Czy Pan Jezus umarł na krzyżu?

Jak może Księdzu wiadomo, świadkowie Jehowy zwalczają znak krzyża. Twierdzą, że jest to znak pogański, używany już na wiele wieków przed Chrystusem, zaś przyjęcie go przez chrześcijan było wielkim grzechem odstępstwa od prawdziwej wiary. Chrystus, jak głoszą, wcale nie został ukrzyżowany, ale powieszono Go na palu męki. Nie przejmowałbym się za bardzo tymi twierdzeniami, gdyby nie następujący argument przeciwko krzyżowi, który znalazłem w podarowanej przez nich książeczce: „Otaczanie czcią i adorowanie narzędzia, którego użyto do zamordowania kogoś, kogo się miłuje, przeczy zdrowemu rozsądkowi. Komu przyszłoby na myśl całować albo nosić na szyi rewolwer, którym zamordowano ukochaną osobę?”

Proszę Pana, dżentelmeni nie kłócą się na temat faktów. Otóż zarówno archeologia, jak liczne starożytne zapisy na temat strasznej kary ukrzyżowania nie pozostawiają wątpliwości, że polegała ona na tym, iż ręce skazańca przybijano do belki poziomej, zaś nogi do belki pionowej.¹ Zresztą czyż niewierny Tomasz nie mówi: „Dopóki na rękach Jego nie zobaczę śladu gwoździ i nie włożę palca mego w miejsce gwoździ i nie włożę ręki mojej do boku Jego, nie uwierzę” (J 20,25)? A więc Pan Jezus został przybity gwoźdźmi.

W katakumbach stosunkowo rzadko spotykamy znak krzyża, częstszy jest tam na przykład znak ryby² Jeśli jednak zestawić razem katakumbowe znaki krzyża, okazuje się, że nie jest ich tak mało: ich reprodukcje znaleźć można między innymi we francuskim Słowniku archeologii chrześcijańskiej³ Przypomniano tam nawet bluźnierczy rysunek, pochodzący jeszcze z okresu prześladowań, a sporządzony zapewne przez poganina, przedstawiający ukrzyżowanego osła.

Najważniejszych świadectw o krzyżu Pana Jezusa dostarczają wczesnochrześcijańskie teksty. Pochodzący jeszcze z I wieku (najpóźniej zaś z trzydziestych lat wieku II) tzw. List Barnaby, przedstawiając starotestamentalne zapowiedzi ukrzyżowania Syna Bożego, wymienia między innymi modlitwę Mojżesza podczas walki z Amalekitami (por. Wj 17,8—13): „Otóż Duch daje natchnienie sercu Mojżesza, aby uczynił wyobrażenie krzyża oraz Tego, który na nim miał cierpieć. (...) Kiedy wyciągnął ręce, Izrael miał przewagę; ilekroć zaś ręce opuszczał, Żydzi ponosili klęskę. Dlaczego? Żeby poznali, że nie mogą być zbawieni, jeśli nie będą pokładać w Nim nadziei”⁴

Musiał to być popularny motyw starochrześcijańskiej katechezy, bo pojawia się również w Dialogu św. Justyna, który poniósł śmierć męczeńską w roku 167: „Gdy lud walczył z Amalekitami, a syn Nawego o przydomku Jezus dowodził bitwą, sam Mojżesz modlił się do Boga, mając ręce z obu stron rozciągnięte, Or i Aaron podtrzymywali je przez cały dzień, aby mu ze zmęczenia nie opadły. Jeśli bowiem Mojżesz choć trochę zmieniał tę figurę, naśladującą krzyż, naród ponosił klęskę. O ile zaś trwał w tej postawie, o tyle odnoszono zwycięstwo nad Amalekiem. Ten, co zwyciężał, przez krzyż zwyciężał. Zaprawdę nie dlatego wzrastała moc ludu, że Mojżesz tak się modlił, ale dlatego, że na czele bitwy było imię Jezusa, a ponadto dlatego, że Mojżesz wyobrażał znak krzyża”⁵

Św. Justyn lubił dopatrywać się znaku krzyża w najmniej oczekiwanych szczegółach Starego Testamentu. Oto na przykład Mojżesz, błogosławiąc przed śmiercią synów Izraela, przyrównał pokolenie Efraima i Manassesa do rogów bawołu (por. Pwt 33,17). Św. Justyn nawet w rogach bawołu dopatruje się zapowiedzi krzyża, na którym miał umrzeć Zbawiciel wszystkich ludzi: „Rogi bawołu nie oznaczają nic innego, tylko kształt, czyli figurę krzyża. W krzyżu bowiem stoi pionowo jedna belka, której wierzchołek ma kształt rogu. Do niej przymocowana jest belka poprzeczna, tak że wydaje się, jak gdyby do tego jednego rogu dołączony był z każdej strony inny róg”⁶ Zatem dla autora tego tekstu jest rzeczą oczywistą, iż narzędzie męki Pańskiej stanowiły dwie skrzyżowane ze sobą belki. Przypominam, że tekst został napisany przed rokiem 167.

Zapowiedź krzyża zauważa św. Justyn nawet w sposobie przyrządzania baranka paschalnego, bo pieczono go na dwóch skrzyżowanych ze sobą rożnach: „Rozkaz, by baranka pieczono w całości, jest symbolem męki krzyżowej, którą miał wycierpieć Chrystus. Baranka bowiem rozciąga się przy pieczeniu na kształt krzyża. Jeden prosty rożen przechodzi przez niego od dolnych członków aż do głowy, drugi przez grzbiet i do niego przywiązuje się nogi baranka”⁷

Inny męczennik za wiarę, żyjący w drugiej połowie II wieku, św. Ireneusz, biskup Lyonu, przypatrując się w duchu wiary dwóm rozpiętym na krzyżu ramionom Zbawiciela, będzie mówił, że On w ten sposób połączył Żydów i pogan w jeden lud Boży (Adversus haereses V, 17,4). Czyż nie o tym mówi sam Pan Jezus: „Ja, gdy z ziemi zostanę podniesiony, wszystkich przyciągnę do siebie” (J 12,32)? Czy gest przyciągania do siebie nie polega na wyciągnięciu ramion? Tymi rozciągniętymi na krzyżu ramionami obejmuje Chrystus całą ludzkość. Przejmująco mówił o tym w jednej z nauk dla przygotowujących się do chrztu św. Cyryl z Jerozolimy: „Wyciągnął ręce na krzyżu, aby objąć nimi całą ziemię. (...) Wyciągnął swe ludzkie ręce Ten, który swymi duchowymi rękami umocnił niebiosa. Przebite one zostały gwoźdźmi. Przez przybicie do krzyża i śmierć ludzkiej natury, obciążonej ludzkimi grzechami, równocześnie i grzech umarł, a my w sprawiedliwości powstaliśmy z martwych”⁸

Świadkowie Jehowy mówili Panu, że krzyż jest to znak pogański, używany już na wiele wieków przed Chrystusem. Proszę Pana, różni euhemeryści próbowali negować i dziewicze poczęcie Syna Bożego, i Jego zmartwychwstanie, i tajemnicę Trójcy Świętej, na tej tylko podstawie, że analogiczne pojęcia znajdują się w takim czy innym micie pogańskim. Czy chrześcijanin powinien czuć się z tego powodu zakłopotany? Wystarczy otworzyć się na te tajemnice wiary, zobaczyć nieco z ich niezgłębionego bogactwa i zaznać ich przemieniającej mocy, aby nie mieć wątpliwości, że podobieństwa są bardzo przypadkowe. Przypatrując się różnym postawom bałwochwalczym, na przykład kultowi koniunktury albo jakiegoś innego bożka — też zauważymy sporo podobieństw z kultem Boga prawdziwego. Rzecz w tym, że ostateczny sens obu tych postaw jest dokładnie przeciwstawny. Nie muszę chyba tego tłumaczyć.

Czy znak krzyża znany był już przed Chrystusem? Wspomniany już św. Justyn męczennik, zwracając uwagę na różne pogańskie analogie do prawd chrześcijańskich (a przypisywał te podobieństwa chytrości złego ducha), zauważa: „Nigdy jednakowoż i u żadnego z owych rzekomych synów Zeusa demony nie naśladowały ukrzyżowania.”⁹ Ale natychmiast rozwija mało podejmowany dzisiaj wątek, że przecież znak krzyża znany jest od początku świata, bo wpisany jest wielorako w całą otaczającą nas rzeczywistość. Znaku krzyża dopatruje się św. Justyn zarówno w locie ptaka, jak w maszcie okrętu i w ówczesnym kształcie pługa. Przede wszystkim zaś sam człowiek naznaczony jest tym znakiem, i to co najmniej dwukrotnie: kiedy w postawie wyprostowanej rozkłada ręce, a ponadto krzyż widnieje na twarzy człowieka, gdyż linia nosa przecina się z linią oczu. Tyle św. Justyn, żyjący w połowie II wieku, który oddał swoje życie za wiarę w roku 167.

Otóż weźmy na zdrowy rozsądek: Dwie przecinające się linie stanowią układ tak elementarny, że byłoby rzeczą zgoła niemożliwą, aby nie pojawiły się gdzieś w symbolice religijnej. Nie uświadamiam sobie, aby gdziekolwiek — poza chrześcijaństwem oczywiście — był to znak szczególnie popularny. Natomiast rację ma św. Justyn, że nigdy w żadnej religii nie przywiązywało się duchowego i w ogóle jakiegokolwiek znaczenia do czyjegoś ukrzyżowania. Wynika stąd, że tylko dla chrześcijan krzyż jest znakiem zbawienia przez mękę Syna Bożego oraz znakiem nadziei, że również nasze cierpienia prowadzą do chwały zmartwychwstania, jeśli otworzymy je na moc płynącą z męki Chrystusa.

Przejdźmy do pytania dla Pana najważniejszego: Dlaczego oddajemy cześć krzyżowi? Świadkowie Jehowy powiadają, że to perwersja otaczać czcią narzędzie zbrodni. Ale przecież my nie czcimy krzyża jako narzędzia zbrodni, czcimy go jako narzędzie naszego zbawienia. Gdyby zastrzelono bliską mi osobę, rewolwer byłby tylko i wyłącznie narzędziem zbrodni. Natomiast Pan Jezus umarł nie tylko dlatego, że ludzie podjęli zbrodniczą decyzję zamordowania Go. Umarł, bo sam chciał oddać za nas swoje życie, bo po to przecież przyszedł na tę ziemię: „Ja życie moje oddaję, aby je znów odzyskać. Nikt mi go nie zabiera, lecz Ja je od siebie oddaję! Mam moc je oddać i mam moc je znów odzyskać. Takie przykazanie otrzymałem od Ojca mego” (J 10,17n). „Dręczono Go, gdyż sam dał się gnębić, nawet nie otworzył ust swoich” — prorokuje Izajasz (53,7).

Nie tylko umarł dlatego, że sam chciał, ale również w sposób, w jaki chciał. Otóż chciał dokonać naszego zbawienia na drzewie krzyża. W ten sposób odzyskaliśmy — i to ponadobficie — utracone w raju drzewo życia. Natomiast sam kształt tego narzędzia naszego zbawienia przypomina nieustannie, że dokonało się na nim dzieło powszechnego pojednania: belka pionowa wskazuje, że na krzyżu Zbawiciel przywrócił naszą łączność z niebem, zaś rozciągnięte na krzyżu ramiona — że im więcej zwrócimy się ku Ukrzyżowanemu, tym więcej wzajemnie dla siebie będziemy braćmi i siostrami. Z kolei ciężar krzyża, tak boleśnie odczuty przez naszego Pana w drodze na Kalwarię, obrazuje straszliwy ciężar naszych grzechów.

I jeszcze pytanie ostatnie: Czy godzi się czcić krzyż, który jest tylko przedmiotem? Ale przecież, jeśli oddajemy cześć krzyżowi, to wyłącznie dlatego, że chcemy w ten sposób uczcić ukrzyżowanego na nim Zbawiciela! Podobnie jak kiedy całuję świętą Ewangelię, to przecież nie papier całuję, ale oddaję cześć słowu zbawienia, a w ostatecznym wymiarze — samemu Zbawicielowi.

¹ Obszerną dokumentację znajdzie Pan m.in. w publikacjach: J. M. Vosté, De supplicio crucis, w: Capita selecta Evangelii secundum Joannem, Rzym 1928—1929, s. 235—245; U. Holzmeister, Crux Domini atque crucifixio quomodo ex archeologia Romana illustrentur, Rzym 1934; J. J. Collins, The Archeology of the Crucifixion, „Catholic Biblical Quarterly” 1(1939), s. 154—159.

² Po grecku ichtys. Pierwsze litery słów greckiej formuły „Jezus Chrystus Syn Boży Zbawiciel” tworzą po grecku ten właśnie wyraz.

³ Dictionnaire de L'Archéologie Chrétienne et de la Liturgie, t. 3, Paris 1948, k. 3049—3059.

⁴ List Barnaby 12,2n, w: Pisma Ojców Apostolskich, tłum. A. Lisiecki, Poznań 1924, s. 78

⁵ Dialog z Żydem Tryfonem 90,4, w: św. Justyn, Apologia, tłum. A. Lisiecki, Poznań 1926, s. 265.

⁶ Dialog z Żydem Tryfonem 91,2, w: dz. cyt., s. 266.

⁷ Dialog z Żydem Tryfonem 40,3, w: dz. cyt., s. 165n.

⁸ Św. Cyryl Jerozolimski, Katechezy, Warszawa 1973, s. 190.

⁹ Apologia I, 51, 1, w: dz. cyt., s. 64.

opr. aw/aw