Rola i zadania Bankowego Funduszu Gwarancyjnego i KNF, UOKiK oraz Rzecznika Finansowego

Korzystając z usług różnych instytucji finansowych jako konsumenci, firmy czy osoby prowadzące działalność gospodarczą nie jesteśmy pozostawieni sami sobie. Nad naszym bezpieczeństwem i stabilnością systemu finansowego czuwa wiele instytucji. Spróbujmy się przyjrzeć kilku z nich.

Artykuł: Rola i zadania Bankowego Funduszu Gwarancyjnego i Komisji Nadzoru Finansowego, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Rzecznika Finansowego.

Bankowy Fundusz Gwarancyjny

Lista banków działających w Polsce jest bardzo długa – obejmuje ponad 600 podmiotów (zdecydowana większość z nich to banki spółdzielcze, ponad 30 – banki komercyjne, 27 – oddziały instytucji kredytowych). Do tego dochodzą jeszcze 34 spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK). Jako klienci mamy więc olbrzymią swobodę wyboru, z usług jakiej instytucji chcemy korzystać. Jaką jednak mamy pewność, że nasze środki, które powierzamy bankowi w postaci depozytu, są bezpieczne? Skąd wiadomo, że dany bank nie upadnie, nie zawiesi działalności czy nie pojawią się inne okoliczności uniemożliwiające jego dalsze funkcjonowanie?

W złożonej rzeczywistości gospodarczo-finansowej upadłości banków nie da się całkowicie wykluczyć. Jednak nie jesteśmy na straconej pozycji, bowiem nasze depozyty są bezpieczne. Czuwa nad tym Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Jest to instytucja odpowiedzialna za zarządzanie systemem gwarantowania depozytów w Polsce i która gwarantuje zwrot depozytów zgromadzonych w bankach i SKOK-ach w przypadku ogłoszenia ich upadłości.

BFG z siedzibą w Warszawie powstał na mocy ustawy z dnia 14 grudnia 1994 roku, a działalność rozpoczął w pierwszej połowie 1995 r. Obecnie jest osobą prawną działającą na mocy ustawy z 10 czerwca 2016 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, systemie gwarantowania depozytów oraz przymusowej restrukturyzacji. Gwarancje dotyczą wszystkich banków krajowych, spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych oraz oddziałów banków zagranicznych w zakresie, w jakim system gwarantowania depozytów w danym państwie nie zapewnia wypłaty środków w wysokości określonej w polskiej ustawie.

W przypadku upadłości banku BFG wypłaca środki znajdujące się na imiennych rachunkach bankowych wraz z odsetkami naliczonymi do dnia ogłoszenia upadłości. Gwarantowana kwota wynosi równowartość 100 000 euro. Depozyty do tej wysokości gwarantowane są w 100%. Środki gwarantowane wypłacane są w złotych (w przypadku kont walutowych – po przeliczeniu według oficjalnego kursu NBP w dniu spełnienia warunku gwarancji). Limit 100 000 euro dotyczy całkowitej wysokości środków zgromadzonych przez jednego deponenta, niezależnie od liczby rachunków posiadanych przez niego w danym banku.

Należy zaznaczyć, że nie wszystkie produkty lokacyjne objęte są gwarancją BFG. Wobec dużej różnorodności tego rodzaju instrumentów, trzeba zwrócić uwagę, czy bank, z którym podpisujemy umowę jest jej rzeczywistą stroną, czy jedynie pośrednikiem (np. wobec towarzystwa ubezpieczeniowego). W tym drugim przypadku dany produkt lokacyjny nie jest objęty gwarancją. W przypadku lokaty strukturyzowanej gwarancją objęte są środki w części zdeponowanej jako kapitał, ale nie – w części dotyczącej powiązanego z nim produktu inwestycyjnego.

Środki pieniężne w wysokości przekraczającej gwarancje BFG są wierzytelnością deponenta w stosunku do danego banku. W przypadku ogłoszenia jego upadłości każdy wierzyciel ma prawo dochodzić swoich roszczeń na ogólnych zasadach prawa upadłościowego.

Co istotne, gwarancją nie są objęte depozyty powierzone podmiotom nieposiadającym zezwolenia Komisji Nadzoru Finansowego na przyjmowanie wkładów pieniężnych.

Gwarancja BFG dotyczy zarówno osób fizycznych, jak i prawnych, a także instytucji takich jak jednostki organizacyjne posiadające zdolność prawną, szkolne kasy oszczędnościowe, pracownicze kasy zapomogowo-pożyczkowe i rady rodziców, spółdzielnie, organizacje pozarządowe, związki zawodowe i wspólnoty mieszkaniowe.

Bankowy Fundusz Gwarancyjny nie tylko zajmuje się zwrotem środków zgromadzonych przez deponentów na rachunkach bankowych, ale także udziela pomocy bankom w sytuacji utraty przez bank płynności, gdy zawodzą wysiłki samodzielnego uzdrowienia takiej sytuacji, wspiera procesy restrukturyzacyjne w SKOK-ach, gdy zachodzi niebezpieczeństwo ich niewypłacalności, udziela pomocy finansowej bankom będących w dobrej sytuacji finansowej, które włączają w swoje struktury lub stają się inwestorem strategicznym dla zagrożonych banków. Dla sprawnego działania systematycznie gromadzi i analizuje informacje na temat sytuacji całego sektora bankowego.

Bankowy Fundusz Gwarancyjny składa się z dwóch funduszy: statutowego oraz pomocowego. Ten pierwszy utworzony jest dla zapewnienia kwot na wypłaty środków gwarantowanych przez Fundusz. Drugi natomiast służy zapewnieniu środków na finansowanie zadań BFG. Pieniądze tego funduszu pochodzą z obowiązkowych corocznych wpłat podmiotów objętych systemem gwarantowanym.

Komisja Nadzoru Finansowego

Z punktu widzenia klienta usług finansowych rola kolejnej instytucji, Komisji Nadzoru Finansowego, jest być może mniej oczywista, ponieważ jej działania mniej bezpośrednio dotykają konsumentów, są jednak niezwykle istotne dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania całego rynku finansowego.

Komisja działa na podstawie Ustawy z dnia 21 lipca 2006 roku o nadzorze nad rynkiem finansowym. Jak wskazuje nazwa, jej zasadniczą rolą jest nadzór, którym obejmuje banki, SKOKi, fundusze emerytalne, instytucje oferujące ubezpieczenia, rynek kapitałowy, instytucje płatnicze, agencje ratingowe i pośredników kredytów hipotecznych. Nadzorem KNF nie są objęte natomiast instytucje podlegające ministerstwom: ZUS, KRUS, BFG oraz ubezpieczenia zdrowotne.

Zadania KNF nie ograniczają się jednak wyłącznie do nadzoru, ale mają zapewnić stabilne, przejrzyste i bezpieczne działanie całego rynku finansowego. Wymieniona wyżej ustawa mówi m.in. o wszelkich działaniach, które mają zapewnić prawidłowe funkcjonowanie rynku finansowego, jego rozwój i wzrost konkurencyjności, wspierać innowacyjność rynku finansowego oraz edukować i informować uczestników rynku finansowego. Komisja uczestniczy także w przygotowaniu aktów prawnych dotyczących nadzoru nad rynkiem finansowym. Natomiast nadzór nad działalnością samej Komisji sprawuje Prezes Rady Ministrów.

Ze względu na to, że KNF nie posiada bezpośredniej władzy nad podmiotami rynku finansowego, sprawując nad nimi funkcję kontrolną, wiele jej działań ma charakter propozycji, sugestii czy też ostrzeżeń. Ważną funkcję informacyjną spełnia publikowana przez nią lista ostrzeżeń publicznych, na którą trafiają podmioty finansowe, które nie spełniają standardów lub których sposób funkcjonowania powinien wzbudzać nieufność konsumentów. W chwili obecnej na liście tej znajduje się aż 380 instytucji. Wiele z nich prowadzi działalność wbrew art. 171 p. 1 Prawa bankowego (czyli bez stosownego zezwolenia), sporo w ogóle nie jest zarejestrowanych w Polsce. Wobec wielu toczy się postępowanie w sprawie naruszenia tej ustawy lub art. 178 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi. W sprawie większości z nich KNF złożyła stosowne zawiadomienie do prokuratury lub włączyła się do postępowania zainicjowanego przez inny podmiot. W ostatnich latach na tę listę trafiło wiele firm zajmujących się pieniądzem elektronicznym i kryptowalutami.

Publikując listę ostrzeżeń KNF chroni interesy uczestników rynku finansowego, którzy mają prawo do rzetelnej informacji na temat poszczególnych podmiotów działających na rynku. KNF może także wydawać ostrzeżenia dotyczące konkretnego instrumentu finansowego. KNF ma także prawo nakładać kary pieniężne na spółki publiczne, które nie wywiązały się ze swoich obowiązków.

Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów

Podstawowym zadaniem UOKiK jest ochrona zbiorowych interesów konsumentów. Działa więc w sytuacjach, gdy są one naruszane. W sprawach indywidualnych każdy obywatel może natomiast uzyskać bezpłatną pomoc u miejskich lub powiatowych rzeczników konsumentów, a także w jednej z finansowanych przez budżet Państwa organizacji konsumenckich.

UOKiK funkcjonuje w oparciu o ustawę z 10.06.2014 o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz ustawę z 30.06.2014 o prawach konsumenta. Jednym z istotnych przepisów tej drugiej ustawy, z którego korzystamy coraz częściej w erze handlu przez Internet, jest ochrona praw konsumenta w sytuacjach zawierania umów na odległość i poza lokalem przedsiębiorstwa, dzięki której mamy możliwość odstąpić od umowy w terminie 14 dni.

Jeśli chodzi o ochronę konkurencji, Urząd interweniuje w sytuacjach, w których mogłoby dojść do ograniczenia konkurencji poprzez monopolizację, nadużywanie dominującej pozycji na rynku lub tworzenie niedozwolonych porozumień (karteli), prowadzących do zmowy cenowej. Zarówno ochrona konkurencji, jak i ochrona konsumentów mają jeden wspólny cel: dobro konsumenta i tworzenie warunków ekonomicznych, w których funkcjonują uczciwe relacje przedsiębiorców z konsumentami.

Konkurencja rynkowa jest istotnym warunkiem sprawnego działania gospodarki. Wymusza bowiem większą efektywność, poszukiwanie rozwiązań innowacyjnych, a jednocześnie spadek cen i wzrost jakości. Daje konsumentom wybór, jeśli chodzi o produkty lub usługi. W przypadku braku konkurencji jesteśmy skazani na zakup towaru lub usługi, który jest dostępny, ale który może nie odpowiadać naszym potrzebom, a jednocześnie nadmiernie obciążać nasze kieszenie. Spróbujmy wyobrazić sobie sytuację, gdy budujemy dom i zabieramy się do położenia dachu, a wobec braku konkurencji jedyną możliwością jest ręcznie wykonany gont. Nie kwestionując estetycznej wartości takiego produktu, jego dostępność i cena z pewnością nie są zgodne z oczekiwaniami większości konsumentów. Zdrowa ekonomicznie sytuacja jest wtedy, gdy istnieje na rynku konkurencja: klient pragnący produktu tak ekskluzywnego jak gont może go oczywiście zakupić, ale pozostali mają do wyboru dachówkę, blachę czy papę od różnych producentów – zgodnie z własnymi oczekiwaniami i możliwościami finansowymi. Przykład być może banalny, ale łatwo go rozciągnąć na wszelkie produkty i usługi, których potrzebujemy w codziennym życiu.

Aby chronić konkurencję, UOKiK może prowadzić postępowania antymonopolowe w sprawach ograniczających konkurencję, które mogą się zakończyć nakazem zaniechania niewłaściwych działań i nałożeniem kar pieniężnych. Może także nie dopuszczać do sytuacji, gdy w wyniku połączenia firm lub przejęcia jednej przez drugą powstałby podmiot dominujący na rynku. Urząd monitoruje także pomoc publiczną udzielaną przedsiębiorcom i opiniuje projekty dotyczące pomocy publicznej. Przygotowuje również raporty roczne na temat wsparcia państwowego, w aspekcie jego skuteczności oraz wpływu na konkurencję.

Ochrona interesów konsumentów obejmuje szereg działań. Pierwszym z nich jest prowadzenie postępowań w sytuacjach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, na przykład – sprzedaż produktów nie spełniających norm bezpieczeństwa lub misselling (sprzedaż produktów nieodpowiadających potrzebom klienta, co jest szczególnie ważne w przypadku usług finansowych). Takie postępowania mogą zakończyć się nakazem zaniechania kwestionowanych działań, nakazem usunięcia trwających skutków naruszenia oraz nałożeniem kary finansowej. Drugim obszarem jest prowadzenie postępowań w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Kolejnym – podawanie do publicznej wiadomości ostrzeżeń konsumenckich, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że przedsiębiorca dopuszcza się praktyki naruszającej interesy wielu konsumentów. UOKiK może także korzystać z instytucji „tajemniczego klienta”, dzięki której może zdobywać konkretne dowody w prowadzonych postępowaniach. Urząd monitoruje również systemy nadzoru rynku, aby sprawić, że w obrocie handlowym będą znajdować się wyłącznie produkty bezpieczne i spełniające normy.

Rzecznik Finansowy

Istnieje jeszcze jedna instytucja – stosunkowo najnowsza i najmniej znana, chroniąca interesy konsumentów wobec podmiotów rynkowych. Chodzi o Rzecznika Finansowego. Jego rolą jest reprezentowanie interesów osób poszkodowanych wobec instytucji rynku finansowego, takich jak banki, firmy pożyczkowe i ubezpieczeniowe. Biuro Rzecznika finansowego funkcjonuje na mocy ustawy z 5.08.2015 o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i o Rzeczniku Finansowym.

Choć nazwa „rzecznik” mogłaby sugerować funkcję pojedynczej osoby, w rzeczywistości chodzi o organ, w którym pracuje wiele osób. Są one specjalistami w dziedzinie prawa i finansów. Z ich usług można skorzystać poprzez infolinię telefoniczną lub drogą mailową.

Zadaniem tej instytucji jest przyjmowanie od klientów indywidualnych skarg na podmioty finansowe, rozpatrywanie reklamacji, prowadzenie działalności edukacyjnej, arbitraż i prowadzenie mediacji oraz opiniowanie aktów prawnych i wykazywanie inicjatywy ustawodawczej związanej z działalnością instytucji finansowych.

Jako osoby korzystające z różnych usług finansowych często nie jesteśmy świadomi swoich praw. Niejasne są dla nas regulaminy, które otrzymujemy do przeczytania i umowy, które podpisujemy z takimi instytucjami. W sytuacji, gdy mamy wątpliwości, warto zwrócić się właśnie do biura Rzecznika Finansowego, którego eksperci służą pomocą, wyjaśniając jak interpretować zapisy umowy i jak należy zachować się w danej sytuacji. Mogą także pomóc nam napisać reklamację lub odwołanie, gdy jesteśmy niezadowoleni lub mamy zastrzeżenia do sposobu, w jaki dana instytucja finansowa załatwiła naszą sprawę.

Typowe sytuacje, z którymi do czynienia mają eksperci Rzecznika Finansowego to brak wyraźnej informacji o rzeczywistych kosztach pożyczki lub kredytu, ukryte opłaty wiążące się z pożyczką, uniemożliwienie wcześniejszej spłaty kredytu lub pożyczki, niezachowanie harmonogramu spłat, uniemożliwienie odstąpienia od umowy w ustawowym terminie lub bezpodstawne wypowiedzenie umowy.

Gdy zachodzi podejrzenie, że problem nie ogranicza się tylko do indywidualnej sytuacji, Rzecznik Finansowy może także wystąpić do instytucji państwowych o wprowadzenie zmian systemowych lub o uchwałę Sądu Najwyższego pozwalającą rozstrzygnąć sposób interpretacji rozbieżności. W takich sprawach Rzecznik współpracuje również z Komisją Nadzoru Finansowego oraz Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Wszystkie wymienione instytucje służą temu, aby zapewnić stabilne, zgodne z prawem i uczciwe wobec wszystkich uczestników funkcjonowanie rynku finansowego. Jako indywidualni konsumenci możemy mieć nieraz poczucie, że gubimy się w gąszczu przepisów albo że podmioty rynkowe, z którymi mamy do czynienia, nadużywają swoich praw czy wręcz działają niezgodnie z prawem. Dlatego właśnie pomocą służą nam poszczególne instytucje – każda we właściwym dla siebie obszarze zadań – aby chronić nasze interesy i eliminować z rynku nieprawidłowości i nieuczciwe praktyki.

Maciej Górnicki

Masz pytania lub uwagi do tego tekstu? Przekaż je nam poprzez poniższą ankietę lub przez e-mail