Ogólne rozumienie potrzeby

Stanisław Głaz

ROLA KOŚCIOŁA W INTEGRALNYM ROZWOJU MŁODZIEŻY

ISBN: 978-83-7505-574-0

wyd.: WAM 2010

1. Ogólne rozumienie potrzeby

Z egzystencją człowieka wiążą się potrzeby. Człowiek jest tym, kim i czym się staje w toku spełniania ważnych celów, a rodzaje tych celów wyznaczają często potrzeby. Ma on nieograniczoną liczbę potrzeb, a wynika to stąd, iż w świecie istnieje nieograniczona liczba zależności, jakie zachodzą między nim a otaczającym go światem, jak też między procesami, które zachodzą w samym człowieku. Można powiedzieć, że organizm ma potrzeby w tym znaczeniu, iż utrzymuje się przy życiu, rozwija, rozmnaża tylko wtedy, gdy zostają spełnione określone warunki (Reykowski 1970).

Potrzebom przypisuje się wiele ważnych zadań w procesie rozwoju dojrzałej osobowości. Potrzeby wyznaczają cele, kierują zachowaniem człowieka, powodują lub wstrzymują działanie w sferze fizycznej, psychicznej czy nawet duchowej. A więc potrzeby i pragnienia człowieka mogą być fizyczne, psychiczne i duchowe. Jednak coraz bardziej utwierdza się opinia, że istnieje jedna potrzeba tak podstawowa i zasadnicza, iż właściwe zaspokojenie tej potrzeby wpływa na zdrowie i pomyślny rozwój całego organizmu człowieka. Tą potrzebą jest głęboka i prawdziwa miłość do samego siebie (Fromm 1971; Powell 1999).

W zależności od rodzaju nauk społecznych eksponuje się w definicji potrzeb jakiś konkretny ich wymiar. W psychologii akcentuje się głównie potrzeby jednostek, w socjologii natomiast przede wszystkim potrzeby wpływające na zachowanie zbiorowości. Naukowcy podejmowali próbę dokonania ich hierarchizacji i opisu. Według Sieka (1982) potrzeba widziana jest jako stan napięcia domagający się rozładowania. W definicji tej ujmowana jest jako napięcie powstające przy zakłóceniu wewnętrznej równowagi. Przez potrzebę można rozumieć stan niestabilnej lub zaburzonej równowagi w zachowaniu się organizmu, przejawiający się zwykle jako nasilająca się lub przedłużająca czynność i napięcie (Wosińska 2004). Potrzeba jest to napięcie wewnątrz organizmu, które prowadzi do zorganizowania pola działania organizmu odpowiednio do pewnych podniet lub celów i pobudza aktywność skierowaną na ich osiągnięcie. Natomiast inna teoria potrzeb, proponowana przez humanistów, wskazuje na strukturę „ja”-świat. Potrzeba jest w znacznie większej mierze koniecznością pewnych form kontaktu ze środowiskiem poprzez zachowanie niż stanem wewnątrzustrojowym (Fromm 2003). Przedmiot potrzeby zawarty jest w stosunkach zachodzących pomiędzy organizmem a środowiskiem: potrzeba stanowi siłę dążącą do wytworzenia bądź podtrzymywania określonej struktury tego rodzaju (Bielecki 1986). Jeżeli potrzeba pewnych form czy typów wzajemnego oddziaływania ze środowiskiem nie jest spełniona, to osoba funkcjonuje dużo gorzej. W świetle tych określeń potrzebę można ująć jako: stan powstający w wyniku zakłócenia optimum żywego organizmu, inicjujący jego aktywność ukierunkowaną na osiągnięcie czegoś, co przywraca owo optimum w mniejszym lub większym stopniu.

Nie ma więc wśród naukowców jednomyślności co do określenia terminu „potrzeba” oraz jego pochodzenia i roli. Potrzeby są wiązane albo z biologicznością człowieka (popędami, instynktami), z jego psychiką (motywacją), albo też z jego funkcjonowaniem społecznym (zakłócenie relacji). Jedni określają je jako właściwości istot żywych, inni identyfikują je z popędem, traktują jako napięcie mięśniowo-nerwowe lub jako siłę fizyko-chemiczną mózgu (Argyle 1999). Jeszcze inni określają potrzebę jako hipotetyczny konstrukt pojęciowy zastępujący na razie fizykochemiczną siłę działającą w taki sposób, aby istniejący w organizmie stan niezadowalający zmienić w stan zadowalający (Kocowski 1982; Zuckerman 1991). Siła ta przejawia się w szukaniu lub unikaniu czegoś w określonym sposobie postępowania.

Są i tacy naukowcy, którzy mówią o braku, niedostatku czegoś istotnego w ludzkim życiu. Stąd proponują, by przez potrzebę rozumieć brak czegoś, wprowadzający organizm w niepożądany stan i stanowiący zwykle motyw do działania w kierunku odpowiedniej zmiany tego stanu czy zaspokojenia potrzeby (McGinnis 1996). Jak widać, potrzeby są różnie rozumiane i oceniane przez różnych autorów, zarówno procesy życiowe człowieka, jak i jego zachowanie zależą od układu jego środowiska i aktualnej sytuacji, których jest on elementem. Zależność człowieka od środowiska i aktualnej sytuacji jest faktem 28 C z ę ś ć I Teoretyczne założenie badań. Zarys problematyki obiektywnym, istnieje ona bez względu na to, czy człowiek jest tego świadomy, czy też nie.

Poszukiwania Murray (1968) doprowadziły do stwierdzenia, że w życiu człowieka pojawiają się tak zwane potrzeby zewnętrzne i utajone. Można by powiedzieć, że potrzeby zewnętrzne wyrażają się na ogół w zachowaniu motorycznym, podczas gdy potrzeby ukryte należą do zwykle do świata fantazji lub snów. Istnienie potrzeb ukrytych jest w dużej mierze wynikiem ukształtowania się zinternalizowanych struktur, które określają, jakie postępowanie jest właściwe bądź możliwe do zaakceptowania przez jednostkę. Niektórych potrzeb nie można swobodnie wyrażać bez naruszenia norm przejętych od społeczeństwa za pośrednictwem rodziców i te właśnie potrzeby często funkcjonują na poziomie ukrytym. Potrzeba niemal zawsze jest podatna na zmiany, zmieniają się zarówno obiekty, ku którym jest skierowana, jak i sposób podejścia do tych obiektów. Innymi słowy, sfera zjawisk środowiskowych, których dotyczy dana potrzeba, może się rozszerzać lub zwężać, a działania instrumentalne związane z tą potrzebą mogą stać się liczniejsze i bardziej intensywne lub mniej liczne i słabsze.

Zdaniem Obuchowskiego (1983) potrzeby służą do utrzymaniu równowagi wewnętrznej człowieka. Są to potrzeby orientacyjne, związane z pewną właściwością każdego organizmu ludzkiego, które polegają na trafnym reagowaniu na określone zmiany w środowisku, wówczas gdy organizm dysponuje odpowiednią wiedzą o wartości, jaką przedstawiają dla niego poszczególne elementy tego środowiska. Kierując się określonymi, wyuczonymi wskaźnikami takich bodźców jak: dźwięk, barwa, kształt, ruch, stosuje takie formy zachowania, które pozwalają mu osiągnąć cele korzystne, a uniknąć szkód i w ten sposób zapewnia sobie możliwie najkorzystniejsze warunki do utrzymania równowagi wewnętrznej. Jak podaje ten badacz, prawidłowe odzwierciedlenie sytuacji jest istotnym składnikiem orientowania się w otoczeniu, umożliwiającym zachowanie równowagi wewnętrznej.

Aby orientacja człowieka w świecie była pełna, zaspokojone muszą być trzy podstawowe potrzeby: potrzeba poznawcza, kontaktu emocjonalnego i sensu życia. Czyli, aby człowiek mógł normalnie postępować, powinien orientować się w znaczeniu zdarzeń zachodzących w otaczającej rzeczywistości — móc utrzymać się przy życiu i zapewnić sobie warunki pełnego rozwoju, powinien je rozpoznawać, rozumieć i przewidywać na drodze intelektualnej. Odpowiada temu potrzeba poznawcza. Mechanizmy dynamizujące zaspokajanie potrzeby poznawczej są czynnikiem dynamizującym proces poznawania. Właściwe funkcjonowanie tych mechanizmów jest warunkiem właściwego rozwoju intelektualnego człowieka, który podejmuje czynności poznawcze, gdy staje przed nim problem do rozwiązania, a nie tylko wówczas, gdy rozwiązanie problemu jest mu do czegoś potrzebne. Niezbędna jest również orientacja uczuciowa, polegająca na bezpośrednim wyczuwaniu stanów uczuciowych i rozumieniu własnych relacji uczuciowych z innymi, czyli potrzeba kontaktu emocjonalnego. Potrzeba kontaktu emocjonalnego u ludzi polega na tym, że człowiek czuje się przedmiotem zainteresowania i sympatii innych ludzi, wraz z innymi przeżywa ich przykrości i radości. Potrzeba ta jest jedną ze specyficznych form, w jakie przekształciła się potrzeba orientacji. Tak więc kontakt emocjonalny jest stanem, w którym jednostka nie tylko jest spokojna, wiedząc, że jej nic nieoczekiwanego nie zagraża, ale też czuje, że jest obiektem zainteresowania emocjonalnego. Gdy zbliża się okres dojrzałości społecznej, następuje stopniowa zmiana, potrzebna staje się autonomia psychiczna, człowiek przejmuje odpowiedzialność za siebie, wyrabia swój światopogląd, niezależnie od aprobaty czy też jej braku u innych. Z kolei potrzeba sensu życia wynika z orientacji dotyczącej swojego miejsca w świecie i odpowiedniego światopoglądu i koncepcji siebie. Poszukiwanie sensu życia jest czymś koniecznym dla człowieka, jest oznaką zdrowia psychicznego, wyrazem dojrzałej i w pełni rozwiniętej osobowości ludzkiej. Im wyższy poziom rozwoju jednostki, tym lepsze rozumienie sensu życia. Sens życia może odgrywać zasadniczą rolę determinanta określającego ludzkie postępowania. Sens życia nie jest fikcyjną ideą, lecz ma charakter instrumentalny i odgrywa istotną rolę zarówno w nakreśleniu obszaru działań, jak i w zmianach psychicznych tym działaniom przyporządkowanym. Potrzeba sensu życia jest więc potrzebą cechującą dorosłego człowieka, a bez jej zaspokojenia nie może on funkcjonować normalnie, nie może zmobilizować wszystkich swoich zdolności w maksymalnym stopniu. Kierunek wyznaczony przez potrzebę sensu życia jest jedynym kierunkiem działania mogącym zapewnić wyższe, dojrzałe formy zachowania u człowieka. Istotą zachowania zmierzającego do zaspokojenia tej potrzeby jest zrozumienie sensu swojego działania (Obuchowski 1985).

Jaką rolę pełnią potrzeby? Są czynnikami dynamizującymi ludzkie działanie. Dbają o zachowanie równowagi. Zdarza się, że równowaga, jaka istnieje pomiędzy organizmem a środowiskiem społecznym czy biologicznym, zostaje zachwiana (Rosenberg 1997). Dzieje się tak wówczas, gdy środowisko nie zaspokaja danej potrzeby organizmu. W wypadku takiego braku człowiek odczuwa mniej lub bardziej męczące napięcie, niepokój, ogólne rozdrażnienie. Przywracanie owej równowagi to właśnie zaspokajanie potrzeb. Nie chodzi tu jednak o stan równowagi na jakimś stałym, niezmiennym poziomie, nie jest więc to równowaga statyczna, lecz dynamiczna. Zachwianie równowagi zewnętrznej zachodzi bowiem w wypadku naruszenia równowagi między organizmem człowieka a zewnętrznym środowiskiem fizycznym lub społecznym. Wówczas motywacja posiada swe źródło w czynnikach będących na zewnątrz jednostki. Zachowanie motywowane nagrodami i karami zarządzanymi przez siły zewnętrzne jest determinowane zewnętrznie. Zazwyczaj kwestia wewnętrznej satysfakcji lub braku satysfakcji uważana jest za drugorzędną. Pojawienie się potrzeby może występować także w wyniku naruszenia równowagi wewnętrznej organizmu.

Wówczas potrzeba pobudza organizm do działania mającego na celu przywrócenie równowagi. Termin ten jest stosowany w odniesieniu do motywacji zachowania, które jest zależne od czynników natury wewnętrznej, źródłem motywacji wewnętrznej jest zwykle poczucie zadowolenia lub spełnienia, a nie nagroda zewnętrzna. Jeżeli owo działanie okaże się skuteczne — potrzeba zostanie zaspokojona, a stan napięcia rozładowany, działanie ustaje aż do momentu ponownego pojawienia się potrzeby. Niezależnie od tego, jak nazwie się potrzeby człowieka i tak zawsze odgrywają one w jego życiu bardzo ważną rolę. Obojętnie czy nazwie się je biologicznymi, czy fizjologicznymi, czy zaklasyfikuje się je jako potrzebę sensu życia, czy też do samorealizacji, kontaktu emocjonalnego, miłości i uznania, brak ich zaspokojenia negatywnie wpłynie na rozwój, samopoczucie i zdrowie człowieka. Generalnie wszyscy ludzie potrzebują tego samego — choć w różnym stopniu i z różną siłą, zależnie od wieku, poziomu rozwojowego i osobowości — sensu życia czy miłości (Birch, Malim 2001).

Należy stwierdzić, iż współcześni naukowcy posiadają różne poglądy na to, czym są potrzeby psychiczne, jak je dzielić i jakie symptomy poszczególnym potrzebom przypisywać. Jednak najczęściej definiują oni potrzeby psychiczne jako stan pewnego napięcia domagającego się rozładowania, jako stan niestabilnej lub zaburzonej równowagi w zachowaniu się organizmu, przejawiający się zwykle jako nasilająca się lub przedłużająca czynność bądź napięcie.

opr. aw/aw