Sacrum w ujęciu ogólnoreligioznawczym

Tomasz Jelonek

BIBLIJNE POJĘCIE SACRUM

ISBN: 978-83-7505-103-2

wyd.: WAM 2008

SACRUM W UJĘCIU OGÓLNORELIGIOZNAWCZYM

Pojęcie sacrum zostało po raz pierwszy użyte przez francuską szkołę socjologiczną, której przedstawicielami byli Henri Hubert, Marcel Mauss i Émile Durkheim. Następnie zostało ono pogłębione przez takich fenomenologów religii, jak Rudolf Otto, Gerard van der Leeuw i Mircea Eliade². Sacrum, będące przeżyciem bliżej nieokreślonej Tajemnicy, uznano za rzeczywistość wspólną dla wszystkich religii³. Toteż religię można określić jako doświadczenie sacrum, jako spotkanie z sacrum lub jako relację człowieka do sacrum. W takim ujęciu sacrum staje się centralną kategorią religijną, a pojęcie świętości jest pozytywną odpowiedzią na redukcjonistyczne tendencje wcześniejszych teorii religii.

Największą zasługą R. Otto, którego dzieło Das Heilige. Über das Irrationale in der Idee des Göttlichen und sein Verhältnis zum Rationalen⁴ stało się klasyczną pozycją dotyczącą badań nad religią, jest przeciwstawienie się błędnym teoriom Friedricha Daniela Ernsta Schleiermachera, Zygmunta Freuda, Friedricha Straussa i pozytywistów oraz wykazanie zupełnie swoistego charakteru przeżyć religijnych. Przeżycia religijne bowiem są odmienne od wszystkich innych przeżyć⁵.

R. Otto podjął próbę opisu religii jako zjawiska sui generis, które nie da się zredukować do żadnego innego przejawu ludzkiej kultury. Tę oryginalność wyznacza odniesienie do wartości określonej jako sacrum lub numinosum⁶. Sacrum jako wartości przeciwstawia się profanum. Sacrum charakteryzuje się istotową innością od wszystkiego co świeckie, co profanum, znamionuje je jakaś tajemna i przerażająca moc, z którą jednak można nawiązać kontakt. Numinosum dane jest jako tajemnica odpychająca i przyciągająca zarazem (misterium tremendum et fascinosum)⁷. Podobnie według G. van der Leeuwa sacrum jest specyficzną mocą daną człowiekowi w przeżytym doświadczeniu religijnym⁸. Zatem najpierw w pojęciu sacrum wyakcentowano ideę oddzielenia i tajemniczości, a potem dopiero dodano do tego element szacunku, miłości i bojaźni.

Do poglądów R. Otto i G. van der Leeuwa nawiązał M. Eliade, który termin sacrum, jako określający to, co wspólne, w tym, co religijne, wprowadził szerzej w nurt myśli współczesnej, nawet na teren sztuki i kultury⁹. Nas interesuje szczególnie rola i znaczenie pojęcia sacrum na terenie religiologii i w tym zakresie będziemy śledzić poglądy oparte na przemyśleniach M. Eliadego. Jednak dla uwypuklenia szerszego funkcjonowania pojęcia sacrum (także w dziedzinie literatury i nauki o kulturze) warto przytoczyć następujące zdanie:

Sacrum bywa po prostu elementem utworu literackiego, przedmiotem interpretacji, ale może być też perspektywą dla rozważań teoretycznych, która pozwala głębiej wniknąć w istotę poezji, jej funkcję w kulturze, jej sens dla człowieka¹⁰. Powróćmy do bardziej zawężonego ujęcia sacrum, do jego roli religiologicznej.

Według M. Eliadego¹¹ stałym elementem życia ludzkiego jest symboliczne i mistyczne doświadczenie świata, dzięki któremu człowiek poznaje niehistoryczną rzeczywistość sakralną i ustosunkowuje się do niej. Doświadczenie sacrum i mitu jest fundamentalnym doświadczeniem ludzkim. Mit jako opowiadanie stanowi natomiast obiektywizację przeżytego mitu, który jest tożsamy z doświadczeniem sacrum¹². Sacrum jest jakościowo różne od profanum, a przeciwstawienie sacrum — profanum jest przeciwstawieniem prawdziwego — nieprawdziwemu, realnego — nierealnemu. Dla Eliadego sacrum jest rzeczywiste par excellence. W pojęciu sacrum akcentuje on zatem jego rzeczywistość, a więc ontyczną wartość i moc. Rzeczywistość ta jednak nigdy nie jest dana człowiekowi wprost i całkowicie. Objawienie sacrum dokonuje się w mitach, symbolach i różnego rodzaju przedmiotach zwanych hierofaniami. Wbrew poglądom pozytywistów wiek mityczny nie został zastąpiony filozofią czy naukami przyrodniczymi. Trwałości doświadczenia sacrum odpowiada trwanie wieku mitycznego.

Antropologicznym podłożem funkcji sacrum jest potrzeba sensu¹³. Aby odnaleźć orientację w świecie, człowiek odczytuje pewne przedmioty jako znaki przejawiania się sacrum i przedmioty te wydziela z rzeczywistej przestrzeni, w której przebiega jego codzienna egzystencja. W przestrzeni świeckiej są zatem obszary święte, dotknięte hierofanią. Podobnie rzecz ma się z czasem. Jak przestrzeń, tak i czas nie jest czymś jednorodnym i ciągłym. Istnieje czas świecki, ale podzielony on jest interwałami czasu sakralnego, świątecznego¹⁴.

Tę mityczną koncepcję czasu charakteryzuje idea uczestnictwa czasu świeckiego w czasie pierwotnym, świętym. Ten czas przywracają uroczystości i ceremonie przez uobecnienie wydarzenia mitycznego. W zaraniu dziejów dokonały się bowiem doniosłe wydarzenia religijne, które są wzorcem wielu czynności i sytuacji. W tę wzorczą rzeczywistość sakralną wprowadzają człowieka mity i rytuały. W obrzędach człowiek zbliża się — zachowując jednak pewien dystans — do tego, co niedostępne, nietykalne, zakazane. Dzięki rytuałom człowiek nawiązuje kontakt z sacrum i zażegnuje groźbę chaosu.

Ostatecznie zasadniczą funkcją religii jest wkorzenienie zmiennego i przemijającego życia człowieka w realną rzeczywistość, w dziedzinę sacrum¹⁵.

² Por. Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia. Zarys filozofii religii, Lublin 1977, s. 199.

³ Por. S. Sawicki, Sacrum w literaturze, w: Sacrum w literaturze, praca zbiorowa, Lublin 1983, s. 13.

⁴ R. Otto, Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych, tłum. B. Kupis, Wrocław 1993. Właściwie tytuł został wadliwie przetłumaczony. Das Heilige oznacza „Święte”, a nie „Świętość”.

⁵ Por. L. Kaczmarczyk, Człowiek — istota religijna, w: W nurcie zagadnień posoborowych 2, praca zbiorowa, Warszawa 1968, s. 180.

⁶ Por. R. Otto, Świętość, s. 32-34; J. A. Kłoczowski, Doświadczenie religijne, „Znak” 25 (1973), s. 1229.

⁷ Por. R. Otto, Świętość, s. 39-55; 59-67; Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia, s. 241.

⁸ Por. Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia, s. 199.

⁹ Por. S. Sawicki, Sacrum w literaturze, s. 13.

¹⁰ S. Sawicki, Polityka — interpretacja — sacrum, Warszawa 1981, s. 6.

¹¹ M. Eliade, Traktat o historii religii, tłum. J. Wierusz-Kowalski, Łódź 1993, s. 7- -37; por. Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia, s. 243n.

¹² Por. C. Geffé, Chrześcijaństwo i przemiany sacrum, s. 139.

¹³ Por. tamże, s. 140.

¹⁴ Por. J. A. Kłoczowski, Doświadczenie religijne, s. 1229-1230.

¹⁵ Por. Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia, s. 244.

opr. aw/aw