Problem samarytański w XX wiecznej literaturze

Bogusław Górka

JEZUS I SAMARYTANKA

ISBN: 978-83-7505-216-9

wyd.: WAM 2008

Samarytanizm — ogólna charakterystyka

1. Problem samarytański w XX wiecznej literaturze

Klasyczna literatura, zajmująca się problemem samarytanizmu jego genezę upatrywała, postępując za modelem żydowskim, w wypadkach opisanych w 17. rozdz. 2. Księgi Królewskiej¹. Jeśli zaś mowa o przyczynach antagonizmu między Żydami i Samarytanami, to literatura ta odwoływała się przede wszystkim do Ezd 4,1-3. Tekst Pisma św. raportuje o decyzji Zorobabela, który odrzucił ofertę pomocy Samarytan w odbudowie świątyni jerozolimskiej, prawdopodobnie ze względu na kwestię czystości potomstwa, a nie z powodu podejrzenia religijnej idolatrii². Miało to być przyczyną budowy konkurencyjnej świątyni na górze Gerizim i formalnej schizmy, którą przypieczętowało jej zburzenie przez króla żydowskiego Jana Hyrkana. Na przestrzeni dwudziestego wieku problem samarytański staje się przedmiotem intensywnych i krytycznych badań. Usiłowano ustalić pochodzenie Samarytan oraz przyczyny i etapy rozejścia się z Żydami. Referuje je rozprawa I. Hjelm, The Samaritans and Early Judaism. A Literary Analysis, Sheffield 2000. J.A. Montgomery uważał Samarytan za najwcześniejszą sektę żydowską, która ekskomunikowana, znalazła schronienie w Sychem, w mieście otwartym na obcych i dysydentów³. Nieodwracalna schizma zaistniała po tym, jak Jan Hyrkan podbił Sychem i zburzył świątynię na górze Gerizim. Na antypodach tego ustalenia znajduje się M. Gaster. Daje on wiarę tradycjom samarytańskim, częściowo bazującym na Biblii, które przedstawiają siebie jako rodowitych izraelitów, wywodzących się ze szczepów Efraima i Manassesa. Nieprzychylna Samarytanom wzmianka u Ezdrasza (w 4. rozdz.) miała być wynikiem sfałszowania tekstu oryginalnego⁴.

A. Alt utrzymuje, że schizma zaistniała z powodów politycznych po powrocie Żydów z Babilonii. Była ona wynikiem perskiej polityki, która faworyzowała prowincję Judei. Inni uczeni rozejście się dwóch społeczności postrzegają jako skutek rozwoju synkretyzmu religijnego w Palestynie w drugim wieku p.n.e. (np. W.F. Albright i M. Smith)⁵. Według F.M. Cross'a i H.G. Kippenberga budowa konkurencyjnej świątyni na górze Gerizim jako rywalki świątyni Zorobabela w Jerozolimie jedynie pogorszyła złe stosunki panujące między Samarytanami a Żydami, co w następstwie hellenizacji Samarii, doprowadziło do ich zerwania. Tego rodzaju dywagacje opierają się w zasadzie na konstatacjach Józefa Flawiusza i nie posiadają potwierdzenia w innych starożytnych źródłach⁶. Warto wspomnieć w tym miejscu, że prezentacja problemu samarytańskiego przez samego J. Flawiusza nie jest jednolita⁷. W starszym dziele, w Wojnie, J. Flawiusz jako historyk wykazuje małe zainteresowanie problemem kontrowersji samarytańsko-żydowskiej odnośnie do kultu i świątyni. W młodszym dziele, w Dawnych dziejach, J. Flawiusz zachowuje się jak Rabbi i traktuje Samarytan jako apostatów a nawet pogan⁸. R.J. Coggins uważa, że samarytanizm wyłaniał się z judaizmu ewolucyjnie od trzeciego wieku p.n.e.⁹ Zdaniem A.D. Crown'a ani budowa konkurencyjnej świątyni, ani jej zburzenie przez hasmonejczyków nie było ostateczną przyczyną schizmy. Spowodowała je dopiero rewolta Bar Kochby¹⁰. Z powyższego referatu wynika, że uczeni dalecy są od jednomyślności w kwestii genezy i rozejścia się samarytanizmu z judaizmem.

Na szczęście tendencyjny antysamarytański pogląd na temat genezy Samarytan oparty na narracji 17. rozdz. 2 Krl nie jest już bezkrytycznie akceptowany. Np. R.J. Coggings w narracji 17. rozdz. wyróżnia trzy warstwy: pierwsza (17,25-28), deuteronomistyczna, zawiera jedynie polemikę skierowaną przeciw świątyni w Betel. Druga warstwa (17,29-31.34b-40) interpretuje ustalenia pierwszej warstwy w kierunku słuszności odrzucenia Królestwa Północy. Polemika zostaje adresowana do populacji żydowskiej żyjącej na Północy, która po apostazji, otworzyła szeroko drzwi dla synkretyzmu. Trzecia warstwa (17,32-34a.41) jest dziełem Kronikarza tworzącego w IV wieku i powtarzającego negatywne opinie o Samarytanach dla celów funkcjonującej wówczas polemiki antysamarytańskiej o podłożu politycznym¹¹. Ostatecznie tekst 2 Krl 17,25-41 w obecnej postaci powinien być postrzegany przez pryzmat dzieła kronikarskiego, którego efektem jest np. nieprzychylna Samarytanom wzmianka w księdze Ezdrasza 4,1-5.

¹ Por. F. Dexinger, Samarytanie w nauce i historii, ACr 30-31 (1998-1999) 435-451, s. 437.

² Por. J.K. Kim, Woman and Nation. An Intercontextual Reading of the Gospel of John from a Postcolonial Feminist Perspective, Boston — Leiden 2004, s. 103.

³ Por. J. Flawiusz, Dawne dzieje 11,346.

⁴ Zob. I. Hjelm, The Samaritans and Early Judaism, dz. cyt., s. 13-30.

⁵ Zob. jw., s. 30-41.

⁶ Zob. jw., s. 41-48.

⁷ Zob. Rita Egger, Josephus Flavius und die Samaritaner, Freiburg 1986.

⁸ Por. I. Hjelm, The Samaritans and Early Judaism, dz. cyt., s. 226n.

⁹ Por. jw., s. 48-51.

¹⁰ Por. jw., s. 52-61.

¹¹ Zob. Samaritans and Jews. The Origins of Samaritanism Reconsidered, Atlanta 1975, s. 13nn.

opr. aw/aw