Reguły życia zakonnego

Pierwszą regułę, czyli zbiór przepisów normujących całokształt życia mnichów i mniszek skupionych w klasztornych wspólnotach monastycznych opracował w latach dwudziestych IV wieku św. Pachomiusz.

W późniejszych wiekach powstało wiele dalszych reguł określających zasady wspólnotowego życia mnichów i mniszek szukających, pod przewodnictwem i opieką przełożonego (mistrza wspólnoty, zwanego opatem) lub przełożonej (ksieni), drogi do zjednoczenia z Bogiem poprzez naśladowanie Chrystusa. Dla wszystkich tych reguł wspólny punkt wyjścia stanowił - zamieszczony w Dziejach Apostolskich - opis życia pierwszej gminy chrześcijańskiej w Jerozolimie, z którego dowiadujemy się, że: „Trwali (...) w nauce apostołów i we wspólnocie, w łamaniu chleba i modlitwie (...). Jeden duch i jedno serce ożywiało wszystkich wierzących. Żaden nie nazywał swoim tego, co posiadał, ale wszystko mieli wspólne” (Dz 2, 42—47; 4, 32—35). We wszystkich tych regułach nacisk kładziono również — w różnym stopniu — na życie w odosobnieniu (w klasztornej klauzurze), modlitwę indywidualną oraz wspólną modlitwę liturgiczną powtarzaną kilka razy dziennie (officium divinum), praktyki ascetyczne, posłuszeństwo wobec przełożonego, przestrzeganie ubóstwa (dotyczącego pojedynczego mnicha, a nie klasztoru jako instytucji kościelnej) oraz życie w czystości cielesnej i celibacie, a także na pracę związaną z zaspokajaniem codziennych potrzeb klasztoru i stanowiącą cel posługi i służby poszczególnych wspólnot, które poczynając od przełomu XI i XII wieku zaczęły łączyć się w zakony „specjalizujące się” w różnych rodzajach aktywności: kontemplacyjnej, kaznodziejskiej, opiekuńczej, szpitalnej, charytatywnej, edukacyjnej itp.

Jak już wspomniano, reguł życia monastycznego było wiele (według niektórych historyków Kościoła nawet kilkadziesiąt), ale szczególne miejsce wśród nich zajmują reguły opracowane przez: św. Bazylego Wielkiego (zatwierdzona w 363 r.), św. Augustyna z Hippony (pochodząca z początków V w.) i św. Benedykta z Nursji (zredagowana około 530 r.). To one stanowiły podstawę reguł wielu zakonów i zgromadzeń zakonnych i to one uznane zostały na początku XIII w. za jedyne i obowiązujące przez IV Sobór Laterański (1215 r.), który zmierzając do obrony czystości doktrynalnej życia zakonnego zabronił tworzenia innych, nowych reguł. Jedyny wyjątek uczyniono w 1223 roku z regułą opracowaną na podstawie dyspozycji św. Franciszka z Asyżu, i tylko dlatego, że uzyskała ona ustne zatwierdzenie papieskie w 1209 roku, sześć lat przed soborem.

Pierwsza z wymienionych reguł stała się podstawą rozwoju monastycyzmu w chrześcijaństwie wschodnim i była wzorem dla zakonów i zgromadzeń bazylianów oraz dla szeregu wspólnot prawosławnych. Z kolei św. Augustyn opracował regułę dla duchownych skupionych przy biskupie, którzy musieli pogodzić życie we wspólnocie ze swoimi codziennymi obowiązkami duszpasterskimi i kaznodziejskimi poza murami klasztoru. Reguła ta stała się później podstawą rozwoju kanoników świeckich (diecezjalnych, katedralnych i kolegiackich) oraz wzorem życia augustianów, bożogrobców, bonifratrów, dominikanów, duchaków, kongregacji kanoników regularnych oraz premonstratensów (norbertanów) i trynitarzy. Natomiast reguła św. Benedykta, dziś często określanego mianem patriarchy Europy, początkowo rozpowszechniała się powoli, w dużej mierze dzięki mnichom iroszkockim i anglosaskim, a jej późniejsze, szerokie upowszechnianie się w średniowiecznej Europie rozpoczęło się w pierwszej połowie IX wieku w państwie Karolingów, dzięki osobistemu poparciu przez cesarza Karola Wielkiego. Do XIII wieku była ona najczęściej używaną regułą zakonną, a stan ten zmieniło dopiero powstanie zakonów żebrzących, poświęcających się czynnemu apostolatowi w społeczeństwie i opierających się na regule św. Franciszka (braci mniejszych, zwanych potocznie bernardynami, franciszkanów konwentualnych, kapucynów i reformatów). Reguła św. Benedykta, której ogromna siła i popularność wynikała z umiarkowania, roztropności i humanitaryzmu, stanowi podstawę życia benedyktynów (dziś zrzeszonych w międzynarodowej Kongregacji Benedyktyńskiej), cystersów, kamedułów i trapistów.

Do XIII wieku dominował monastycyzm oparty na liturgii i kontemplacji (vita contemplativa), ale sukcesywny rozwój społeczeństwa w późniejszych stuleciach, wydarzenia dziejowe związane z czasami reformacji oraz zapoczątkowane w XIX wieku szybkie przemiany cywilizacyjne, doprowadziły do powstania zakonów i zgromadzeń (zwłaszcza żeńskich) nastawionych na różnorodne formy działalności poza klauzurą, funkcjonujących w oparciu o reguły (np. jezuici i zakony kleryckie) i konstytucje zakonne, bardziej dostosowane do współczesnych potrzeb i tworzące nowy model życia zakonnego (vita activa).

opr. mg/mg