Figa

Zofia Włodarczyk Siedem upraw biblijnych i ich symbolika ISBN: 978-83-60703-98-4 wyd.: Wydawnictwo Salwator 2008

Wybrane fragmenty Wprowadzenie - T. Jelonek Rozdział 2 - JĘCZMIEŃ Przygotowanie pola, siew, zbiór, omłot i przechowywanie zboża w starożytnym Izraelu Spożywanie zboża i jego produktów Rozdział 5 - FIGA Dwa gatunki fig Symbolika biblijna fig

Rozdział 5

FIGA

Widziałem cię, zanim cię zawołał Filip, gdy byłeś pod drzewem figowym
(J 1,48).

Dwa gatunki fig

Na kartach Pisma Świętego opisane są dwa gatunki fig: figa pospolita (Ficus carica) i figa sykomora (Ficus sycomorus). Godny podkreślenia jest fakt, że właśnie figa pospolita jako jedna z niewielu roślin jest wymieniona w Biblii z konkretnej nazwy i ma to miejsce już w Księdze Rodzaju (3,7). Natomiast słowa figa, figowiec i przymiotnik figowy występują w Biblii siedemdziesiąt razy, a sykomora osiem razy.

Figa pospolita (Ficus carica) to roślina ściśle związana z życiem ludzi zamieszkujących obszary wokół Morza Śródziemnego. Jest drzewem dorastającym zwykle do pięciu metrów wysokości, rzadziej spotyka się okazy ośmiometrowe. Często są to drzewa wielopniowe od samej podstawy. Kora ich jest szara, co w stanie bezlistnym wyróżnia figę spośród innych drzew. Pędy i liście po ścięciu wydzielają mleczny sok. Liście są kilkuklapowe, szerokie na 7—15 centymetrów, pokryte szorstkimi włoskami, opadają jesienią. Owoce figi mają kształt gruszkowaty i średnicę 2—5 centymetrów.

Pochodzenie tego drzewa nie jest ostatecznie udokumentowane, najstarsze ślady fig odkryto w Jerychu i datuje się je na okres neolitu (ok. 7000 lat przed Chr.) oraz w Gezer (ok. 5000 lat przed Chr.). Przypuszcza się, że figa pospolita była już uprawiana wokół basenu Morza Śródziemnego i Morza Kaspijskiego w epoce brązu, a może nawet wcześniej. Uprawę figi w epoce żelaza potwierdzają odkrycia w Bet-Szemesz, gdzie znaleziono m.in. jej nasiona (metodą spławiania) oraz sprasowane owoce fig wraz z soczewicą ułożone w dzbanach. Drzewa figowe przedstawiają również płaskorzeźby w Niniwie pokazujące oblężenie Lakisz przez Sennacheryba w 701 roku przed Chr. (2 Krl 18,13), co dodatkowo potwierdza fakt ich uprawy w epoce żelaza. Źródła wymieniają także figi jako owoce eksportowane do Egiptu wraz z oliwkami, orzechami i miodem w okresie ok. 2700 przed Chr. Z kolei Biblia informuje, że Izraelici, zdobywając ziemię Kanaan, zastali tam uprawę fig (Lb 13,23). Na jej kartach jest ona nazwana t^e'ena. Dodatkowo znaczenie gospodarcze figi dla Izraelitów podkreśla wiele fragmentów biblijnych, a wymienia się ją razem z innymi ważnymi roślinami, np. winoroślą, oliwką, granatem (Lb 13,23; Oz 9,10; 2,14; Ps 105,33; Iz 36,16—17; Jr 5,17; 8,13; Jl 1,7; 1,12; 2,22; Za 3,10). Drzewa figowe, podobnie jak winorośl, dawały cień, a miejsce, w którym rosły, zapewniało ochronę przed upałem (1 Mch 14,12; J 1,48). Występowanie figi w przypowieści o wyborze króla drzew (Sdz 9,8—15) także jest potwierdzeniem ważności gospodarczej tego drzewa w czasach biblijnych.

Figa pospolita, podobnie jak winorośl, rosła na terenie całej Palestyny, co jest możliwe dzięki temu, że korzenie tej rośliny wrastają w szczeliny nawet najtwardszych skał i są bardzo odporne na suszę (figi rosną nawet tam, gdzie roczny opad wynosi zaledwie 300 mm). W związku z tym figa występuje w górach, dolinach, w chłodnych regionach Galilei oraz na suchych i gorących krańcach pustyń (1 Krl 5,5). Zaznaczyć trzeba, że rośliny przeznaczone do uprawy były selekcjonowane pod względem jakości owoców i rozmnażane wegetatywnie z sadzonek zdrewniałych. Talmud Babiloński przy opisie rozmnażania fig z sadzonek wspomina o przyspieszaniu wytwarzania korzeni przez pędy wetknięte do cebuli oszlochu morskiego (Urginea maritima). Do rozmnażania zbierano sadzonki z owocujących pędów roślin, by w ten sposób uzyskać rośliny zdolne do owocowania w krótkim czasie.

Dziko rosnące figi są rozsiewane głównie za pośrednictwem nietoperzy, które żywią się ich owocami. Jednak siane w ten sposób rośliny nie mają żadnej wartości w uprawie rolniczej.

Na plantacjach figi pospolite były sadzone w znacznych odstępach, gdyż ich system korzeniowy rozrasta się szeroko nie tylko w głąb, ale i w znacznej odległości od pnia. Dzięki takiej uprawie rośliny dawały szeroką, kulistą koronę i rosły na tyle szybko, że w siódmym roku po posadzeniu wydawały pierwsze owoce. Plon owoców z drzewa wzrastał poprzez kolejnych pięćdziesiąt lat, a później gwałtownie malał. W pełni owocowania z drzewa można zebrać do 100 kilogramów owoców. Drzewa figowe muszą być nawożone i pielęgnowane, aby rodziły owoce, o czym wzmiankuje też Biblia w Księdze Przysłów (27,18) i Ewangelii św. Łukasza (13,6—9).

Figę pospolitą cechuje skomplikowany proces zapylania. Kwiatostan figi zamknięty jest w kubkowatym wgłębieniu, do którego od szczytu prowadzi wąski kanalik. Niektóre odmiany mają kwiatostany zawierające kwiaty męskie i żeńskie. Odmiany uprawne zostały tak wyselekcjonowane, że mają tylko kwiaty żeńskie. Takie drzewa dają dwa lub trzy zbiory owoców w ciągu roku. Główny plon jadalnych dojrzałych owoców przypada na okres od czerwca do września.

We wczesnych uprawach opisywanych na kartach Biblii plonowanie figi zależało od zapylenia jej pyłkiem odmiany Ficus carica var. caprificus. Pyłek ten przenosiły małe osy, zwane blastofagami, które zimowały w zawiązkach owoców kapryfigi i wiosną z nich wylatywały. Przypuszcza się, że krótkotrwałe życie blastofagów (2—3 dni) spowodowało, że figowce nie przestają kwitnąć, aby zapewnić owadom warunki do ciągłego ich rozmnażania się. Z kolei figi są pokarmem dla wielu zwierząt w listopadzie i grudniu, kiedy brakuje innych owoców. Współzależność owadów i figowców rozwinęła się już w okresie jurajskim, a oparta jest, jak dowiedli tego współcześni uczeni japońscy, na rozpoznawaniu przez owady specyficznych zapachów wydzielanych przez figowce.

Najsmaczniejsze są wczesne owoce dojrzewające w czerwcu, dlatego w Biblii określano je jako bakkura (Jr 24,3) lub bikkura (Oz 9,10; Mi 7,1; Na 3,12), czyli owoce pierwsze, wczesne. Spożywano je na surowo i uważano za przysmak. Z kolei owoce dojrzewające od sierpnia do września stanowiły drugi zbiór i określano je hebrajskim słowem qajic (Iz 16,9; Jr 48,32). Owoce te suszono i przechowywano, dzięki czemu mogły być spożywane zimą, a nawet w czasie podróży (2 Sm 16,1—2; Jr 40,10.12). Słowo qajic oznacza w Biblii również figi suszone nanizane na sznurek lub figi dojrzałe, a wraz ze słowem qec tworzy grę słów i oznacza koniec, co wykorzystano w wizji proroka Amosa (8,1—3), który przedstawia koniec Izraela. Dojrzałe figi łatwo jest zebrać, a silny wiatr często powoduje masowe opadanie nawet niedojrzałych owoców. Widok ten wykorzystano np. w Apokalipsie św. Jana (6,13). W tekstach Biblii niedojrzałe owoce to pag lub pagga, a dojrzewanie owoców, czyli napełnianie się aromatem, określone jest terminem chnt (Pnp 2,13). Niesmaczne figi przywołane są w Księdze Jeremiasza (24,2—3; 29,17) jako t^e'enim ra'ot i t^e'enim szo'arim. Suszone figi przechowywano luzem, nanizane na sznurki lub też ubijane w formie placków. Ciasto z suszonych fig: d^ewela (1 Sm 30,12) lub d^ewelet t^e'enim (2 Krl 20,7), w liczbie mnogiej d^ewelim (1 Sm 25,18; 1 Krn 12,40), stanowiło pokarm zasobny w cukier i spożywano go przez cały rok między innymi ze względu na łatwość przechowywania. Służyły do tego dzbany o pojemności 250—1800 litrów znane już z okresu chalkolitu, tj. 4300—3300 przed Chr. Stosowanie tak dużych pojemników świadczy także o osiadłym trybie życia w tym okresie. Owoce figi — pagga, dodawano do win w celu ich aromatyzowania.

Owoce figi stosowane były w lecznictwie. Starożytni Egipcjanie sporządzali napój z fig, mleka, piwa i owoców sykomory stosowany na dolegliwości brzucha, a wywar z fig, liści akacji, miodu i ochry na choroby serca i płuc. Znane są też w medycynie koptyjskiej specyfiki z owocu figi leczące choroby skórne. O takim przypadku wspominają również teksty z Księgi Izajasza (38,21) i Drugiej Królewskiej (20,7), w których opisano leczenie Ezechiasza za pomocą przykładania placka figowego na wrzód. Dioskorydes zapisał, że sok z liści lub pędów dodawano do mleka, powodując jego koagulację (tak jak podpuszczka), czyli zsiadanie się. Świeżo ucięta gałązka figi, którą mieszano mleko nad ogniem, służyła do przygotowywania sera.

Z figą są powiązane nazwy biblijnych miejscowości. Betfage — miejscowość położona niedaleko Jerozolimy, wspomniana jest trzykrotnie (Mt 21,1; Mk 11,1; Łk 19,25) przy opisie wjazdu Jezusa na osiołku do Jerozolimy. Almon-Diblataim (Lb 33,46), oznaczające suszone figi, to nazwa miejsca postoju Izraelitów w czasie zdobywania ziemi Kanaan, a Taanat-Silo — figa z Silo (Joz 16,6), to miejscowość, przez którą przebiegała granica posiadłości pokolenia Efraima.

Figa sykomora jest drzewem rosnącym na wysokość 8—20 metrów, o koronie kulistej lub parasolowatej, dorastającej nawet do 10 metrów średnicy. W Izraelu jej duże, owalno-sercowate liście o szerokości 10—20 centymetrów w chłodniejsze zimy opadają, ale w tropikach są wiecznie zielone. Pień jest zwykle sękaty i gdy jest mocno przycinany, łatwo się rozgałęzia. Owoce wielkości ok. 2 centymetrów rozwijają się w gronach tuż na pniu oraz na gałęziach starszych i młodszych. Dojrzałe owoce są jadalne, choć smakowo gorsze od owoców figi pospolitej. Dzikie odmiany sykomory wydawały owoce nawet sześć razy w ciągu roku.

Sykomora pochodzi z tropikalnej wschodniej Afryki, głównie z Etiopii i Sudanu. Renate Germer przedstawia dwie hipotezy dotyczące występowania sykomory w Egipcie i Palestynie, czyli na terenach, gdzie nie ma klimatu tropikalnego. Pierwsza z nich dowodzi, że sykomora, jako roślina bardzo łatwo się rozmnażająca z fragmentów pędów, była przez człowieka przenoszona coraz bardziej na północ od swego pierwotnego występowania. Druga hipoteza wyjaśnia, że w plejstocenie i holocenie klimat Egiptu i Palestyny był tropikalny, a po jego ochłodzeniu sykomora pozostała tam jako relikt. Nie przystosował się jednak owad Ceratosolen arabicus zapylający kwiaty tego drzewa. Ten pogląd podziela też Michael Zohary.

Na terenach tropikalnych, tam gdzie rosną dzikie sykomory, obecne są wspomniane wyżej owady, które wchodząc do kwiatostanu, powodują zapylenie kwiatów, co stymuluje rozrastanie się owocu. Owady te składają równocześnie jaja, z których wylęgają się larwy. Takie owoce nie nadają się do jedzenia, gdyż są zanieczyszczone larwami. Bez zapylenia jednak owoce nie mogą się rozwinąć. Sykomory zostały sprowadzone do Egiptu, a później do Palestyny, ale na tych terenach nie występuje owad, który stymuluje tworzenie się owoców. W czasach starożytnych rolnicy uprawiający sykomory zauważyli, że owoce figi sykomory, aby mogły rosnąć i dojrzeć, musiały być wcześniej przekłute lub nacięte. Potrzebę tego zabiegu błędnie uzasadniano tym, że nacięcie utrudnia wejście owadów do środka lub też jest przyczyną ich wypędzenia. Dziś wiadomo, że nacięcie zawiązków owoców powodowało intensywne wydzielanie etylenu, który nie tylko stymulował dojrzewanie, ale wywoływał rozrastanie się owocu do tego stopnia, że nacięty owoc w ciągu trzech dni powiększał się dziesięciokrotnie.

Z powyższą kwestią ściśle łączy się w Biblii postać proroka Amosa (Am 7,14), który był boles sziqmim. Termin ten tłumaczony jest w różny sposób w zależności od przekładu Pisma Świętego. Na przykład w Biblii RSV jest tłumaczony jako pielęgniarz sykomory, w Biblii BDB — dozorca sykomory, w Septuagincie — jako wiertak fig sykomory, a Biblii Tysiąclecia — nacinacz sykomor.

Sam sposób nacinania owoców sykomory przedstawiono na reliefie, który odnaleziono w Tebach, a także na innej płaskorzeźbie egipskiej. Ponadto owoce sykomory odnalezione w grobowcach egipskich miały głęboką, kolistą bliznę, co świadczy o ich nacięciu we wczesnym stadium rozwoju. Również dziś w Egipcie i na Cyprze stosuje się ten zabieg rolniczy. Używa się do niego noży, które pozostawiają takie same ślady jak na owocach pochodzących z czasów faraonów. Obecnie uprawiane są także takie odmiany sykomory, które owocują bez wspomnianego zabiegu nacinania owoców. Są to odmiany partenokarpiczne uzyskane przez człowieka na przestrzeni wieków w wyniku krzyżowania roślin i ich selekcji. Brak nasion w owocach drzew uprawianych poza zasięgiem występowania owada zapylającego uniemożliwiał w konsekwencji generatywne rozmnażanie tej rośliny. W tej sytuacji została wykorzystana zdolność sykomory do odradzania się z fragmentu pędu lub korzenia nawet po zasypaniu piaskiem, czyli rozmnażanie wegetatywne. Ta cecha rośliny zawiera się w hebrajskiej nazwie sykomory — sziqma, która oznacza odnowienie, resocjalizację, a spokrewnione z nią słowo sziqum oznacza odmłodzenie.

Sykomora jest drzewem typowym dla terenów równinnych i właśnie na takich obszarach była uprawiana w Ziemi Świętej (1 Krl 10, 27). Było to do tego stopnia charakterystyczne, że jej występowanie wyznacza granicę między Górną a Dolną Galileą. Miszna nazywa teren, na którym nie rosną sykomory, Górną Galileą, a teren, na którym rosną, Dolną Galileą. Występowanie sykomor na danym terenie określało też jednoznacznie rejony wczesnego dojrzewania owoców. Sykomory jako drzewa pochodzenia tropikalnego nie były w stanie przetrwać chłodów, wspomina o tym psalmista: „Poraził gradem ich winnice, a szronem ich sykomory” (Ps 78, 47).

W czasach biblijnych sykomora rosła w dolinie Nilu, Jordanu oraz w zachodniej Palestynie, co odzwierciedlają cytaty z 1 Krl 10,27; 2 Krn 1,15; 9,27. Jednak cenniejsze niż owoce jest drewno sykomory (Iz 9,9), które było wykorzystywane w starożytnym Egipcie do budowy sarkofagów już ok. 3000 lat przed Chr. Było też stosowane do budowy domów i mebli. Zapewne za czasów Dawida musiało w Izraelu rosnąć wiele sykomor, skoro król wyznaczył zarządcę nad nimi, podobnie jak nad oliwkami i winnicami (1 Krn 27,28). Salomon, w przeciwieństwie do swego ojca, przedkładał nad drewno sykomory drewno cedrowe i sprowadzał je z Tyru. Zaznaczyć również trzeba, że po wojnach z Rzymianami i stłumieniu buntu Bar-Kochby w połowie II wieku przed Chr. liczba sykomor w Izraelu znacznie zmalała.

Owoce sykomory są gorszej jakości niż owoce figi pospolitej i dlatego były zwykle pokarmem ludzi biednych. Wywar z pokruszonych liści służył im jako lek na zaparcia i do wyrobu maści. Niekiedy wraz z innymi składnikami stanowiły one remedium na ból zębów i złamania, były też używane do pielęgnacji jamy ustnej. Zastygła i sproszkowana wydzielina, pochodząca z nacięcia kory sykomory, służyła do leczenia opuchlizny, guzów i chorób skóry.

opr. aw/aw