Pierwsze pojazdy

Nie jesteśmy chyba w stanie wyobrazić sobie świata pozbawionego wygodnych środków transportu. A jednak przez sporą część swoich dziejów ludzie poruszali się głównie na piechotę. Dopiero pomiędzy 4000/3500 a 3000 r. przed Chr. pojawiły się w Europie pierwsze pojazdy kołowe, które zmieniły oblicze transportu i podróży w tamtych odległych czasach.

Pod kurhanem z Flintbek w Niemczech (ok. 3600 przed Chr.) odkryto pozostałości drogi z koleinami wyrytymi najprawdopodobniej przez takie pojazdy. Dwieście lat później na glinianych tabliczkach z pismem z kultury Uruk w południowej Mezopotamii pojawiły się znaki piktograficzne przedstawiające wozy kołowe. Znaki przedstawiają czterokołowe wozy z nadbudowaną konstrukcją. Wyglądają one jak sanie (na błotnistych drogach Mezopotamii często używano ciągniętych przez zwierzęta sań na płozach) z doczepionymi kołami. Tabliczki ze znakami przedstawiającymi te wehikuły pochodzą z okręgu świątyni Eanna w Uruk, z okresu 3300-3100 lat przed Chr. W Arslantepe we wschodniej Turcji odnaleziono gliniane kółko modelu wozu pochodzącego z tego samego okresu (3400-3100 przed Chr.). Samo Arslantepe było lokalną twierdzą, włączoną do sieci handlu i kontaktów kultury Uruk, z którą mieszkańcy utrzymywali ożywione i bliskie relacje. W tym samym okresie pojawiają się różne wyobrażenia wozów: przedstawienie pojazdów kołowych na tle krajobrazu na słynnym naczyniu kultury pucharów lejkowatych z Bronocic, wyobrażenie wozu na naczyniu z Ostrowca Świętokrzyskiego, ryt na kamiennej ścianie grobowca tzw. kultury Wartberg z Lohne-Züschen I (Hesja w Niemczech), wyobrażenie wozu na miedzianym naczyniu z kurhanu z Evdik znad Wołgi, a także gliniane modele pojazdów z obszaru tzw. kultury badeńskiej z Budakalasz i Szigetszentmarton na Węgrzech. Użycie wozów czterokołowych rozprzestrzeniało się począwszy od południowej Mezopotamii, przez Anatolię, aż do środkowej Europy, a także na wschód, na obszar stepu między Morzem Czarnym i Wołgą.

Wozy do transportu

W kurhanowych grobowcach z obszaru stepu Ukrainy i południowej Rosji odkryto ponad 250 drewnianych fragmentów wozów i innych pojazdów kołowych z okresu 3000-2000 przed Chr. Były to dość ciężkie pojazdy poruszające się na pełnych kołach wykonanych z jednego, bądź kilku kawałków drewna. Kryty wóz z Ostannego Kurganu w dolinie rzeki Kubań (ok. 3200-2900 przed Chr.) posiadał już nadbudowaną górną część z okryciem ze skóry i plecionych trzcinowych mat. Wiele wozów zachowało się w bagnach środkowej i zachodniej Europy. Na terenie nadjeziornego osiedla Pressehaus koło Zurichu w Szwajcarii (ok. 3200 przed Chr.) znaleziono doskonale zachowane koło drewniane, które było kiedyś osadzone na obracającej się osi. Najwcześniej wozy były ciężkimi pojazdami czterokołowymi, ale już w końcu IV tys. przed Chr. w Zachodniej Azji i w Europie pojawiły się pierwsze wehikuły dwukołowe. Najprawdopodobniej wszystkie rodzaje tych pojazdów, projektowane na Bliskim Wschodzie, szybko rozchodziły się drogami handlowymi w kierunku Europy. Zapewne na samym początku używała ich głównie elita, ale w niedługim czasie stały się one regularnymi, praktycznymi środkami transportu. Zaprzężone w woły pojazdy zaczęły przemierzać szlaki Starego Świata, począwszy od Azji Zachodniej i Europy. Wkrótce wozy stały się głównym środkiem transportu dla stepowych pasterzy, którzy przemierzali trawiaste równiny wożąc swój dobytek, namioty i zapasy żywności. Nie musieli się już trzymać dolin rzecznych i mogli wyruszyć w głęboki step wraz ze swymi stadami. Choć woły ciągnęły wozy z prędkością, która dziś wcale nie wydaje się imponująca (ok. 2-3 km na godzinę), to wczesne pojazdy były rzeczywiście przełomowymi konstrukcjami. Transport kołowy szybko zyskał olbrzymie znaczenie ekonomiczne. Można było teraz w łatwy sposób transportować ciężkie ładunki, takie jak drewno, zboże, kamienie, glina, skóry i inne. Można było wozić większą ilość ludzi na dalsze odległości. Dzięki wozom pojedyncze rodziny mogły obrabiać swoje gospodarstwa i przewozić ładunki, ograniczając jednocześnie swoją zależność od innych członków społeczności. Mogły samodzielnie migrować i przenosić się wraz z dobytkiem. Stały się bardziej niezależne, niż dotychczas. Gospodarstwo mogła teraz uprawiać mniejsza grupa ludzi. Odpadła konieczność wspólnej pracy na polach. Rodzinne (lub rodowe) gospodarstwa mogły się szybciej rozwijać i bogacić. Większy areał mógł być teraz wzięty pod uprawę, a społeczności rolnicze zajęły kolejne połacie Starego Świata. Pasterze przemierzający stepy mogli teraz zabierać ze sobą więcej wody i żywności, oraz przenośne schronienia, dzięki czemu stali się jeszcze bardziej mobilni. Nomadzi rozproszyli się po stepie, zajmując coraz większe jego połacie i hodując większe stada.

Woły ciągnące radła

Na stepowych obszarach nad Morzem Czarnym, Donem i Wołgą zaczęły się rozprzestrzeniać ludy mówiące językiem praindoeuropejskim. Ich potomkowie mieli zająć wielkie połacie Starego Świata i upowszechnić swoją mowę od Atlantyku po Kotlinę Tarymską i od Skandynawii po Anatolię, Iran i Indie. Część wynalazków w zakresie transportu mogło być zresztą dziełem zamieszkujących step pontyjski koczowników. Język praindoeuropejski zawierał pełen zakres słów odnoszących się do konstrukcji wozu i transportu kołowego. Pomiędzy 3400 a 3000 r. przed Chr. użycie wozu kołowego jako środka transportu upowszechniło się w całej Europie i na Bliskim Wschodzie, a potem także na stepach Eurazji.

Dla rolników zamieszkujących rozległe obszary Starego Świata jeszcze ważniejsze było wprowadzenie do użytku ciągnionego przez woły radła drewnianego. Stało się to krótko po 4000 r. przed Chr. To właśnie wtedy w Europie zaczęły się pojawiać figurki wołów w jarzmie. W Danii, na Wyspach Brytyjskich, w Czechach, Holandii, Niemczech, Szwajcarii i w Polsce pod kurhanami z tego okresu zachowały się skrawki pól ze śladami orki. Radeł używała już ludność kultury pucharów lejkowatych. Ucho naczynia z Krężnicy Jarej (woj. lubelskie), wyprodukowanego przez ludność tej właśnie kultury, przedstawia dwa wołki zaprzężone w jarzmie. Na kościach wielu wołów znalezionych na terenie osad z IV tys. przed Chr. odkryto ślady pracy w jarzmie, ciągnięcia pługów i ciężkich ładunków. Teraz można już było brać pod uprawę ciężkie gleby leśne, grunty gliniaste i kamieniste, których wcześniej w ogóle nie zasiedlano i nie brano pod uwagę. Areał upraw znacznie się poszerzył. Kolebką wynalazku radła był zapewne także Bliski Wschód, gdzie weszło ono do użytku jeszcze przed początkiem IV tys. przed Chr. Z tych obszarów radło rozprzestrzeniło się drogą wzajemnych kontaktów i zapożyczeń w Europie i na stepie. Zarówno wełna, przetwory mleczne, jak i transport kołowy były ubocznymi produktami rolnictwa, ściśle z nim związanymi.

Konie w gospodarstwie

Dzięki wykorzystaniu nowych produktów pochodzących od zwierząt hodowlanych i siły ich mięśni dokonał się swoisty gospodarczy przewrót (nazywany dziś przez archeologów rewolucją produktów ubocznych). Upowszechnienie tych nowości umożliwiło wielu ludziom i rodom szybsze zgromadzenie pokaźnego majątku. Na szerokim obszarze od Atlantyku po Indie nastąpił szybki wzrost gospodarczy, szczególnie silny w krajach, gdzie największa była koncentracja ludności i gdzie właśnie rodziły się pierwsze miasta z prawdziwego zdarzenia. Wiele z opisanych wynalazków pojawiło się na różnych terenach już wcześniej, ale to dopiero ich upowszechnienie w IV-III tys. przed Chr. zmieniło kształt ekonomiki Starego Świata. Efektem tego upowszechnienia była kolonizacja marginalnych obszarów, trzebienie większego areału lasów, wzrost liczby osiedli i większa intensywność wymiany handlowej. Najnowsze dane wskazują, że wykorzystanie ubocznych produktów hodowli zwierząt nastąpiło wcześniej, niż dotąd przypuszczano. Kości bydła z Tell Aswad z Syrii pochodzące aż z VIII tys. przed Chr. noszą widoczne ślady świadczące o tym, że zwierzęta używane były tu jako siła pociągowa. Takie same oznaki pracy w zaprzęgu noszą kości bydła a Knossos na Krecie, z VI-IV tys. przed Chr. Woły były zatem już wtedy używane do ciągnięcia radeł, sań młockarskich i ładunków (przynajmniej w niektórych krajach). W IV-III tys. przed Chr. wykorzystanie siły pociągowej bydła upowszechnia się w Europie. Z IV tys. przed Chr., ze stanowiska Botai w Kazachstanie pochodzą także pierwsze ślady udomowienia konia.

opr. mg/mg