Anton Bruckner, twórca motetów

Anton Bruckner
Image: Wikimedia Commons

Początki motetu, jednej z najstarszych form muzyki wokalnej sięgają XIII w. Wówczas to, praktyka dodawania tekstu słownego (tropowanie) do melizmatycznych odcinków kompozycji wielogłosowych - organum i klauzul dała początek z powodzeniem komponowanemu do dzisiaj gatunkowi. Początkowo mianem motetus (franc. le mot = wyraz) określano głos zaopatrzony w tekst, później nazwa objęła cały utwór. Na przestrzeni wieków motet pod względem muzycznym odzwierciedlał założenia techniczno-wyrazowe danej epoki, „przemawiał” językiem dźwiękowym swych czasów o zindywidualizowanych rysach poszczególnych ośrodków czy twórców. Mimo ciągłej ewolucji zachował pewne stałe cechy, są to: zazwyczaj łaciński tekst pochodzący z proprium missae, (graduał, offertorium), psalmów, lamentacji, tekstów biblijnych, hymnów czy pieśni maryjnych oraz sakralne przeznaczenie (jakkolwiek w średniowieczu wykorzystywano także świeckie teksty o charakterze panegirycznym lub satyrycznym).

Mówiąc choćby tylko bardzo pobieżnie o rozwoju motetu, nie sposób pominąć doby renesansu, w której odegrał bodaj najważniejszą rolę, stając się obok mszy synonimem muzyki kościelnej. We wspomnianej wyżej epoce wykształciły się różne formy i typy motetu, podkreślmy w tym miejscu, że motet staje się utworem jednotekstowym, wykonywanym a cappella (bez towarzyszenia instrumentalnego). J. Okeghem i J. Obrecht chętnie posługują się długonutowym cantus firmus tworząc wokół niego złożoną tkankę polifoniczną. U Josquina des Prés przez wprowadzenie odcinków o mniejszej ilości głosów motet zyskuje na przejrzystości. Adrian Willaert tworzy motet „przestrzenny” dwu- i wielochórowy. W twórczości N. Gomberta krystalizuje się typowa dla motetu technika przeimitowana (nowe odcinki tekstu rozpoczynają się imitacyjnie). Dwaj wielcy mistrzowie G. P. da Palestrina O. di Lasso dokonują syntezy tradycji niderlandzkiej i włoskiej, nadają dużego znaczenia fakturze akordowej nota contra notam.

W dobie baroku kompozytorzy zarówno kontynuują tradycje epoki poprzedniej, jak i tworzą motety wzbogacone brzmieniowo przez dodanie organów, bassso continuo, innych instrumentów oraz asymilujące zdobycze stylu koncertującego. W następnej epoce - klasycyzmie motet traci na znaczeniu, ożywienie, ba nawet renesans tej dawnej formy przynosi XIX wiek. Po teksty motetowe sięgają m.in. F. Mendelssohn, F. Liszt, J. Brahms, czy Anton Bruckner.

Sława tego ostatniego zasadza się w głównej mierze na osiągnięciach na polu symfonicznym. Przypomnijmy, że Bruckner (1824 - 1896) jest autorem dziewięciu monumentalnych symfonii powstałych w latach 1865 - 1896. Z drugiej strony, związany praktycznie przez całe życie z kręgami kościelnymi pozostawił liczne kompozycje religijne wokalne i wokalno-instrumentalne. Oprócz ośmiu mszy, Requiem, Te Deum, Magnificat, Psalmów 22, 112, 114, 146, 150, skomponował ponad 30 motetów do tekstów łacińskich. Z pewnością bardzo ścisły związek ze środowiskiem austriackiego kościoła katolickiego zaważył w dużej mierze na twórczości religijnej Brucknera. Sam obdarzony bardzo religijną naturą - ten fakt także nie pozostaje bez znaczenia - już w wieku kilku lat był chórzystą w zespole ojca, mając 10 lat zastępował go w grze na organach, a po śmierci ojca (1837) został śpiewakiem (Sängerknabe) w opactwie augustianów St. Florian. Będąc prawdziwym miłośnikiem śpiewu (w St. Florian założył męski kwartet wokalny) aktywnie działał w linzkim towarzystwie śpiewaczym Frohsinn, piastując nawet funkcję dyrygenta (1860 - 1861, 1868). Przez wiele lat był organistą, najpierw klasztornym w St. Florian (1851 - 1855), później katedralnym w Linzu (1855 - 1868), w Wiedniu uczył gry na organach w konserwatorium.

Motet Pange lingua, C-dur będący zarazem prawdopodobnie pierwszą kompozycją Brucknera powstaje ok. 1835-36 r. Do bardziej systematycznego komponowania powraca w 1842 r., ponownie sięgając po tekst hymnu Pange lingua, C-dur. Ostatnim dziełem z tego gatunku jest hymn Vexilla regis z 1892 r., utrzymany w tonacji frygijskiej.

Jedną trzecią swych motetów Bruckner przeznaczył na chór mieszany (sopran, alt, tenor, bas = SATB) a cappella, np. wspomniane wyżej, czy „mozartowski” graduał Locus iste, C-dur; (1869); wyjątkiem w tej grupie jest graduał Os justi w tonacji lidyjskiej (1879) na podwójny chór mieszany (SSAATTBB). Pozostałe motety w większości komponowane na pojedynczy lub podwójny chór mieszany, albo otrzymały towarzyszenie organów, np. offertorium Libera me, F-dur (ok. 1843), lub - tych jest więcej - dodatkowo oprócz wzmiankowanych organów chórowi towarzyszą instrumenty dęte, smyczkowe, kotły, np. Tatntum ergo, B-dur (1854 - 1855; 2 rogi, 2 skrzypiec, kotły, organy). Szczególne miejsce zajmują archaizujące motety - hymn Veni Creator Spiritus (1884?) i antyfona Ave Regina caelorum (1886?) na chór unisono z organami, oraz antyfona Tota pulchra es (1878) na tenor solo, chór mieszany i organy. Jest rzeczą znamienną fakt, że po niektóre teksty kompozytor sięgał kilkakrotnie, m.in. po Pange lingua, Tatntum ergo i Ave Maria.

Źródła artystycznych inspiracji religijnej muzyki Brucknera tkwią w dziełach mistrzów renesansu m.in. - G. P. da Palestriny, klasyków wiedeńskich - W. A. Mozarta, J. i M. Haydnów oraz bardziej współczesnych kompozytorów - F. Mendelssohna, R. Wagnera. Motety Brucknera komponowane w zasadzie od lat czterdziestych cech indywidualnych nabierają po roku 1861, kiedy to powstają Ave Maria, F-dur (SAATTBB) i offertorium Afferentur regi, F-dur (SATB, 3 puzony, organy). Charakterystyczne stają się pełnia brzmienia, szerokie pole dźwiękowe kompozycji (D - a2), obecność stałych schematów rytmicznych, wyważone proporcje głosowe, przejrzystość formalna (przewaga homofonii, struktur akordowych). Dojrzały styl kompozytora wyróżnia ponadto obecność elementów polifonii renesansowej - linearyzacja głosów, np. graduał Os justi (SATB; 1879), wpływ harmoniki wagnerowskiej - śmiałe odniesienia tonalne, bogata chromatyka, np. graduały Christus factus est, d-moll (SATB; 1884) oraz Virga Jesse floruit, e-moll (SATB; 1885). Bruckner doskonale łączy odległe tradycje muzyczne, pokazał to m.in. w Christus factus est, d-moll, czy antyfonie Ecce sacerdos, a-moll (SSAATTBB, 3 puzony organy; 1885).

opr. mg/mg