskiem bardzo skomplikowanym, a jego poznanie wymaga dużego wysiłku badawczego.”¹¹

a) Definicja języka religijnego

Sam termin język religijny nie jest, niestety, precyzyjnie objaśniany.¹² Za autorkami hasła w Encyklopedii Katolickiej – I. Bajerową i J. Puzyniną – rozróżnić możemy znaczenie węższe i szersze języka religijnego. W ujęciu węższym jest to język teologii moralnej, dogmatycznej, język rytualny (liturgii), modlitw prywatnych, tekstów świętych (Biblia), traktatów teologicznych, katechezy, kazań oraz religijnej literatury pięknej. W ujęciu szerszym to język „z zewnątrz”, czyli język tekstów dotyczących historii, socjologii czy psychologii religii.

W pracy tej przyjmuję język religijny w jego węższym znaczeniu, zaznaczając jednocześnie – za W. Przyczyną i G. Siwkiem – że jest to „język, jakim posługuje się Kościół jako wspólnota wierzących nie tylko w komunikacji wewnątrzkościelnej (ad intra), lecz także i w komunikacji zewnątrzkościelnej (ad extra)”¹³ – specyfika medium, jakim jest Internet sprawia, że treści tam prezentowane mają szansę dotrzeć do wszystkich, nie tylko do wierzących.

J. Puzynina proponuje, by językowi religijnemu w szerszym i węższym znaczeniu odpowiadały inne nazwy: język sacrum na oznaczenie rozumienia węższego, a język religijny – szerszego.¹⁴ Pisze o tym również M. Makuchowska, tyle że proponuje zostawienie terminu język religijny dla znaczenia węższego: „Z punktu widzenia przydatności metodologicznej warto chyba zachować pojęcie i termin język religijny dla oznaczenia wypowiedzi nie neutralnych światopoglądowo, lecz religijnie zaangażowanych.”¹⁵

Warto w tym miejscu nadmienić, że w ogóle istnieje wiele pojęć na określenie związków języka i religii. Obok pojęcia język sacrum¹⁶ funkcjonuje określenie język sakralny¹⁷; spotkać można też terminy takie jak: język wiary¹⁸, język współczesnego życia religijnego.¹⁹ Obok – chyba najczęściej wybieranego – terminu język religijny²⁰ występuje pojęcie język religii.²¹

Inne określenia, używane przy omawianiu poszczególnych zagadnień, są bardziej szczegółowe, wskazują na jakiś wycinek języka religijnego: mówić można o języku biblijnym, języku Pisma, języku kaznodziejskim, języku liturgicznym, języku stylizacji teologicznej.

Wszystkie te terminy odsyłają jednak zasadniczo do podobnej treści, to znaczy do języka, jakim człowiek mówi do Boga i rozmawia o wierze z innymi.

Większość badaczy języka religijnego wyodrębnia przedmiot swoich analiz nie ze względu na jakąś szczególną formę, lecz na zasadzie kontekstu sytuacyjnego. J. A Kłoczowski mówi: „Język religijny jest to język, którym posługuje się człowiek w sytuacji religijnej”²². Co jednak kryje się pod pojęciem „sytuacja religijna”? Bez wahania skłonni jesteśmy uznać za sytuację religijną modlitwy liturgiczne i indywidualne, kazania i homilie, publicystykę religijną, katechezę. Ale przecież w życiu codziennym również mogą powstawać tego typu komunikaty.²³ W tym przypadku o wiele trudniej ocenić, co jest językiem religijnym: „np. wykrzyknięcie zdania: «Jak tu pięknie!» może być krótkim aktem uwielbienia, modlitwą skierowaną do Boga. Jednocześnie realizacja tego samego zdania, nawet wzbogaconego o apostrofę «Boże!», która mogłaby służyć jako wyznacznik sfery sacrum, nie musi wcale oznaczać modlitwy, a tylko utarty sposób reakcji na sytuację niespodziewaną, zaskakującą.”²⁴

Za kryterium wyodrębnienia języka religijnego należałoby zatem przyjąć specyfikę aktu komunikacji, w którym zakłada się istnienie Boga.²⁵ Jak widać z powyższego przykładu przyjęcie za wyznacznik języka religijnego obecności szczególnego słownictwa – z tzw. komponentem sakralnym – byłoby błędne; dzisiaj wiele słów z tego rejestru zatraca swoje pierwotne religijne znaczenie.²⁶ Ważne są więc nie tyle środki językowe użyte w wypowiedzi, co przekonanie użytkowników o obecności Sacrum. To jest wartość nieredukowalna w języku religijnym. Celem tego języka jest bowiem:

– kontaktowanie się człowieka ze światem nadprzyrodzonym;

– opis ludzkiej wizji tego świata;

– sformułowanie odnośnego zespołu wartości i nakazów etycznych.²⁷

Bez przyjęcia obecności Sacrum język ten traci rację bytu.

b) Akt mowy języka religijnego i funkcje wypowiedzi religijnych

Tradycyjny – przedstawiony przez R. Jakobsona²⁸ – schemat aktu komunikacji zakłada sześć podstawowych czynników:

Akt mowy języka religijnego jest nieco bardziej skomplikowany. Jak już wyżej powiedziano, zakłada obecność Sacrum – mogącego wystąpić tak w roli nadawcy, jak i odbiorcy, ale także będącego poza nimi:

Ale nie tylko to sprawia, że religijny akt mowy jest bardziej skomplikowany. Dokładną analizę schematu aktu mowy języka religijnego przedstawia I. Bajerowa.²⁹

Okazuje się, że krąg uczestników – tak nadawców, jak i odbiorców – jest niejednorodny. Nadawcą może być sam Bóg (np. Słowo Boże), kapłan – pośrednik w kontakcie z Bogiem, czy w końcu każdy wierny. Podobną grupę tworzą odbiorcy tekstów religijnych: może to być Bóg lub drugi człowiek. Sama grupa określana mianem „wiernych” jest niejednorodna: tworzą ją osoby w różnym wieku, wykształcone i niewykształcone, różnych zawodów i różnego stanu społecznego. Język religijny musi więc być zróżnicowany, by każdy człowiek mógł bez przeszkód stać się jego nadawcą lub odbiorcą.

Różne są także sytuacje, w jakich możliwe jest użycie języka religijnego (o czym była już mowa): może to być np. liturgia, katecheza czy zwykła, swobodna rozmowa na tematy religijne. Znaczenie ma tu też ilość uczestników rozmowy: może to być mała grupa, cała wspólnota parafialna czy masowe zgromadzenie (np. na uroczystości Najświętszej Maryi Panny na Jasnej Górze).

Jeśli wziąć pod uwagę przekaz – formę, temat, kod, kanał – to także nie jest on jednolity. Podejmowane są wszelkie tematy: od pytań o sens życia, istnienie Boga do relacji międzyludzkich; ich forma nie jest niczym zdeterminowana: mogą to być prace naukowe, poezja, współczesne piosenki młodzieżowe; zarówno teksty rytualne, ustalone, jak i spontaniczne.

Czynniki aktu mowy w języku religijnym są zatem bardzo zróżnicowane. Jak podkreśla autorka – wpływa to na bogactwo środków, jakie są wybierane do realizacji wypowiedzi religijnych. Różnorodność sytuacji komunikacyjnych sprawia, że język religijny musi sprostać różnym zadaniom, pełni więc różnorakie funkcje.

Tradycyjny akt komunikacji przekłada się na następujące funkcje języka, w zależności od tego, na który z czynników tego aktu położymy nacisk:

Funkcje te występują w różnych tekstach języka religijnego. Jednakże podstawową funkcją tego języka – wynikającą z przyjęcia obecności Sacrum – jest funkcja sakralna (funkcja uczestnictwa w Sacrum); to jej obecność świadczy o zaistnieniu wypowiedzi w języku religijnym.³⁰

Ze względu na tę funkcję możemy wyróżnić – za Dorotą Zdunkiewicz-Jedynak – następujące typy wypowiedzi:

• uobecniające, objawiające Sacrum (wypowiedzi prorockie, teksty objawień, akty przepowiadania kościelnego /kazania, homilie, nauki rekolekcyjne/);

• sprawcze mocą Sacrum (akty sakramentalne, błogosławieństwa);

• przywołujące Sacrum na świadka (przysięgi, akty strzeliste, pozdrowienia);

• adresowane do Sacrum (modlitwy-prośby, modlitwy-dziękczynienia, modlitwy-wyznania wiary, modlitwy-pochwały, modlitwy-przeproszenia);

• te, w których Sacrum jest przedmiotem kontemplacji (świadectwa, teksty poetyckie o tematyce religijnej, komentarze liturgiczne).³¹

Ale funkcja ta jest realizowana nie tylko wtedy, gdy obecność Sacrum jest uświadamiana w tym konkretnym momencie i wyraża się to na płaszczyźnie wypowiedzi. Również wtedy, gdy świadomość Bożej obecności przenika całe życie człowieka, jego czyny wypływają z miłości Boga, wypowiedź może zostać zaliczona do języka religijnego.

Funkcją także związaną z obecnością Sacrum w akcie komunikacji – aczkolwiek nie musi ona być realizowana w każdej wypowiedzi religijnej – jest funkcja performatywna polegająca na tym, że za pomocą słów tworzy się lub zmienia rzeczywistość. Mamy z nią do czynienia np. w czasie Mszy św. przy przeistoczeniu – chleb i woda przy wypowiadaniu formuły przeistoczenia stają się Ciałem i Krwią Chrystusa; również podczas sprawowania innych sakramentów, np. „Tak” wypowiadane przez narzeczonych składających sobie przyrzeczenie małżeńskie sprawia, że od tej chwili stają się mężem i żoną.³²

Funkcja poznawcza jest również ważna – pozwala poznać Objawienie (Pismo Święte); jest to funkcja kluczowa w teologii, biblistyce czy w duszpasterstwie. Co istotne dla tej funkcji – jak podaje I. Bajerowa – realizuje się ona nie tylko wprost, ale także odsyłając do rzeczywistości sakralnej, np. przez symbole wyrażone słowem, gdyż „w życiu religijnym podstawowe pojęcia są niemożliwe do zdefiniowania, stąd język, poza tym, że operuje umowną nazwą (np. Bóg, niebo, piekło, Trójca Święta, Duch Święty), bezpośrednio nie odsyła – zwłaszcza dzisiejszego człowieka – do niczego konkretnego.”³³

Z funkcją impresywną mamy do czynienia ­m.in. w sytuacji modlitwy-prośby, gdy nadawca „próbuje przekonać”, że to o co prosi jest słuszne. Spotykamy ją również przy okazji nakłania wiernych do aktywności religijnej.

Funkcję ekspresywną pełnić będzie np. modlitwa pochwalna, gdzie nadawca wyraża swoją miłość do Boga, wyraża chwałę dla Jego Imienia.

Na funkcji fatycznej koncentrują się niektóre wezwania z liturgii (np. Módlmy się), a na funkcji poetyckiej np. psalmy, pieśni religijne, proza i poezja religijna.

Język religijny może zatem pełnić różne funkcje tak wobec Sacrum, jak i wobec interlokutorów.³⁴

*****

Analiza aktu mowy języka religijnego i funkcji wypowiedzi religijnych pozwala dostrzec charakterystyczne cechy, które wpływają na odrębność języka religijnego. Są to:

• religijna tematyka, która wpływa na dobór słownictwa (Bóg, zbawienie, łaska, świętość);

• częsty udział w akcie mowy czynnika nadprzyrodzonego jako (w przekona­niu wiernych) odbiorcy, nadawcy lub świadka aktu;

• wymiar wspólnotowy, dzięki któremu teksty religijne pełnią ważną funkcję zespalania danej społeczności (choć nie brak i aktów indywidualnych, jak np. modlitwa prywatna);

• moc twórcza (egzorcyzmy, formuły sakramentów);

• częste powiązanie ze znakami niejęzykowymi w obrzędach religijnych (gesty, muzyka).³⁵

c) Miejsce języka religijnego we współczesnej polszczyźnie

Pomimo tych cech wyróżniających język religijny „w stylistyce polskiej nie dostrzeżono w nim osobnego wariantu polszczyzny, o czym świadczy fakt, że – jak dotąd – nie uwzględnia go żadna typologia – pisze M. Makuchowska – dopiero w ostatnim dziesięcioleciu poczęto rozpatrywać je [wypowiedzi religijne – M.D.] jako jedną z odmian funkcjonalnych.”³⁶

Kryterium funkcjonalne przyjęła w swych badaniach I. Bajerowa. Pisze ona, że „język religijny to odmiana języka ogólnego, będąca środkiem komunikacji w życiu religijnym”.³⁷ Język religijny należało by zatem rozpatrywać jako jeden z wariantów stylowych polszczyzny:

język potoczny

język artystyczny

język naukowy

język publicystyczny

język religijny

Takie umiejscowienie proponuje również J. Bartmiński, wymieniając styl religijny – który „opiera się na własnej koncepcji świata i własnej racjonalności, używa znaków językowych w sposób swoisty” – obok stylu potocznego, artystycznego, urzędowego i naukowego.³⁸

M. Makuchowska wylicza cechy formalne, które pozwalają na opisanie języka religijnego jako stylu; są to: specjalna leksyka, rytualizacja, archaizacja, schematyczność budowy tekstu, sekwencyjność, rytmiczne powtarzanie składników, anafora, styl podniosły (peryfraza, nobliwa metaforyka, epitety dalekie od prozaizmów), wartościowanie.³⁹

Zauważa ona jednocześnie, że ze względu na różnorodność sytuacji i niejednolitość użytkowników języka religijnego możemy mówić o „wielostylowości języka religijnego.”

Do tekstów języka religijnego zaliczymy przecież te pisane językiem naukowym (traktaty teologiczne), dydaktycznym (kazania, homilie, listy duszpasterskie), jak również te tworzone według stylu artystycznego (poezja i proza religijna) czy potocznego. „W związku z dużą różnorodnością tekstów w języku sacrum nie można ich zakwalifikować do jednej odmiany” – podkreśla również I. Pałucka.⁴⁰

Wielostylowość języka religijnego, a także jego odrębna od języka świeckiego referencja to cechy, dla których M. Makuchowska proponuje, aby dychotomiczny podział świata na sacrum i profanum miał też swoje odzwierciedlenie w podziale uniwersum mowy na język religijny i język świecki:⁴¹

język religijny	język potoczny	język artystyczny	język naukowy	język publicystyczny	uniwersum mowy
język świecki	język potoczny	język artystyczny	język naukowy	język publicystyczny

Jak widać, status języka religijnego w polszczyźnie nie jest ustalony, choć „życie religijne jest z pewnością jedną z najważniejszych dziedzin działalności ludzkiej i język odgrywa w niej doniosłą rolę.”⁴² Aby odpowiedzieć na pytanie o miejsce języka religijnego we współczesnej polszczyźnie potrzeba jeszcze wielu badań na tym polu.

Tymczasem „w dziedzinie współczesnych zastosowań języka religijnego problemem staje się dziś możliwość znalezienia wzorca, który mógłby sprostać potrzebie wyrażenia sacrum przy jednoczesnym zachowaniu cech komunikatywności, spontaniczności i poszanowania tradycji” – zauważa S. Koziara. ⁴³

Wielu badaczy podkreśla potrzebę uwspółcześniania języka religijnego, zauważają ją również sami użytkownicy języka czują. Przez lata zamykał się on w swojej hieratyczności, tak, że dla wielu pozostaje dzisiaj niezrozumiały, nie odwołuje się do ich doświadczeń. „Mówi się o «erze postchrześcijańskiej». Międzypokoleniowy przekaz religijny został zerwany i dla wielu pojęcia i symbole religijne, zrozumiałe jeszcze kilkanaście lat temu, dziś są zupełnie nieczytelne. W sytuacji zerwania ciągłości tradycji uważna analiza języka religijnego posiada olbrzymie znaczenie. Jeżeli chcemy dotrzeć do ludzi niewierzących, musimy pamiętać, że nasze światy i nasze języki tylko w części są ze sobą tożsame.”⁴⁴

---

opr. mg/mg