Rozgniewany Bóg?

Przeglądając zasoby sieci, całkiem niedawno natknąłem się na dość interesującą (i poruszającą) dyskusję dotyczącą istnienia pewnych - jak to określają uczestnicy debat - „skamielin” religijnych, obecnych w starych pieśniach. Dostało się znanej, lubianej, często śpiewanej w naszych kościołach pieśni maryjnej „Serdeczna Matko”.

W drugiej zwrotce znajdujemy takie oto słowa: „Zasłużyliśmy, to prawda, przez złości /By nas Bóg karał rózgą surowości/ Lecz kiedy Ojciec rozgniewany siecze/ Szczęśliwy, kto się do Matki uciecze”. Podpadło też sformułowanie z szóstej strofy: „Ratuj nas, ratuj, Matko ukochana/ Zagniewanego, gdy zobaczysz Pana”. W pierwszym przypadku uwypuklono błąd teologiczny, polegający na przeciwstawieniu (niczym w gangsterskich filmach, gdzie występuje zły i dobry policjant) zagniewanego Boga Maryi jako Tej, która staje w obronie swoich dzieci. W drugim - Matka Jezusa ma chronić przed gniewem swojego Syna. Podobna figura semantyczna jest obecna również w innych, mniej znanych pieśniach religijnych. „A chociaż Syn Twój w gniewie mnie ukarze - Matka za dzieckiem w obronie powstanie […] za kim, Matko, na sądzie się wstawisz/ Ten wieczną śmiercią nigdy nie zaginie” - znajdujemy w tekście ,,Biedny, kto Ciebie”. W jeszcze innej pieśni prosimy: „Racz na nas wejrzeć, Matko miłosierna/ Rozbrój gniew Syna, Opiekunko wierna”.

Dylematy

Przecież czytamy u św. Pawła - argumentowano: „Jeżeli Bóg z nami, któż przeciwko nam? On, który nawet własnego Syna nie oszczędził, ale Go za nas wszystkich wydał, jakże miałby wraz z Nim i wszystkiego nam nie darować? Któż może wystąpić z oskarżeniem przeciw tym, których Bóg wybrał. Czyż Bóg, który usprawiedliwia? Któż może wydać wyrok potępienia? Czy Chrystus Jezus, który poniósł [za nas] śmierć, co więcej - zmartwychwstał, siedzi po prawicy Boga i przyczynia się za nami?” (Rz 8,31-34). Inni przytaczali relację dzieci z objawień fatimskich: „Zobaczyliśmy anioła trzymającego w lewej ręce ognisty miecz; iskrząc się wyrzucał języki ognia, które zdawało się, że podpalą świat; ale gasły one w zetknięciu z blaskiem, jaki promieniował z prawej ręki Naszej Pani w jego kierunku; anioł wskazując prawą ręką ziemię, powiedział mocnym głosem: «pokuta, pokuta, pokuta!»”.

Wnioski, które pojawiły się w dyskusji, były druzgocące: od oskarżenia, iż Kościół (dla swojego interesu?) podtrzymuje wyobrażenie karzącego, surowego Boga (którego obraz został przecież „upgradowany” w Nowym Testamencie), by trzymać w szyku (poprzez wzmacnianie lęku) swoich wiernych, po wmawianie milczącej zgody na wyniesienie Maryi-człowieka do rangi wszechmocnej bogini. Czy takie przedstawienie sprawy jest zgodne z przesłaniem Biblii i nauką Kościoła katolickiego? - pytano. Czy Maryja, choć Niepokalana, ale będąca jednak „tylko” Bożym stworzeniem posiada większą cierpliwość i miłość do grzesznej ludzkości niż sam Miłosierny Bóg? Przy okazji dostało się innym tradycyjnym formom kultu, takim jak nabożeństwo „Gorzkie Żale” czy pieśni pasyjne (zarzuty: zbyt wiele emocji, miałkość treści itp.). Pojawiły się też postulaty, by wymazać z dogmatyki Maryję, bo za dużo „miesza” w głowach ciemnym (?!) katolikom.

Cóż zatem mamy zrobić: wycofać ze śpiewników kościelnych śpiewaną od pokoleń pieśń „Serdeczna Matko”, odpuścić sobie religijne utwory pasyjne czy zostawić je, ale z odpowiednim komentarzem? A może wyjść z innego jeszcze założenia: skoro (zapewne) większość i tak nie przykłada wagi do tego, co śpiewa, okryć problem całunem milczenia?

Inne czasy

Zacznijmy od początku. Nie znamy autora tekstu i melodii wspomnianej wyżej pieśni. Wiadomo, że powstała w XVIII w., być może wcześniej. Był to czas wielu wojen. Epidemie dżumy, cholery pustoszyły kraje Europy. W powszechnym przekonaniu klęski były karą Bożą za niewierność, pychę, chciwość, rozpustę. Przyjmowano je pokornie, ale też z całych sił szukano ratunku w niebiosach.

Z tego mniej więcej okresu pochodzi obraz Matki Bożej Łaskawej (aktualnie znajdujący się w warszawskim kościele oo. jezuitów przy ul. Świętojańskiej), przywieziony do Polski w 1651 r. Trzyma Ona w obu dłoniach połamane strzały Bożego gniewu. Jest to kopia ikony Maryi, pochodzącej z katedry w Faenzy w północnych Włoszech. Obraz od razu stał się bardzo popularny, do czego zapewne przyczyniła się legenda mu towarzysząca. Jak pisze Beata Szafraniec: „podczas szerzącej się w Faenzy w początkach XV w. epidemii, pobożnej kobiecie Joannie a Costumis objawiła się Matka Boska ubrana w złotą suknię i płaszcz, dzierżąca w obu rękach złamane strzały i wypowiedziała do niej słowa: «Jak te strzały złamane widzisz, tak będzie złamany gniew Boskiego Syna mego»”. Miasto zostało ocalone z zarazy. (B. Szafraniec, „Matka Boska Łaskawa”, w: „Maryja Orędowniczka wiernych”).

Wiemy z różnych źródeł, że wyobrażenie Maryi odegrało wielką rolę w ówczesnej kulturze religijnej - czy mogło stanowić inspirację dla autora pieśni „Serdeczna Matko”? Tego nie wiemy. Mogło tak być. Tradycja utrwaliła wyobrażenia. Ale też czasy się zmieniły i coraz mocniej zaczęto dostrzegać teologiczne niespójności.

Moc modlitwy wstawienniczej

Ciekawie próbuje się z nimi rozprawić o. Jacek Salij (odsyłam do tekstu: „Rozgniewany Bóg i Matka Miłosierdzia” w ramach cyklu „Praca nad wiarą”).

O. Salij zwraca uwagę na wartość modlitwy wstawienniczej w Kościele - wiele tekstów biblijnych ukazuje jej głęboki sens i wartość. „I szukałem wśród nich człowieka, który by wystawił mur [przeciwko Mnie] i stanął w wyłomie przede Mną, by bronił tej ziemi i przeszkodził Mi w jej niszczeniu, a nie znalazłem takiego” - pisze prorok (Ez 22,30). W Ewangelii św. Jana czytamy opis wesela w Kanie Galilejskiej - gdy pojawia się problem z winem, Matka Jezusa prosi swojego Syna o pomoc. Tam też znajdują się słowa, które można uznać za Jej testament: „Zróbcie wszystko, cokolwiek [Syn mój] wam powie”. „Nie przestajemy za was się modlić” - wyznaje Apostoł Paweł - „i prosić Boga, abyście doszli do pełnego poznania Jego woli” (Kol 1,9n). Paweł liczy zresztą na wzajemność: „Proszę was, bracia, przez Pana naszego Jezusa Chrystusa i przez miłość Ducha, abyście udzielili mi wsparcia modłami waszymi za mnie do Boga” (Rz 15,30). Modlitwa wstawiennicza przybiera niekiedy postać walki. „Rodak wasz, Epafras, zawsze walczy za was w modlitwach, o to, abyście stali mocno, doskonali w pełnieniu każdej woli Bożej” - czytamy w Liście do Kolosan (Kol 4,12). Również Apostoł Paweł czuje się poniekąd wojownikiem: „Chcę, abyście wiedzieli, jak wielką walkę toczę o was” (Kol 2,1).

Czyżby Pawłowi czy Matce Najświętszej bardziej zależało na zbawieniu grzeszników niż samemu Panu Bogu? - pyta o. Salij. Bóg chce być proszony? O co chodzi?

„Bóg jest Miłością i zawsze miejmy to za dogmat, że Jemu bardziej zależy na naszym dobru niż nam samym” - pisze dalej. I rzuca myśl, pozornie szokującą: „Zatem jeżeli niekiedy przybiera postać naszego «wroga» (por. np. Pwt 32,20n; Hi 13,24; 33,10), to niewątpliwie również wówczas zależy Mu na naszym dobru”.

Bóg - wrogiem? Owszem. Ale nie człowieka, a grzechu i tego wszystkiego, co nas niszczy, zniewala, wypacza miłość. Zatem biblijny Boży gniew nie jest tożsamy z odrzuceniem, nie ma w nim nic z okrucieństwa, tak dobrze nam znanych z naszego świata. „Bóg nie może przyklaskiwać złu albo się nim nie przejmować” - przypomina dominikanin. Wypędzenie przekupniów ze świątyni, ostre słowa kierowane np. do faryzeuszów to potwierdzają.

Maryja i zagniewany Bóg to nie „gra w złego i dobrego policjanta”, nie targ czy handel. To dialog miłości. Wyraz najwyższego zatroskania o los człowieka. I takie zapewne były intencje autora wspomnianych wyżej tekstów. Czy nadal je śpiewać? To cząstka naszej historii, tradycji. A dlaczego nie. Potrzebna jest tylko dobra katecheza, by rozwiać wątpliwości.

Echo Katolickie 38/2022