Symbolika

Poznając na łamach „Czasu Miłosierdzia” liturgię naszego Kościoła (Eucharystia, inne sakramenty święte, sakramentalia, pogrzeb chrześcijański, Liturgia Godzin, obchód roku liturgicznego) pragniemy obecnie zająć się problematyką znaków w liturgii, którą można określić jako symbolikę.

Biskupi zebrani na Soborze Watykańskim II określili liturgię jako: „wykonywanie kapłańskiego urzędu Jezusa Chrystusa; w niej przez znaki widzialne wyraża się i w sposób właściwy poszczególnym znakom urzeczywistnia się uświęcenie człowieka, mistyczne Ciało Jezusa Chrystusa, to jest Głowa ze swymi członkami, wykonuje całkowity kult publiczny” (KL 7). Zwróćmy uwagę na występujące w definicji określenie „znaki widzialne”, bowiem liturgię można nazwać światem świętych znaków.

Znak, tak najogólniej można określić jako rzecz lub czynność podpadającą pod nasze zmysły i z chwilą, gdy zostanie poznana, kieruje myśl do tej rzeczywistości, która przynajmniej teraz jest nam niedostępna. Rozróżnia się znaki naturalne, umowne i mieszane. W znakach naturalnych związek między danym znakiem i rzeczywistością oznaczaną wynika w sposób naturalny, z natury rzeczy, np. dym i ogień. Dym „mówi” nam o swoim źródle, którym jest ogień. Znaki umowne zostały wprowadzone przez ludzi, np. znaki drogowe, pismo na oznaczenie słowa. Natomiast znaki mieszane mają pewne elementy znaku naturalnego i umownego. Umowność ta nie jest dowolna, ale polega na pewnej analogii zachodzącej miedzy znakiem a rzeczywistością oznaczaną. Na przykład skłon głowy, ciała jest umownym znakiem uszanowania drugiej osoby. Nie jest jednak to oznaczenie czysto dowolne. Przez skłon głowy lub ciała pomniejszamy siebie w sensie fizycznym, a to rzeczywiście oznacza uznanie wielkości, znaczenia danej osoby, funkcji przez nią sprawowanej, przed którą skłaniam głowę lub pochylam swoje ciało.

Znaki liturgiczne są to przede wszystkim znaki mieszane, bowiem mają element znaku naturalnego i jednocześnie są umowne, gdyż pochodzą od Chrystusa (mamy na myśli sakramenty święte) i Kościoła. W soborowej Konstytucji liturgicznej czytamy: „znaki widzialne, których używa święta liturgia dla oznaczenia niewidzialnych spraw Bożych, zostały wybrane przez Chrystusa lub przez Kościół” (KL 33). Umowność w znaku liturgicznym polega na pewnej analogii między światem rzeczy materialnych i czynności ludzkich, a światem nadprzyrodzonym i działaniem Boga. Na przykład kąpiel, naturalny znak obmycia z brudu, przedstawia w sakramencie chrztu obmycie z grzechu i nowe narodzenie „z wody i Ducha Świętego”. W odnowionej po Soborze Watykańskim II liturgii dowartościowano obecność Słowa Bożego nie tylko we Mszy Świętej, ale też w poszczególnych sakramentach lub też sakramentaliach, czego przedtem nie było. Słowo wygłaszane podczas liturgii, przy obrzędach pozwala nam bardziej zrozumieć znaki, nie tylko ich znaczenie naturalne, ale przede wszystkim znaczenie religijne.

Jaki jest sens znaku w liturgii? Człowiek jest istotą psychofizyczną, jest duchem i ciałem. Do Boga idziemy za pomocą znaków. Można tak powiedzieć, że Chrystus był znakiem Boga Ojca. Apostoł Filip powiedział do Chrystusa:

„Panie, pokaż nam Ojca, a to nam wystarczy” Odpowiedział mu Jezus: «Filipie, tak długo jestem z wami, a jeszcze mnie nie poznałeś? Kto mnie zobaczył, zobaczył także i Ojca» (...) Czy nie wierzysz, że ja jestem w Ojcu, a Ojciec we mnie?” (J 14,8-10). Zbawiciel swoimi słowami i czynami (cudami) pokazał, kim jest Bóg. Dlatego też św. Jan będąc blisko Pana Jezusa, obserwując Jego działalność mesjańską napisał, że Bóg jest Miłością (1 J 4,8). Wierzymy, że Pan Jezus chociaż odszedł do Ojca, jest obecny pośród nas w liturgii, w świętych znakach, które nazywamy sakramentami. Dlatego też papież św. Leon Wielki (+461) mówił, że to co ukazało się w Chrystusie, w Jego działalności, jest teraz obecne w sakramentach. Mówił papież, że gdy Piotr chrzci, to czyni to również Chrystus, gdy Leon udziela tego sakramentu, to czyni to nasz Zbawiciel. Trzeba spotkać Chrystusa, żeby się zbawić. Spotykamy Go w znakach, w sakramentach, w liturgii. Chrystus nadal ofiarowuje nam zbawienie i czyni to w znakach sakramentalnych, pod ich osłoną.

Według św. Tomasza z Akwinu i o. Cipriano Vagaggini, benedyktyna, jest poczwórna funkcja znaków liturgicznych. Znaki przypominają rzeczywistość przeszłą (historię naszego zbawienia). Ukazują rzeczywistość zbawczą i ją uobecniają. W liturgii chrzcielnej jesteśmy świadkami polania główki dziecka wodą chrzcielną. I wtedy rzeczywiście Bóg uwalnia to dziecko od zmazy grzechu pierworodnego, czyni je dzieckiem Bożym, wprowadza do wspólnoty Kościoła. Znaki mają charakter prognostyczny, czyli zapowiadają nasz udział w liturgii niebiańskiej, w szczęściu i radości zbawionych. Wreszcie pełnią funkcję zobowiązującą, czyli zobowiązują nas do życia chrześcijańskiego, zgodnego z wyznawaną wiarą.

Wśród znaków są jeszcze znaki osobowe, np. biskup sprawujący liturgię, kapłan, diakon, zgromadzenie liturgiczne (zebrani np. na Mszy wierni pod przewodnictwem kapłana) i rzeczowe, np. świątynia, krzyż, ołtarz, tabernakulum, chrzcielnica, dzwony, kielich itp.

Znaki mogą być reformowane zwłaszcza w tym, co jest z ustanowienia Kościoła. Dlatego też postanowiono na Soborze Watykańskim II zreformować naszą liturgię tak, abyśmy mogli w niej w sposób czynny i pełny uczestniczyć. Czytamy w Konstytucji o liturgii świętej: „obrzędy niech się odznaczają szlachetną prostotą, niech będą krótkie i jasne, bez niepotrzebnych powtórzeń, dostosowane do pojętności wiernych, aby na ogół nie potrzebowały wielu wyjaśnień” (KL 34)

Należy to podkreślić, że jest potrzebne wychowanie, przygotowanie do rozpoznawania znaków, odczytywania przez nie miłości Boga do nas kierowanej. Z pewnością potrzebne jest wychowanie religijne w domu rodzinnym. Panująca w nim atmosfera miłości i życzliwości, pozwoli łatwiej dziecku poznać i przyjąć miłość Bożą urzeczywistniającą się poprzez znaki liturgiczne. Pomocna w tym może być katecheza dobrze prowadzona. Znajomość Pisma Świętego, historii Kościoła, sztuki sakralnej, umiejętność obserwowania świata, piękna przyrody, uczestnictwo w liturgii od najmłodszych lat sprawią, że znaki liturgiczne będą nam bliższe i bardziej czytelne.

W nauce o symbolice liturgicznej wyróżnia się następujące zagadnienia (J. Wierusz-Kowalski, Liturgika, Warszawa 1958, s. 77): 1. gesty liturgiczne, 2. elementy naturalne, 3. formy słowne, 4. kościół i jego wnętrze, 5. paramenty i naczynia liturgiczne (cdn).

opr. ab/ab