Fenomen Requiem Mozarta

W dziejach muzyki nie ma drugiego takiego dzieła, które wzbudzałoby tyle emocji i kontrowersji, tyle zachwytów i zastrzeżeń co Requiem Mozarta.

Mity i legendy

Wspomnieć tu należy choćby tę o nieznanym posłańcu, który zamówił u Mozarta mszę żałobną. Już wkrótce okazało się, że był to posłaniec śmierci, a Mozart tworzył w przeczuciu własnego zgonu. Pojawiły się osobliwe źródła, np. sfingowany włoski list Mozarta do Lorenza da Ponte, w którym autor pisze o prześladującym go obrazie nieznanego człowieka i o Requiem jako o własnym śpiewie żałobnym. Niewyjaśnione do końca okoliczności śmierci i gwałtowny przebieg choroby kompozytora legły u źródeł innej czarnej legendy — o otruciu Mozarta przez Salieriego.

Tu rękopis się urywa...

Wszystko rozpoczęło się latem 1791 roku, kiedy to Franz Graf von Walsegg-Stuppack zamówił u Mozarta mszę żałobną za sumę 50 dukatów. Hrabia pragnął w sposób szczególny uczcić pamięć swej młodo zmarłej żony. Ze zrozumiałych względów zależało mu na anonimowości; nie zamówił Requiem osobiście. Skorzystał z pośrednictwa wiedeńskiego adwokata, i to on zapewne był owym tajemniczym posłańcem, który wypłacił Mozartowi 25 dukatów zaliczki.

Pracę nad Requiem rozpoczął kompozytor na początku października 1791 roku, przerwał ją, a później wrócił do niej w listopadzie. Miał na to zaledwie kilka dni, bo około 20 listopada rozpoczęła się gwałtownie śmiertelna choroba. Coraz bardziej wyczerpany, pracował dalej, nie wstając już praktycznie z łóżka.

Ze wspomnień Benedikta Schaka, przyjaciela domu Mozartów, dowiadujemy się, że w grudniu odbyła się śpiewana próba fragmentów dzieła. Podobno przy pierwszych taktach Lacrimosy Mozart wybuchnął płaczem, odłożył partyturę i jedenaście godzin później, około pierwszej w nocy, zmarł. Requiem pozostało rękopisem nieukończonym; oprócz oryginału partytury zachowały się szkice i „karteczki”. Co pozostało? Dziś wiadomo, że całkowicie ukończony i zinstrumentowany przez Mozarta jest tylko jeden fragment całej Mszy — Introitus Requiem aeternam („Wieczny odpoczynek”). Część Kyrie, sekwencja Dies irae — bez Lacrimosy i Offertorium Domine Jesu mają 4 oryginalne głosy wokalne i basso continuo. Prócz tego istnieją szkice Mozarta z 16 taktami fugi Amen (zakończenie Lacrimosy), kilka taktów Rex tremendae („Królu groźny”) oraz 8 taktów Lacrimosy w oryginalnej partyturze kompozytora. Tu rękopis się urywa... Reszta stała się przedmiotem domysłów i mistyfikacji.

Żona Mozarta, Konstancja, zleciła ukończenie dzieła uczniom męża. Było ich kilku, ale współautorem ostatecznej wersji był Franz Xaver Süssmayr. Współcześni muzykolodzy zajmują inne stanowisko. Ich zdaniem, niedorzecznością jest przypuszczenie, żeby tak mierny kompozytor jak Süssmayr mógł sam uzupełnić Lacrimosę i skomponować Sanctus, Benedictus oraz Agnus Dei.

Bądź ze mną, gdy będę umierał...

Myśli o śmierci nie były Mozartowi obce. W jednym z listów do chorego ojca napisał, że śmierć jest prawdziwym i ostatecznym celem życia człowieka, jego najlepszą przyjaciółką — uspokajającą i pocieszającą. Dzięki wierze w Boga uświadomił sobie, że śmierć jest kluczem do prawdziwego szczęścia.

Instrumentalny wstęp to pieśń żałobna (grana przez bassethorny i fagoty); wtórują jej niskie i wysokie smyczki, które grają na zmianę łkające figury, obrazujące płacz. Spokojna żałoba zostaje nagle przerwana przez głośne wejście puzonów, trąbek i kotłów. Śmierć to nie tylko łagodny przyjaciel, lecz także krok, który zbliża do budzącego trwogę sądu.

Po luceat eis („a światłość wiekuista niechaj im świeci”) powszechne błaganie kończy się nutą pocieszenia: wszystko będzie dobrze, ponieważ istnieje litość. Kyrie narasta od bezosobowej modlitwy ku coraz bardziej osobistemu wołaniu, brzmiącemu jak Panie, musisz zmiłować się nade mną! W sekwencji Dies irae odmalowuje bezlitosny obraz grozy Sądu Ostatecznego. Tuba mirum („Trąba groźnym zabrzmi tonem”) opisuje przebudzenie zmarłych, którzy mają zostać osądzeni: nic nie ujdzie karze — po czym następuje pełne niepokoju pytanie: Cóż mam na to rzec ja, biedny człowiek? Albo porażające zestawienie mocarnego króla w Rex tremendae z własnym, małym „ja”: Zbaw mnie, źródło łaski prowadzi do wzruszającej i pełnej wiary modlitwy: Zbawiłeś mnie przez swe cierpienie, Twój trud nie może okazać się daremny.

Requiem Mozarta to jedyny jego utwór z elementem autobiograficznym. Słychać w nim głos samego kompozytora, modlącego się z największą żarliwością, ufnego jak chore dziecko, które spogląda na matkę i wtedy wszystkie jego lęki pierzchają.

opr. mg/mg