Co to jest ADHD?

Jednym z najtrudniejszych wyzwań życiowych, z jakim spotykają się rodzice jest odkrycie, że ich dziecko posiada zespół ADHD. Gdy ich pociecha wykazuje ciągły niepokój ruchowym, niecierpliwość, drażliwość, niemożność skupienia uwagi na różnych czynnościach zwykle nie wiedzą, że są to objawy tej przypadłości. Uznają oni, że jest ona po prostu bardzo żywym dzieckiem i musi się wyszaleć, tak jak jej rówieśnicy. Są również przekonani, że z czasem z tego wyrośnie.

Jak pisze psycholog Iwona Myśliwczyk: „Problem ujawnia się dopiero, kiedy pociecha wkracza w progi przedszkola. Nieustające skargi opiekunów uświadamiają rodzicom, że ich dziecko odbiega zachowaniem od innych dzieci. Ta odmienność polega na niestosowaniu się do reguł zabaw, stałym ożywieniem dziecka, a nawet agresywnym zachowaniu w stosunku do innych przedszkolaków”¹. Nauczyciele zwykle informują  rodziców o zakłócaniu przez ich dziecko zajęć, o nie wykonywaniu przez nie poleceń i przeszkadzaniu innym uczniom. Dodatkowo pojawiają się problemy z jego nauką. W czasie dalszych etapów edukacyjnych dziecka jego zachowanie staje się coraz bardziej uciążliwe dla najbliższego otoczenia. Pojawiają się incydenty w postaci zaczepek słownych z kolegami oraz wdawania się z nimi w bójki. Klasowi koledzy i koleżanki zaczynają okazywać wyraźną niechęć do takiego rówieśnika. Rodzice czują się bezsilni, gdy od chwili narodzin swojej pociechy obserwują u niej zachowania, nad którymi mimo próśb i stosowanych kar nie da się zapanować. Wszystko to budzi u nich niepokój o jej przyszłość.

Jak pisze dalej autorka, to właśnie nauczyciele jako pierwsi sugerują, że przyczyną takiego postępowania dziecka jest ADHD. Gdy rodzice zaakceptują fakt, że właśnie ta przypadłość dotyka ich dziecko zwykle w pierwszej kolejności zadają pytanie: „Co na to poradzić?”. Wtedy szkoła wysyła takich rodziców do poradni psychologicznej, aby tam dokonać identyfikacji zaburzenia. Istotne jest zatem, aby zrozumieć czym dokładnie jest ten zespół chorobowy, co jest jego przyczyną i co oznacza. Mając podstawy tej wiedzy można pomóc specjalistom zdiagnozować to zaburzenie oraz we współpracy z nimi podjąć terapię z dzieckiem.

Pojęcie ADHD jako jednostki chorobowej

ADHD to skrót od angielskich słów: Attention Deficit Hyperactivity Disorder, które można przetłumaczyć dosłownie jako: nadpobudliwość psychoruchowa z deficytami uwagi. Jest to pojęcie używane w literaturze naukowej i zostało ono opracowane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne  w podręczniku chorób DSM edycji IV.  Taka forma definicji tej przypadłości jest znana polskim psychiatrom oraz psychologom. Nazwa ADHD z amerykańskiego podręcznika DSM IV jest bardzo precyzyjna. Zawiera ona w sobie pełną charakterystykę zachowań, jakie przejawia (lub może przejawiać) dziecko z tą przypadłością. Przez swoją dwuczłonowość, zwraca ona  uwagę na występowanie u niego problemów z koncentracją uwagi i towarzyszące mu w różnym stopniu impulsywność i nadpobudliwość ². Oznacza to, że obok ciągłej hałaśliwości, niezwykłej ruchliwości, zmienności nastrojów i nieumiejętności samodyscypliny (które przeszkadzają innym w otoczeniu takiego dziecka) występują również problemy z utrzymaniem uwagi. Osoba jest rozkojarzona: nie pamięta tego, co przed chwilą mówił nauczyciel, zapomina zapisać zadania domowe, nie potrafi skupić uwagi na bieżących czynnościach. Zdolność do podzielności uwagi jest u niej wyjątkowa zawężona. Często „umykają” jej różne szczegóły dotyczące zadań na lekcji oraz w wypowiedziach nauczycieli i uczniów. Dzieje się tak dlatego, że zaczęła się ona zajmować tym, co akurat ją zainteresowało w danym momencie. Tym, co może powodować rozproszenia może być Np. scena za oknem klasowym, kolega w sąsiedniej ławce, jakiś niespodziewany hałas lub inny bodziec.

W zależności od nasilenia problemów z koncentracją można mówić o tym, że dziecko „śni na jawie” odpływając myślami gdzie indziej lub sprawiać wrażenie, że nie może usiedzieć w miejscu. W ten sposób może ono być postrzegane albo jako rozpieszczone i pozbawione hamulców, albo ciągle niewyspane lub rozmarzone. Należy podkreślić, że otoczenie dziecka w postaci rodziców, nauczycieli, kolegów szkolnych oraz osób postronnych rzadko dostrzega te ostatnie zachowania. Dzieje się tak ze względu na to, że łatwiej jest im zwrócić uwagę na to, co jest bardziej niespotykane, uciążliwe i przez to bardziej „widoczne”.

Przyczyny występowania ADHD

Jak pisze pedagog, Bogumiła Bobik zespół ADHD jest spowodowany bezpośrednio przez nieprawidłowe funkcjonowanie neurologiczne mózgu. Chodzi tu o jego obszary odpowiedzialne za zdolność do koncentracji i podejmowanie decyzji. Są to tzw. płaty czołowe, przyczołowe, oraz móżdżek³. Naukowcy przez dłuższy czas nie byli zgodni co do przyczyn, które powodują defekt tej części mózgu. Teorie naukowe, jakie pojawiły się na ten temat wskazywały na szeroki wachlarz różnych czynników.   Iwona Myśliwczyk pisze, że początkowo niespokojne zachowania i niezdolność do koncentracji uważano za cechę wrodzoną. W ten sposób tłumaczył to angielski pediatra George Still, który w 1902 roku jako pierwszy dokonał trafnego rozpoznania przypadłości ADHD. Nazywał ją zespołem mikrouszkodzeń mózgu. Jego następcy jako przyczynę wskazywali komplikacje w przebiegu ciąży, które doprowadziły do uszkodzeń rozwijającego się mózgu płodu. Podejrzewali oni też urazy mechaniczne, nadużywanie alkoholu lub leków przez matkę oraz zatrucie. Autorka pisze dalej, że gdy w latach 80-tych opisano ADHD jako oddzielną jednostkę chorobową uważano, że przyczyny leżą w genach oraz w innej fizjologii mózgu. Miały one doprowadzać do zaburzenia metabolizmu mózgu, co z kolei tłumaczyło skłonności do niespokojnych zachowań i problemy z koncentracją. Odkryto, że objawy nadpobudliwości mogą być wzmacniane przez czynniki oddziałujące z zewnątrz na psychikę i emocje dziecka. Są to najczęściej sytuacje stresujące takie jak: nadmiar szkolnego materiału do przyswojenia, niskie poczucie własnej wartości z powodu niepowodzeń szkolnych, niewydolny wychowawczo dom rodzinny oraz traumatyczne doświadczenia⁴. Jednocześnie wykluczono, aby główną przyczyną zachowań dziecka było złe wychowanie, zły wpływ rówieśników czy jego dieta.

Obecnie nie ma dokładnej pewności jaki czynnik powoduje, że dziecko rodzi się z przypadłością ADHD. Iwona Myśliwczyk uważa, że obecnie można mówić o wielu uwarunkowaniach, które mogły ją spowodować. Przypuszcza się nawet, że przyczyny mogą się łączyć, a stopień zaburzeń funkcjonowania mózgu jest tak różny, jak różne są osoby nim dotknięte⁵.  Prawidłowo zdiagnozowane ADHD wyklucza, że główną przyczyną uciążliwych zachowań dziecka jest wpływ jego środowiska i otoczenia. Istnieją czynniki, które mogą jedynie wzmacniać zachowania, będące objawami ADHD. Zły wpływ środowiska rówieśniczego może spowodować nasilenie się niestosownych zachowań w postaci nadużywania wulgaryzmów, skłonności do agresji i pyskowania. Z kolei nadmierne granie w gry komputerowe lub oglądanie telewizji sprawiają, że dziecko jest bardziej rozproszone i trudniej mu zabrać się do swoich obowiązków. Szczególne nasilenie objawów ADHD powoduje: stresujące dla dziecka sytuacje, zaniedbania wychowawcze, niepełna rodzina (rozwody) lub przemoc domowa. Wszystkie te czynniki są niekorzystne zarówno dla dziecka bez tej przypadłości, jak i dla tego, które je posiada. Jednak ze względu na nadwrażliwość układu nerwowego dziecka z ADHD są one dla niego bardziej niekorzystne. W przypadku  zaistnienia patologii w rodzinie ciężko znosi jej wpływ, co odbija się na zdrowiu psychicznym⁶.

Prawidłowe rozpoznanie

Podstawą do zdiagnozowania ADHD u dziecka jest wywiad środowiskowy. Polega on zwykle na rozmowie psychologa z jego rodzicami. Dotyczy ona konkretnych przykładów zachowań, które mogą świadczyć o występowaniu u niego tej przypadłości. Kryteria do postawienia diagnozy przytacza w swojej publikacji Pt. „ADHD” brytyjski psycholog Fintan O'Regan, będący światowej sławy specjalistą w pracy z zaburzonymi dziećmi. Pochodzą one z podręcznika klasyfikacji chorób Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM IV TR. Dotyczą one trzech obszarów funkcjonowania dziecka, w których pojawiają się u niego objawy charakterystyczne dla ADHD.

Pierwszy z nich obejmuje przykłady problemów z zaburzeniami uwagi, które najlepiej objawiają się w szkolnych trudnościach. Dziecko ma tutaj problemy ze zwracaniem uwagi na szczegóły. Popełnia bezmyślnie błędy, co widać w efektach nauki, w wykonywanej pracy oraz w zadaniach i zabawach, w których bierze udział. Pojawiają się tutaj trudności z dłuższym skupianiem uwagi na aktualnie wykonywanych czynnościach. Obserwatorzy takiego dziecka mają często wrażenie, że nie słucha tego, co się do niego mówi. Nie przestrzega ono poleceń oraz nie dokańcza ono rozpoczętych czynności. Nie da się tego wyjaśnić niezrozumieniem przez niego poleceń lub buntem. Dziecko ma trudności z organizacją pracy: planowaniem zadań i ich wykonaniem. Wyraźnie unika obowiązków, które wymagają intensywnego wysiłku umysłowego, takich jak odrabianie prac domowych. Charakterystyczne jest tu gubienie przedmiotów. W wypadku ucznia, są to najczęściej przybory szkolne. Dziecko rozprasza się pod wpływem bodźców takich jak: hałasy, widok za szkolnym oknem lub tego, co robi kolega z sąsiedniej ławki. Ma ono trudności z  pamiętaniem o codziennych sprawach⁷.

Drugi obszar objawów charakterystycznych dla ADHD dotyczy nadpobudliwości ruchowej.  U osoby dotkniętej tą przypadłością obserwuje się częste, nerwowe ruchy rękoma i nogami. W klasie szkolnej taki uczeń nie jest w stanie usiedzieć na krześle, co objawia się wstawaniem ze swojego miejsca lub odwracaniem się do kolegów. Ponadto ma on dużą potrzebę ruchu. Stąd na przerwach szkolnych biega po korytarzach, a w domu wspina się na meble. U starszych dzieci i dorosłych ten objaw ADHD  występuje w postaci okazywania niepokoju w sytuacjach dłuższego bezruchu. W czasie zabaw i rekreacji dziecko nie potrafi zachowywać się spokojnie. Posiada przy tym potrzebę głośnego zachowywania się. Dodatkową cechą charakterystyczną takiego dziecka jest nadmierna gadatliwość w postaci komentowania sytuacji i wypowiedzi innych osób⁸.

Trzeci obszar zachowań, na jaki rodzice muszą zwrócić uwagę przy diagnozowaniu tego zaburzenia to obszar związany z impulsywnością. Ta cecha u dziecka z ADHD objawia się w potrzebie natychmiastowego wcielania w życie myśli, jakie akurat przychodzą mu do głowy. Często dzieje się to bezrefleksyjnie z jego strony. W ten sposób,  jako uczeń wyrywa się do odpowiedzi, nim nauczyciel skończy pytanie skierowane do niego. Ma też trudności w czekaniu na swoją kolej, czy to czekając w kolejce do sklepiku szkolnego, czy przy zabawie. Jest niecierpliwe w stosunku do siebie i innych. Przeszkadza innym uczniom w nauce, w rozmowach oraz w grach przez wtrącanie się i komentowanie⁹.

W kryteriach do diagnozowania ADHD Istnieje wymóg, aby większość z wymienionych  objawów była obserwowana przez rodziców w okresie minimum 6 miesięcy. O'Regan pisze też, że aby wykluczyć pomyłkę przy identyfikacji ADHD powinny być uwzględnione dodatkowe kryteria oceny. Część objawów wskazujących na zaburzenie powinna ujawnić się u dziecka przed ukończeniem 7 roku życia. Muszą też istnieć kliniczne dowody, że jego zachowania nie są spowodowane przez inne zaburzenie takie jak: schizofrenia, zaburzenia rozwoju, psychozy. Nie mogą one również wynikać z zaburzeń lękowych, zaburzeń nastroju, osobowości oraz z zachowań dysocjacyjnych. Ponadto, występujące u dziecka objawy muszą zakłócać jego  prawidłowe funkcjonowanie w dwóch środowiskach, z jakimi się ono styka. Są to szkoła i dom rodzinny¹⁰.

Dalsze formy pomocne przy identyfikowaniu ADHD u dziecka są wymienione w publikacji pod redakcją Tomasza Wolańczyka. Są to kolejno: rozmowa psychologa z dzieckiem, zbieranie przez psychologa informacji od rodziny i otoczenia dziecka na temat jego funkcjonowania. Chodzi tu o informacje dotyczące sytuacji nauki domowej oraz kontaktów z rówieśnikami¹¹. 

 Rodzice współpracując ze specjalistami podejmują tutaj niemały wysiłek.  Muszą oni wytężyć pamięć i przypomnieć sobie wszystkie te zachowania, które pokrywają się lub są podobne do tych wymienionych we wspomnianych kryteriach. Aby została postawiona prawidłowa diagnoza powinni oni być w tej współpracy uczciwi.  Nie wolno tutaj ani kłamać, ani oszukiwać samego siebie. Nie powinno też kierować się obawami o opinię otoczenia, w razie potwierdzenia tej przypadłości u  dziecka. Wszystko to jest niezbędne, aby być całkowicie pewnym, że ma się do czynienia faktycznie z ADHD. Tylko w ten sposób można mu faktycznie pomóc.  Dopiero po wykonaniu wszystkich tych procedur można podjąć właściwą terapię. Obejmie ona problemy z brakiem koncentracji i nadmierną ruchliwością. Celem procesu leczenia jest poprawienie funkcjonowania dziecka w domu, pomoc w  trudnościach z nauką oraz pomoc w poprawieniu jego relacji z rówieśnikami.

opr. ab/ab

¹ Iwona Myśliwczyk. Problemy dziecka z ADHD w świetle analiz biograficznych rodziców, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2010 r., s. 34.

² Por. Christopher Green, Kit Chee. Zrozumieć ADHD, przeł. Katarzyna Sobiepanek-Szczęsna, Wydawnictwo MT Biznes, Warszawa 2009 r., s.  25-27.

³ Por. Bogumiła Bobik. Funkcjonowanie uczniów z zespołem ADHD w szkole, Problemy opiekuńczo- wychowawcze, numer 5/2010 r., s.  43.

⁴ Por. Iwona Myśliwczyk. Problemy dziecka z ADHD w świetle analiz biograficznych rodziców, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2010 r., s. 21-23.

⁵ Por. Tamże,  Iwona Myśliwczyk. Problemy dziecka z ADHD w świetle analiz biograficznych rodziców, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2010 r.,  s. 27.

⁶ Por. za A. Marczak. Program pracy z dzieckiem z objawami nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) w przedszkolu lub w szkole, [w]  Iwona Myśliwczyk. Problemy dziecka z ADHD w świetle analiz biograficznych rodziców, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2010, Warszawa 2006 r., s. 11-13.

⁷ Por. Fintan  J. O' Regan. ADHD, przeł. Robert Waliś, Wydawnictwo K.E. LIBER, Warszawa 2005 r., s. 14-15.

⁸ Por. Tamże.

⁹ Por. Tamże.

¹⁰ Por. Tamże.

¹¹ Por. A. Kołakowski, T. Wolańczyk, A. Piskulska, M. Skotnicka, A. Bryńska. ADHD- Zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców, Gdańsk 2007 r., s. 77-78.