Dzieje Persji

ks. Tomasz Jelonek Kultury Anatolijskie a Biblia ISBN: 978-83-61533-26-9 wyd.: Wydawnictwo PETRUS 2010

Wybrane fragmenty WPROWADZENIE Dzieje Anatolii (fragment) Maryja w Efezie Anatolia w dziejach Kościoła

DZIEJE ANATOLII

Przechodząc do historii Anatolii, zaczniemy od ogólnego schematu. Archeologowie i historycy wyróżniają w dziejach Anatolii następujące okresy:

Na ten podział w epoce brązu i żelaza oraz w czasach późniejszych nakłada się inny podział ze względu na różne cywilizacje, z których niektóre w latach zachodzą wzajemnie na siebie, były bowiem sobie współczesne, rozwijając się i trwając na różnych terenach rozległej Anatolii:

Przytoczony schemat chronologiczny może budzić liczne wątpliwości, podawane daty bardzo różnią się w poszczególnych źródłach, nie jest jednak naszym zadaniem dochodzenie w tym zakresie do większej dokładności, gdyż podane informacje mają jedynie znaczenie orientacyjne.

Anatolia przedhetycka i Hetyci

W okresie przedhistorycznym w wielu rejonach Anatolii rozwijała się rodzima kultura, którą najlepiej poznano na stanowiskach archeologicznych w Hacilar w południo-zachodniej Anatolii oraz w Çatalhöyük około pięćdziesięciu kilometrów na południe od Konyi. Z tego okresu pochodzą także najstarsze warstwy odkryte w Troji. Anatolię, nazwaną przez Greków krajem wschodu, w tamtych czasach nazywano po asyryjsku krajem zachodu — Hatti, stąd też jej mieszkańców w omawianym okresie nazywamy ludem Hatti.

Na początku drugiego tysiąclecia przed Chrystusem na tych ziemiach powstały liczne asyryjskie osady kupieckie, pośredniczące w handlu przenikającym na zachód. Osady te z jednej strony wnosiły rozwiniętą już kulturę asyryjską, z drugiej strony, dzięki posiadanemu pismu, mogły przekazać potomności wzmianki o zajmowanych terenach.

Już w trzecim tysiącleciu na te tereny nadciągnął nowy lud o pochodzeniu indoeuropejskim, który sam siebie nazywał Nes (Nesytami), a swój język nesili (nesyckim). Przybysze ci asymilowali się z tubylcami i od nich otrzymali także nazwę Hetytów, pochodzącą od hatti. Lud ten wspominany jest w Starym Testamencie, ale do dziewiętnastego wieku praktycznie zupełnie nie był znany, a kiedy został odkryty, zwłaszcza dzięki starożytnym zapisom, okazało się, że stanowił potężne imperium, rozciągające swoją władzę nawet poza Anatolię i utrzymujące stosunki z Egiptem, o czym świadczy korespondencja odkryta w El Amarna. Stolicą państwa hetyckiego był Hattusas, odkryty w 1834 roku przez francuskiego badacza Charles Texier, którego ruiny znajdują się około 140 km od Ankary na wschód

Wśród Hetytów wytworzyła się specyficzna forma przymierza, która stała się podstawowym modelem religii Starego Testamentu, a w konsekwencji także modelem religii chrześcijańskiej. W każdej Mszy świętej słyszymy słowa konsekracji wina, które odwołują się do krwi przymierza i przypominają nam prawdę o przymierzu jako podstawowym pojęciu także naszej religii. Hetycka krew weszła także w dziedzictwo, jakie podjął Jezus, a stało się to poprzez Betszebę, żonę Uriasza Hetyty, a więc zapewne także Hetytkę, która stała się matką króla Salomona. Jezus jest kwiatem, który wyrasta z całej ludzkości i łączy w sobie wszystkie jej wielkie osiągnięcia. Cała historia w Nim znajduje swoją rekapitulację i swoje zbawienie.

Hetyci przejęli wiele elementów kultury tubylczej, ale narzucili swój język i wprowadzili struktury polityczne, dzięki którym powstała najpierw federacja plemion, a następnie państwo, które okrzepło za panowania Hattusilisa I (1650-1620). Król ten był energicznym władcą i dobrym wodzem, ale poległ przy zdobywaniu Halab (Aleppo). Jego syn, Mursilis (1620-1590), mszcząc śmierć ojca, podbił Aleppo, a nawet wyprawił się dalej i zdobył w roku 1595 Babilon. Wyprawa ta jednak nadwyrężyła siły państwa, które po zamordowaniu Mursilisa w spisku dworskim pogrążyło się w chaosie trwającym przez cały następny wiek. Państwo jednak się odrodziło i stało się potęgą, sięgającą od wybrzeży Morza Egejskiego po Eufrat. Największym władcą był Suppiluliumas (1344-1322). W roku 1304 Hetyci stoczyli walkę pod Kadesz z Egipcjanami, którzy wycofali się z Lewantu, a napięte stosunki pomiędzy tymi państwami zakończył dopiero układ pokojowy w roku 1258. Jego odpis znaleziono na inskrypcjach w Karnaku i Tebach.

Imperium hetyckie załamało się około roku 1200 pod wpływem inwazji Ludów Morza, które przyczyniły się do zmiany struktury politycznej w całej Anatolii i w Lewancie.

Huryci i państwo Mitanni

Huryci byli ludem azjatyckim, który już w trzecim tysiącleciu przed Chrystusem osiedlił się na terenach górzystych nad jeziorami Wan i Urmia, a w pierwszej połowie drugiego tysiąclecia przesunął się do północnej Mezopotamii. W latach 1530 — 1350, a więc w okresie, w którym podupadło państwo hetyckie stworzyli silne państwo Mitanni w północnej Mezopotamii i Syrii oraz we wschodniej Anatolii, sięgające aż do Morza Śródziemnego. Stolicą Państwa Mitanni było Waszukanni, którego nie odnaleziono, przypuszcza się, że leżało na wschód od wielkiego łuku Eufratu.

Państwo to utrzymywało różnorakie stosunki z Egiptem, od sporów wojennych o Lewant do układów pokojowych i przesyłania do Egiptu córek władców huryckich, które zostawały żonami faraonów. Jest możliwe, że piękna Nefretete była księżniczką hurycką. Jednym natomiast z wasalnych państewek Mitanni była w tym czasie bardzo słaba Asyria. W okresie el-Amarna, z którego bogatą dokumentację dyplomatyczną znaleziono w Egipcie, do głosu znów dochodzą Hetyci, którzy stopniowo eliminują Hurytów, tworząc swoje nowe imperium. Do likwidacji państwa Mitanni przyczynili się również Asyryjczycy, którzy zaczęli także odbudowywać swoją potęgę. Huryci natomiast, wyparci z Mezopotamii, stworzyli w pierwszym tysiącleciu przed Chrystusem państwo Urartu na terenie dzisiejszej Armenii.

Wkładem Hurytów w dziedzictwo kulturowe Anatolii była przede wszystkim udoskonalona hodowla i tresura koni i ulepszenie wozów dwukołowych z zastosowaniem koni jako siły pociągowej. To stworzyło nową broń, która została przejęta przez wszystkie ludy Bliskiego Wschodu.

Księstwa posthetyckie

Po falach migracyjnych w Syrii i Cylicji powstało wiele państewek. Cieszyły się swobodą i niektóre dochodziły do wysokiego rozwoju gospodarczego i kulturowego. Potem dostały się one pod wpływy Urartu, a w wieku ósmym Asyria podbiła te państwa (Tiglatpilesar III i Sargon II). Państwa te stworzyła dawna zhurytyzowana ludność miejscowa, która posiadała pewne tradycje państwa hetyckiego oraz Luwici, ludność napływowa z Anatolii, do której przybyli przez Bałkany na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Byli to koczownicy pochodzenia indoeuropejskiego, stanowili część państwa hetyckiego, a potem przesunęli się ku Syrii. Byli tam też uciekinierzy hetyccy i pewne plemiona Ludów Morza. W tych państwach przyjęło się anatolijskie pismo obrazkowe, zwane luwijskim. W Cylicji były to przede wszystkim księstwa: Hilakku, Tabal, Koa i Gurgum.

Jonia

Anatolijskie wybrzeże Morza Egejskiego objęte zostało kolonizacją grecką, która stworzyła tu ważne ośrodki z rozwiniętą działalnością kulturową, przejawiającą się przede wszystkim się w fakcie powstania filozofii greckiej właśnie na tym terenie. To w Milecie Tales sformułował pierwszą filozoficzną, a nie mityczną, odpowiedź na pytanie o początek świata. Odpowiedź ta była prosta i nieprecyzyjna, ale otwarła drogę nowemu sposobowi myślenia. Według Talesa wszystko powstało z wody i to twierdzenie właśnie w Milecie ma swoje uzasadnienie. Wystarczy porównać obraz Miletu i okolicy pod koniec lata i w okresie wiosny, aby zrozumieć jak zasadnicza jest rola wody. Pod koniec lata wszystko jest spalone od słońca, nie ma żadnej wegetacji, na wiosnę natomiast jest dużo wody, utrudnia ona nawet poruszanie się wśród odkopanych i częściowo zrekonstruowanych ruin miasta, ale niezwykle bujna i zielona trawa pokrywa każdy wolny skrawek ziemi. Wszystko więc — mówi Tales — jest z wody. W Milecie działali także następcy Talesa, Anaksymander i Anaksymenes, a z Efezu pochodził Heraklit, który przekonywał, że nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki.

Kolonizacja grecka na zachodnim brzegu Anatolii rozpoczęła się pod koniec drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Pierwsza faza kolonizacji dokonała się w okresie około 1050 — 950 roku, następna fala przypadła na wiek ósmy i wtedy nastąpił wyraźny podział pomiędzy greckie grupy etniczne. Na północy osiedliły się plemiona eolskie, bardziej na południe jońskie, a najbardziej południową część (na południe od Miletu) zajęli peloponescy Dorowie. Grecy wyparli ludność miejscową, tworząc miasta-państwa zwłaszcza przy ujściach dużych rzek. W ósmym wieku przed Chrystusem dwanaście z tych miast-państw utworzyło Związek Joński, były to dwie wyspy: Chios i Samos oraz miasta: Fokaja, Kladzomenaj, Erytraj, Teos, Kolofon, Lebedos, Efez, Priene, Myus i Milet. Sanktuarium Posejdona w Panonion na przylądku Mykale było miejscem spotkań członków Związku, którzy jednak także rywalizowali ze sobą, a nawet dochodziło do wojen między nimi. Najostrzejsza rywalizacja istniała pomiędzy największymi potęgami, jakimi były Milet i Samos.

Jonia pod względem poziomu kultury, handlu i panowania na morzu w wiekach od ósmego do szóstego przodowała w całym świecie greckim, a Milet i Fokaja zakładały swoje kolonie od południowej Hiszpanii do Morza Czarnego. W Jonii powstało wiele wspaniałych arcydzieł w dziedzinie architektury: Monument Nereid w Ksantos, Heroon w Trysa, Mauzoleum w Halikarnasie, Heroon w Belevi oraz świątynia Artemidy w Efezie.

Wspomniane budowle powstawały także w czasach, gdy Jonia utraciła swą niezależność najpierw na rzecz Lidii (tylko Milet nie został uzależniony), a potem Persji. Niektóre z nich powstały jako dzieło jońskie, ale poza terenem zajętym przez Greków. Ich bowiem wpływy kulturowe sięgały przede wszystkim do Lykii, która wraz z Jonią znalazła się w jednym państwie perskim.

Persowie po przełamaniu początkowego oporu Jończyków, ustanowili w miastach swych marionetkowych zarządców, nie cieszących się popularnością w społeczeństwie mimo greckiego pochodzenia. W latach 499 do 493 miasta greckie w Anatolii powstały przeciw dominacji perskiej, ale głównie z powodu wzajemnych waśni nie odniosły zwycięstwa, powstanie natomiast stało się przyczyną najazdu Persji na samą Grecję i szeregu walk, w których jednak Grecy odnieśli zwycięstwo i po wylądowaniu w Anatolii pod górą Mykale pokonali wojska perskie i oswobodzili Jonię. Osłabiona Jonia stała się wówczas zależna od Aten, które stworzyły Ateński Związek Morski. Rządy Ateńczyków były jednak ciężkie dla miast jońskich, które w czasie wojny peloponeskiej opowiedziały się po stronie Sparty. Zwierzchność Sparty okazała się jeszcze gorsza, a w roku 386 Spartanie przekazali Jonię Persji. Po pięćdziesięciu latach wyzwolenie przyszło wraz z wyprawą Aleksandra Wielkiego, miasta jońskie w epoce hellenistycznej i rzymskiej przeżywały okres rozwoju, ale ich kultura nie miała już cech indywidualnych, utożsamiając się z powszechnie panującą kulturą, powstałą z pomieszania elementów greckich, anatolijskich i innych narodów objętych wspólną przynależnością do świata, który wyłonił się z podbojów Aleksandra.

Frygia

Tradycja grecka głosiła, że Frygowie napłynęli do Anatolii z Macedonii i Tracji. Według Iliady miałoby to nastąpić przed wojną trojańską, natomiast grecki geograf Strabon twierdzi, że nastąpiło to po tej wojnie. Inwazja Frygów najprawdopodobniej łączy się z migracją wielu ludów, które określamy jako Ludy Morza (ok. 1200). Przed końcem drugiego tysiąclecia Frygowie zadomowili się w Anatolii centralnej, głównie w zakolu rzeki Halys, na terenach poprzednio zajmowanych przez Hetytów. Frygijczyków utożsamiano z ludem Muszki, który toczył walki nad górnym Tygrysem z asyryjskim królem Tiglatpilesarem I (ok. 1112-1072). Muszkowie, znani ze źródeł asyryjskich i Frygowie, znani Grekom, to w rzeczywistości ludy o różnym pochodzeniu, których zlanie nastąpiło dopiero w wieku ósmym. Prawdopodobnie doprowadził do tego król ludu Muszki, Mita, którego źródła greckie nazywają Midasem.

Frygia za czasów Midasa (koniec VIII wieku) stała się potęgą polityczną i gospodarczą, sięgała na południu do Cylicji, na wschodzie do Eufratu i na zachodzie do wybrzeży Morza Egejskiego. Stolicą państwa było miasto Gordion (ok. 100 km od Ankary). W tej miejscowości wyróżniała się brama wjazdowa oraz kompleks pałacowy. Istniała także duża liczba domostw typu megaronowego. W okolicy miasta wznosiły się tumulusy, kopce o kształcie stożkowym, kryjące wewnątrz groby. Największy ma 53 metry wysokości, wewnątrz znaleziono drewnianą komorę, w której spoczywały szczątki mężczyzny. Być może jest to grobowiec Midasa, choć, co jest mniej prawdopodobne, mógł być on pochowany w Yazilikaya, gdzie znajduje się tak zwany Grób Midasa.

Gordion było ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym, produkowano tu wyroby z brązu, drewna, kości słoniowej i inkrustowanych metali, a także włókiennicze.

Imperium Midasa zostało zniszczone przez najazd Kimmerów, którzy napadli na nie na początku siódmego wieku przed Chrystusem. Imperium istniało w latach około 725 — 675 i jako całość nigdy więcej nie podniosło się, a poszczególne miasta egzystowały po odbudowie jako oddzielne księstwa, uznające nad sobą władzę lidyjską. Nie oznacza to końca cywilizacji frygijskiej, która istniała dalej, a nawet się rozwijała. Głównym bóstwem frygijskim była Kybele, zwana Wielką Macierzą. Główne sanktuarium było w miejscowości Pessinus, gdzie miał spaść z nieba posąg kultowy bogini. Kult Kybele łączył się z orgiami, w czasie których kapłani dokonywali samokastracji.

Zależność od Lidii została zamieniona na panowanie perskie. W roku 333 Frygię zajął Aleksander Wielki, a po bitwie pod Ipsos weszła ona w skład państwa Seleukosa. W roku 133 zachodnia część Frygii stała się częścią rzymskiej prowincji Azja.

Inskrypcje frygijskie nie zostały do końca odczytane. Znajdują się one na pomnikach wykutych w skale z okresu od VIII do IV wieku przed Chrystusem. Zachowały się także późniejsze formuły zaklęć z II i III wieku po Chrystusie. Język frygijski jest językiem indoeuropejskim, a alfabet został przejęty od Greków.

Lidia

Królestwo Lidii zajmowało dużą część zachodniej Anatolii, pomiędzy Myzją na północy, Karią na południu, Frygią na wschodzie, koloniami jońskimi na zachodzie. Przez ten obszar przebiegało dużo szlaków handlowych i dróg wymiany kulturowej. Początki Lidyjczyków sięgają epoki brązu. Według legendy, podanej przez Herodota pierwszą liczącą się dynastią królewską w starożytnym państwie lidyjskim była dynastia Heraklidów, potomków Heraklesa, której rządy miały trwać 505 lat od czasów wojny trojańskiej do początków siódmego wieku. Od tego bowiem wieku mamy dopiero potwierdzone źródła historyczne odnoszące się do Lidyjczyków.

W roku 685 na tron lidyjski wstąpił Gyges. Był on członkiem gwardii królewskiej, zamordował króla Kandaulesa, pojął jego żonę i w ten sposób został królem. Gyges przekształcił kraj w bogate i potężne mocarstwo, porównywalne z Egiptem, Asyrią i Babilonią, oraz założył dynastię Mermnadów. Panowanie Gygesa, zaznaczone sukcesami politycznymi, wojskowymi i gospodarczymi, zostało przerwane najazdem Kimmerów. Gyges zginął w czasie obrony stolicy, Sardes, miasto zostało zdobyte, splądrowane i zniszczone, obronił się jedynie akropol.

Walki z Kimmerami toczył również następny król Ardys, któremu udało się odepchnąć najeźdźców poza granice państwa. Ardys i jego następcy pragnęli powiększyć granice swego państwa i podjęli na nowo, prowadzone już przez Gygesa walki z miastami greckimi, leżącymi na wybrzeżu Morza Egejskiego, które stawiały opór. Wszystkie jednak, za wyjątkiem Miletu, zostały włączone do Lidii, która dzięki temu oparła swe granice o brzeg morza. Milet walczył długo, aż walki zakończyły się rozejmem, uznającym niepodległość greckiego miasta.

Królowie Lidii prowadzili także walki na wschodzie i przesunęli swe granice aż do rzeki Halys. Ostatni zatem król tej dynastii, Krezus odziedziczył potężne i bogate królestwo, zasobne w płody rolne i bogactwa naturalne, między innymi były tam kopalnie złota, a bryłki tego metalu wypłukiwano z piasków rzeki Paktolos. Toteż bogactwo Krezusa przeszło do historii jako wprost legendarne. Krezus żył w dobrych stosunkach z Grekami, a miasta jońskie, należące do jego władzy otrzymały od władcy wiele darów. Między innymi Krezus przyczynił się do odbudowy świątyni Artemidy w Efezie, zniszczonej przez Kimmerów. Świątynia otrzymała od niego parę złotych byków i większość kolumn.

Oczywiście największą troską otaczali Mermnadowie swoją stolicę, Sardes. W nekropolii koło Sardes znajdowały się groby królów i arystokratów. Grobowiec króla Alyattesa miał mieć aż 64 metry wysokości.

Państwo, które osiągnęło szczyt swojego rozwoju, gwałtownie upadło pod ciosami Persów, którzy w swej ekspansji ruszyli na zachód. Krezus chciał powstrzymać Persów poza swymi granicami i wyruszył do Kapadocji, Persowie jednak odepchnęli jego wojska i przeszli do oblężenia Sardes w latach 547-546. Upadek miasta stał się katastrofą polityczną i kulturalną. Lidia staje się prowincją Imperium Perskiego, a jej cywilizacja została wchłonięta przez kulturę perską.

Największym osiągnięciem Lidyjczyków było wprowadzenie do handlu monet, które bito najpierw z pozłacanego srebra (elektrum), wydobywanego z rzeki Paktolos, a następnie ze złota i srebra. Złotnictwo obok garncarstwa było specjalnością Lidyjczyków. Na uwagę zasługuje także ich język, należący do grupy języków indoeuropejskich. Zachowało się 64 inskrypcji w tym języku, przede wszystkim na stelach nagrobnych.

Likia

Likia to kraj położony pomiędzy Karią od zachodu, Pamfilią i Pizydią od wschodu i Frygią od północy. Przekazy hetyckie i greckie świadczą o obecności Likijczyków na tym terenie już w drugiej połowie drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Według źródeł egipskich już w czternastym wieku znani byli jako rozbójnicy morscy, te same źródła łączą ich następnie z inwazją Ludów Morza. Mamy poświadczoną ich obecność w bitwie pod Kadesz jako sprzymierzeńców Hetytów, a w czasie walk Merenptaha z Libijczykami występują po stronie tych ostatnich. Ważniejszymi miastami Likii były: Ksantos (stolica), Myra, Patara, Pinara, Tlos. Najstarsze zachowane zabytki kultury likijskiej pochodzą dopiero z wieku szóstego i nie znaleziono żadnej ceramiki, która nosiłaby szczególne cechy tego ludu.

Likijczycy obronili się przed inwazja Krezusa, w wieku piątym byli sojusznikami Aten, a po bohaterskiej obronie Ksantos dostali się pod panowanie perskie. Persowie udzielili lokalnym władcom Likii dużą swobodę, którą wykorzystali oni także dla otwarcia się na wpływy kulturowe sąsiednich Greków. W czasach po Aleksandrze Wielkim Likia dostała się Seleucydom, a w roku 43 przed Chrystusem stała się częścią rzymskiej prowincji Pamfylia.

Karia

Karia leży w południowo zachodniej części Anatolii pomiędzy Morzem Egejskim, a Lidią od północy oraz Frygią, Kabalią i Likią od wschodu. Pochodzenie Karyjczyków nie jest pewne, uczeni wahają się pomiędzy stwierdzeniem o ich anatolijskim pochodzeniu, a uznaniem ich za lud przybyły z wysp Morza Egejskiego. Karia ma dobrze rozwinięty brzeg morski, a u jej wybrzeży znajdują się liczne wyspy. Przez kraj płyną rzeki: Meander, którego dopływami są Harpasos i Marsyas oraz Indus. Dolina Meandra jest bardzo urodzajna, a kraj w swej środkowej części jest górzysty.

Karia najpierw stała się kolonią Fenicjan, a następnie na jej terenie Grecy zbudowali swoje miasta: Milet, Halikarnas, Myndos, Priene, Mylasa, skąd kultura jońska promieniowała na całą Karię. Karyjczycy natomiast w wiekach siódmym i szóstym służyli jako najemnicy w Egipcie, pozostawiając tam liczne inskrypcje w swoim języku. Zarówno język jak i pismo Karyjczyków nie zostało jeszcze ostatecznie poznane. Niepodległe państwo karyjskie zostało kolejno podbite przez Macedończyków, Seleucydów, Rodyjczyków i Rzymian, którzy włączyli Karię do prowincji Azja. Od czasów Dioklecjana powstała odrębna prowincja Karii ze stolicą w Afrodyzjas.

Panowanie perskie

Wszystkie państwa Anatolii stopniowo w połowie szóstego wieku przed Chrystusem zostały podbite przez imperium perskie, rozszerzające swe panowanie w tym wypadku ku zachodowi. Największy opór stawiali Lidyjczycy pod wodzą Krezusa, ale został on pokonany przez bitne wojska perskie, których główną siłą uderzeniową była lekka i ruchliwa konnica. Po upadku Lidii, miasta greckie poddały się Persom, a opór Likijczyków został złamany i cała Anatolia została podzielona na perskie satrapie, wśród których Cylicja cieszyła się stosunkową dużą autonomią, będącą konsekwencją pomocy, jaką Cylicja udzieliła Persom w walce z Lidią. Powstanie miast jońskich przeciw Persji stało się początkiem wojen pomiędzy Persją a Grecją, która obroniła swoją niepodległość i potrafiła przyjść z pomocą swym pobratymcom w Anatolii.

dalej >>

opr. aw/aw