Psalm 80 (79) - Pieśń o pasterzu i winnicy

Gianfranco Ravasi Psalmy cz. 3 ISBN: 978-83-7580-004-3 wyd.: Wydawnictwo SALWATOR 2008

Fragmenty dostępne na naszych stronach: Psalm 73 (72) Tekst i kontekst Wymiar literacki Interpretacja egzegetyczna Psalm 80 (79) Tekst i kontekst Wymiar literacki Interpretacja egzegetyczna Psalm 84 (83) Tekst i kontekst Wymiar literacki Interpretacja egzegetyczna

Psalm 80 (79)

Pieśń o pasterzu i winnicy

Przeniosłeś z Egiptu winnicę, / aby ją posadzić, przepędziłeś pogan; / na długiej drodze przewodnikiem była jej, / mocny Boże, Twoja łagodna dobroć. / Korzenie, o Panie, które wsadziłeś, / napełniły głęboką ziemię: / cień jej na potężne łańcuchy górskie, / na najwyższe cedry się wspiął. / Aż do morza jej radosne pnie, / aż do rzeki jej płodny pęd. / Dlaczego jej mur powaliłeś? / Zrywa jej grona każdy, kto tamtędy przechodzi. / Depcze ją leśny dzik, / wielki zwierz robi sobie z niej paszę. / O Panie, władco mocnych, / zstąp, by zobaczyć tę winnicę.

(N. Tommaseo, Salmo LXXIX,
w: Opere, pod red. A. Borlenghi,
Milano—Napoli 1958, s. 309-310)

1	Kierownikowi chóru. Na melodię „Lilie”. Przykazanie. Asafa. Psalm.
2	Pasterzu Izraela, nadstaw ucha,
	Ty, który prowadzisz Józefa jak stado,
	Ty, który zasiadasz nad cherubinami, zabłyśnij
3	przed Efraimem, Beniaminem i Manassesem.
	Przebudź Twą siłę
	i przyjdź, aby nas wybawić!
4	Boże Zastępów, podnieś nas,
	spraw, by zajaśniało Twoje oblicze,
	abyśmy doznali wybawienia!
5	Jahwe, Boże Zastępów,
	jak długo będziesz dyszał gniewem,
	pomimo błagań Twego ludu?
6	Nakarmiłeś ich chlebem łez,
	napoiłeś ich łzami w obfitości.
7	Uczyniłeś nas przedmiotem szyderstwa dla naszych sąsiadów,
	nasi nieprzyjaciele naśmiewają się z nas.
8	Boże Zastępów, podnieś nas,
	spraw, by zajaśniało Twoje oblicze,
	abyśmy doznali wybawienia!
9	Winorośl wyrwałeś z Egiptu,
	aby zasadzić ją, wypędziłeś pogan.
10	Przygotowałeś dla niej glebę,
	sprawiłeś, że wypuściła swe korzenie,
	tak iż zapełniła ziemię.
11	Jej cień zakrywał góry,
	a jej gałęzie najwyższe cedry.
12	Wyciągnęła swe latorośle aż do morza,
	do rzeki sięgały jej pędy.
13	Dlaczego powaliłeś jej ogrodzenie,
	tak iż zrywają jej owoce ci, którzy przechodzą?
14	Niszczy ją dzik leśny,
	a polne pasożyty obracają wniwecz.
 
15	Boże Zastępów, wróć,
	spójrz z nieba i zobacz,
	nawiedź tę winnicę,
16	strzeż tego, co zasadziła Twoja prawica,
	odrośl, której Ty dałeś żywotność!
17	Ci, którzy ją spalili ogniem jak śmiecia,
	niech zginą pod groźbą Twojego oblicza!
18	Niech Twoja ręka spoczywa na człowieku Twej prawicy,
	na synu człowieczym, któremu dla Ciebie dałeś żywotność!
19	Nie oddalimy się już więcej od Ciebie,
	obdarzysz nas życiem i będziemy wzywać Twego imienia.
20	Boże Zastępów, podnieś nas,
	spraw, by zajaśniało Twoje oblicze,
	abyśmy doznali wybawienia!

Tekst i kontekst

W 1929 roku w Paryżu francuski kompozytor Albert Roussel opublikował partyturę swojego Psaume LXXX, symfonii „napisanej jednym tchem i bez żadnego trudu”, jak poświadczył jej autor. Ten utwór muzyczny trafnie wyraził treść psalmu za pomocą przejścia od „maestoso” Izraela potężnego i znanego w świecie, przez gwałtowny i rozpaczliwy krzyk ludu prześladowanego, odizolowanego i dotkniętego milczeniem Boga, aż do pieśni chóralnej wyrażającej skruchę, błaganie i nadzieję. Psalm 80, między innymi ze względu na szlachetną konstrukcję poetycką i patos swoich wezwań błagalnych, przedzielonych wzruszającą antyfoną w ww. 4.8.20, zawsze był jednym z ulubionych tekstów pobożności żydowskiej i chrześcijańskiej. Do tego rozgłosu przyczyniły się dwie centralne symboliki: Jahwe pasterza (ww. 2-8) oraz rolnika uprawiającego winnicę (ww. 9-17). W tym utworze Izrael chce poczuć na sobie kontakt ręki Boga, który prowadzi stado, syci je i poi; ręki, która przygotowuje glebę, aby zasadzić i przesadzić umiłowaną winorośl. W ten sposób przywołuje się same korzenie Izraela, który czuje, że jego kontakt z Bogiem Zbawicielem został zerwany. Choć Jahwe jest zawsze obecny, zasiadając na tronie swojej Arki, to jednak sprawia wrażenie, jakby się zdrzemnął, jakby był zdystansowany, chłodny i obojętny. „Psalmista nie wątpi w Boga, ale nie jest w stanie zrozumieć Jego stanowiska. Nie szuka wyjaśnień, lecz prosi, aby oblicze Boga rozjaśniło się i aby w Jego oczach można było znów wyczytać życzliwość i dobroć”.

Te tony zainspirowały przede wszystkim żydowską pobożność. Mamy na myśli np. jedną z najbliższych tradycji żydowskiej modlitw aramejskich, Qaddiš, doksologię używaną w różnych kontekstach liturgicznych przez tradycję synagogalną (zwłaszcza w liturgii pogrzebowej). Ta modlitwa, pod względem pewnych tematów pokrewna „Ojcze nasz”, odzwierciedla ducha Ps 80, choć w formie mniej malowniczej, a bardziej stylizowanej: „Niech będzie wywyższone i czczone wielkie Imię Jego w świecie, który sam stworzył według swojej woli. Niechaj ustanowi swoje królestwo w waszym życiu i w waszych dniach i w życiu całego domu Izraela, wkrótce i w bliskim czasie. (...) Niech spłynie z nieba obfity pokój i życie dla nas i dla całego Izraela. Ten, który jest sprawcą pokoju na swych niebieskich wyżynach, niech użyczy pokoju dla nas i dla całego Izraela” (S. Mędala, Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994, s. 331). Również w innym podstawowym tekście pobożności żydowskiej, w Šemonę ’esrę, „Osiemnastu błogosławieństwach”, tefillah w pełnym znaczeniu tego słowa, jest obecny ten sam duch modlitwy, co w naszym psalmie: „Spraw, niech zabrzmi wielki róg naszej wolności, podnieś sztandar, aby zgromadzić rozproszonych. Zbierz nas razem z czterech krańców ziemi. (...) Do Jeruzalem, Twojego miasta, miłosiernie wróć. Odbuduj je jako wieczną budowlę, od razu, za naszych dni. (...) Spraw, aby Odrośl Dawida, Twój sługa, szybko zakwitł i wzmocnij jego potęgę za sprawą Twego zbawienia, bo na Twoje zbawienie mieliśmy nadzieję każdego dnia”. Symbol winorośli, który dominuje w psalmie, miał natomiast później przyciągnąć różne alegoryczne zastosowania mesjańskie. I tak w Apokalipsie syryjskiej Barucha, apokryfie chrześcijańskim napisanym między 70 a 135 r. po Chr. z silnymi wpływami judaizującymi, tak będzie się opisywać królestwo mesjańskie: „Ziemia wyda owoce, dziesięć tysięcy każdy. Każda winorośl będzie dźwigała tysiąc latorośli, każda latorośl tysiąc kiści, każda kiść tysiąc gron, każde grono jeden kor wina (450 litrów)”.

Ta symbolika, obok pasterskiej, zapewniła psalmowi popularność również w środowisku chrześcijańskim. Dobry pasterz Chrystus (J 10), winnica historii zbawienia (Mk 12, 1-12 i par.), winny krzew Chrystusa i latorośle wiernych (J 15) ukierunkowały chrześcijańską lekturę Ps 80, który począwszy od Orygenesa, otrzymał w tradycji liturgicznej następujący titulus: „Ten, który zasiada nad cherubinami, niech rozszerza i strzeże winnicę Kościoła!”. Antyfona z ww. 4.8.20 wraz ze swoim ładunkiem oczekiwania, aby oblicze Boga znów zajaśniało, stała się jeszcze jednym bodźcem do chrześcijańskiej medytacji psalmu. Na jej podstawie Augustyn ukuje słynne: Non enim amas et deseris! (PL 36, 1024), natomiast Bellarmin, łącząc ją z Jr 31, 18 i Lm 5, 21, będzie ją rozumiał nie jako „zwrócenie” Boga i Jego miłości ku nam, ale jako nasze „nawrócenie się” ku Niemu, zrodzone z Jego miłości: Inspira nobis amorem tuum ut, aversi a rebus creatis, ad te iterum convertamur.

Atmosfera prześladowania i cierpienia, którą oddycha się w psalmie z powodu zagrożenia ze strony wrogich sił politycznych, została natomiast alegorycznie przeniesiona przez Postillę Mikołaja z Liry (kol. 1155-1156) na wrogów Kościoła, złe duchy. Psalm ten zatem bardzo szybko ogołocono z konkretnych odniesień i skierowano ku nowym horyzontom duchowym. A jednak Ps 80 pozostaje lamentacją narodową, obok innych, które zostały zebrane w zbiorku psalmów Asada (Ps 74 i 79), choć tutaj mamy delikatniejsze odcienie, bardziej intensywne uczucia, czystszą duchowość. I tak jak w innych przypadkach błagania narodowego jednym z podstawowych problemów jest właśnie dokładne jego umiejscowienie historyczne, problem często nie do rozwiązania.

Współrzędne historyczne psalmu

Nie ma wątpliwości, że podobnie jak Ps 44 i 60, również Ps 80 zakłada tło o pewnych rysach tragedii lub głośnej klęski narodowej. Jednak oprócz przekleństwa nieprzyjaciół (w. 17; por. 79, 12), pieśń zwraca się w stronę nadziei przywrócenia normalnych więzi przymierza z Jahwe jako źródła odnowy i odbudowy narodowej. Konieczna jest zatem inicjatywa teofaniczna Jahwe, który osądzi przeciwników, a ocali Izraela. Oprócz tych ogólnych ram mamy tu niewiele elementów z punktu widzenia historycznego. Izrael, choć spustoszony i okupowany przez obce siły (w. 7), nie zostaje unicestwiony. Choć sytuacja jest alarmująca, „winnica” wciąż się trzyma (ww. 15-16). Wydaje się zatem, że nie chodzi o upadek Samarii (722 r. przed Chr.) albo Jerozolimy (586 r. przed Chr.). Odnosi się wrażenie, że poeta ma w świadomości przede wszystkim królestwo północne, czyli Izraela. W w. 3 wspomina tylko Efraima, Beniamina i Manassesa, natomiast zupełnie brakuje bezpośredniego odniesienia do Jerozolimy. Samo przywołanie cherubinów i Arki w pośrednim związku z Beniaminem (ww. 2-3) każe przypuszczać, że mamy tu aluzję nie do Syjonu, lecz do Szilo. Tak jak w Ps 77, 16 i 81, 6, Izrael w w. 2 jest zestawiony paralelnie z „Józefem”, a nie z „Judą”. Jednak nie można wykluczyć także szerszej perspektywy żydowskiej, zwłaszcza biorąc pod uwagę temat Arki (w. 2) i królewskości (dość niejasny i dyskutowany w. 18). W tej faktycznej niepewności uczeni uciekali się do wszystkich możliwych hipotez, które teraz dla kompletności wyliczymy. Przekonują nas one o niemożliwości rozwiązania zagadki chronologicznej tego psalmu, choć na pierwszy rzut oka skłanialibyśmy się ku fazie historycznej poprzedzającej upadek Samarii w królestwie Izraela. Zresztą sam zdewastowany stan pewnych części tekstu wskazuje, że psalm ten otrzymał różne relektury i był rozmaicie wykorzystywany w najbardziej dramatycznych kontekstach dziejów Izraela. W tym sensie charakterystyczny (choć przesadny) jest podział dokonany przez W. Beyerlina. Wyróżnia on przynajmniej sześć etapów w Formgeschichte psalmu:

1. ww. 2-3: archaiczna modlitwa z końca XI w. przed
Chr., pochodząca z obszaru środkowej
Palestyny (Szilo?)

2. ww. 5-7.17-19: lament narodowy napisany w Jerozolimie
w epoce Jozjasza (koniec VI w. przed Chr.)

3. ww. 4.8.20: ujednolicenie redakcji dwóch pierwszych
warstw za pomocą antyfony pełniącej funkcję
strukturalną i mającej przeznaczenie
liturgiczne

4. ww. 9-16a: rytualizacja wcześniejszego tekstu w kluczu
alegorycznym po tragedii z 586 r. przed Chr.

5. w. 16b: dodatek powygnaniowy

6. w. 18b: dodatek późnego okresu powygnaniowego.

Wyliczmy teraz różne hipotezy datacji. Poniższy wykaz dowodzi swobody poezji, która jest słowem żyjącym w czasie, ale zarazem przekraczającym ten czas. W psalmie tym „zapał duszy osamotnionej, ale wytrwałej w swej nadziei (...), ma wieczny odcień szczerości i wiary zmierzającej do dotknięcia Jahwe” (L. Jacquet, t. II, s. 568).

— Najstarszą datację zaproponował H. Heinemann w dz. cyt. Czyni ona Ps 80 jednym z najbardziej archaicznych tekstów całego Psałterza. Pisze autor: „Psalm ten należy do bardzo dawnego okresu, przed podziałem królestwa i przed zaprowadzeniem dominacji Judy. Tylko w ten sposób możemy zrozumieć, dlaczego nie ma w nim wzmianki o Judzie, dlaczego słowo «Józef» jest używane jako synonim Izraela i dlaczego szczególne miejsce przypisuje się Beniaminowi. Psalm być może powstał w czasach Saula. Logiczna staje się wówczas wiara autora, że zbawienie zależy od Beniamina albo raczej od 'iš jemînî, która to fraza odnosi się do Saula w 1 Sm 9, 1; 21, 7”. Spustoszenie ziemi należałoby wówczas wiązać z napadami Filistynów, a żywa pamięć Arki miałaby świadczyć o jej roli swoistego talizmanu w bitwach przeciwko Filistynom.

— Tytuł w LXX wspomina o Asyryjczykach. Wzmianki o królestwie północnym potwierdziły przekonanie, że psalm odzwierciedla ostatnie lata królestwa Izraela, między 732 a 722 r. (lub między 727 a 724 r.) według O. Eissfeldta. Z któregoś sanktuarium północnego (Betel zdaniem Mowinckela, t. II, s. 152) miałoby się wznosić ku Bogu wołanie błagalne po niszczycielskim najeździe asyryjskim, np. tym wspomnianym w 2 Krl 15, 27-31 i dokonanym przez Tiglat-Pilesera. Z tą datacją zgadza się wielu uczonych (Delitzsch, Kissane, Podechard, Dahood, Jacquet i inni). H. Schmidt i B. Eerdmans natomiast mieli na myśli wcześniejsze potyczki między Izraelem a Damaszkiem za czasów Achaba (1 Krl 22) lub za Joachaza i Joasza (2 Krl 13). Zdaniem Oesterleya, Schildenbergera i Schreinera, Ps 80 przenosi nas z kolei w czas upadku Samarii (721 r. przed Chr.) i wydarzeń bezpośrednio po nim następujących (2 Krl 17).

— Według jeszcze innych (Briggs, Kittel, Kirkpatrick, Noth, Kraus, Beaucamp itd.) należałoby zwrócić się ku królestwu Judy i różnym trudnym fazom jego rozwoju historycznego. E. Slomovic, opierając się na pewnych kontaktach między Ps 80 a 2 Krl 19 (Ps 80, 2 i 2 Krl 19, 15; Ps 80, 4 i 2 Krl 19, 19; Ps 80, 15 i 2 Krl 19, 16) twierdzi, że chodzi o słynną inwazję asyryjską Sennacheryba (701 r. przed Chr.), o której miałby wzmiankować również tytuł w LXX. Herkenne natomiast odwoływał się do następcy Ezechiasza, Manassesa, i wątpliwej informacji w 2 Krn 33, 12-
-17. Beaucamp pisał: „Tego rodzaju lamentacja nad królestwem północnym została prawdopodobnie napisana w Jerozolimie, podobnie jak wyrocznie pociechy Jeremiasza (30—31) i być może Ps 74. Wiadomo bowiem, jakie zainteresowanie wzbudziła reforma Jozjasza w celu całkowitego przywrócenia królestwa Dawida. Odzyskanie przez tego wielkiego i reformatorskiego króla terytoriów zajętych przez Asyrię z pewnością wywarło wpływ na literaturę religijną tamtych czasów” (t. II, s. 45). Podobnie myśli A. Lancellotti (t. II, s. 264).

— Nie brak jednak egzegetów, którzy sytuują psalm w epoce powygnaniowej. Według Biblii Jerozolimskiej „człowiekiem po Twojej prawicy” z w. 18 jest Zorobabel (Ezd 3, 2; Ag 1, 1), stojący na czele powrotu Izraela z wygnania babilońskiego. Zdaniem Dhorme'a, Tournaya (RB 68 (1961), s. 130; 69 (1962), s. 592) i Deisslera (t. II, ss. 27-29), chodzi natomiast o Ezdrasza (por. Ezd 7, 6.28).

— Zaczęliśmy od XI w., a teraz dochodzimy do opinii Hitziga, który sytuuje psalm w II w. przed Chr. i w okresie powstania machabejskiego (1 Mch 4, 40)! Ale są i tacy, jak H. Bückers, którzy odmawiają psalmowi jakiegokolwiek odniesienia historycznego, uważając go za dokument czysto rytualny i liturgiczny.

Ta długa wędrówka przez historię egzegezy pozwala nam zrozumieć, że — poza kilkoma drobnymi odniesieniami — tekst żyje własnym życiem poetyckim i duchowym, które odrywa go od konkretnych konotacji i czyni go stałym błaganiem ludu, wyrazem jego pasji i jego nadziei. Powtarzające się cierpienia i prześladowania wydają się jakby „snem” Pana, lecz Bóg budzi się z niego, aby ukazać swą nieprzerwaną miłość do ludu wybranego. Jego oblicze na nowo jaśnieje i niczym słońce przywraca światło, ciepło i życie.

opr. aw/aw