U stóp Góry Potopu

Z okazji obchodów 1700-lecia chrztu Armenii Ojciec Święty ofiarował katolickiemu patriarsze Cylicji Nersesowi Bedrosowi relikwie św. Grzegorza. W ubiegłym roku także drugi z armeńskich patriarchów, katolikos Garegin II, otrzymał w darze od Stolicy Apostolskiej relikwie patrona Ormian, który na początku IV stulecia nawrócił króla Tyrydatesa i był pierwszym biskupem nowo schrystianizowanego kraju.

Armenia położona jest w Azji, na Wyżynie Armeńskiej na południowy zachód od gór Kaukazu, lecz kulturowo przynależy do Europy. Jest od 1991 roku suwerenną republiką zamieszkaną przez około 3,5 mln ludności. Teren historycznej Armenii jest większy aniżeli odrodzonego państwa i obejmuje ziemie należące dziś do Turcji, Gruzji i Azerbejdżanu.

Chociaż legenda o pochodzeniu mieszkańców tej górskiej krainy mówi o czasach Noego, a człowiek pojawił się na tych terenach już w neolicie, to dopiero w IX wieku przed Chr. powstało konkurujące z Asyrią silne państwo Urartu ze stolicą w Tuszpie nad jeziorem Wan. Natomiast w VIII wieku przed Chr. tracko-frygijskie plemiona wywodzące się z Tesalii i Macedonii zasiedliły doliny u stóp wyniosłych szczytów Kaukazu. Jednak dopiero w VI wieku przed Chr. narodził się naród Ormian. Doszło wtedy do połączenia się Chaldów z indoeuropejskimi Hajami (przez Persów zwanych Armeńczykami). Kraj został podbity przez Persję w VI w przed Chr., a później podporządkowany Aleksandrowi Macedońskiemu. W drugiej połowie I wieku po Chr. Armenia była hołdownikiem i sojusznikiem cesarstwa rzymskiego. Już w starożytności kraj dzielono na Armenię Większą i Armenię Mniejszą (ta została wcielona do Kapadocji, prowincji imperium rzymskiego).

Przyjęcie chrześcijaństwa w 299 roku zaostrzyło konflikt z Persją, w VII stuleciu ziemie pod Araratem zajęli Arabowie, a w X kraj dostał się pod wpływy Bizancjum. W końcu XI stulecia wtargnęli tu Turcy seldżuccy, a w latach 1235-43 Armenia po ciężkich walkach padła pod ciosami wojsk mongolskich. Spustoszona następnie przez Tamerlana, została zajęta przez Turków osmańskich w XIV wieku. Po wojnie rosyjsko-perskiej 1828 r. część wschodnia została przyłączona do Rosji, po wojnie rosyjsko-tureckiej 1878 r. państwo carów przyłączyło także część północną. W czasie I wojny światowej kraj był okupowany przez Turcję. W listopadzie 1918 roku (a więc podobnie jak Polska) powstała niepodległa Armenia. W 1920 roku wypowiedziała wojnę Turcji, chcąc odzyskać swe historyczne ziemie, w następstwie nieudanych działań część kraju zajęły wojska tureckie. Wybuchło wtedy bolszewickie powstanie i przy pomocy Armii Czerwonej Turcy zostali wyparci, lecz ceną było ustanowienie republiki sowieckiej. W 1990 r. doszło do wojny z Azerbejdżanem o Górny Karabach, zamieszkany w około 80 proc. przez Ormian, a w rok później w następstwie rozpadu ZSRR kraj uzyskał niepodległość.

Symbolem Armenii jest Ararat, wielki masyw wulkaniczny, należący dziś terytorialnie do Turcji i będący jej najwyższym szczytem. Góra zajmuje około tysiąca km2 i składa się z dwóch wygasłych wulkanów - Wielki Ararat wznosi się na wysokość 5122 m n.p.m., Mały Ararat natomiast na 3925 metrów. To tutaj, na szczycie lub na zboczach, miała osiąść arka, na której pokładzie Noe uratował ród ludzki od gniewu Pana i od zagłady. Góra Potopu wznosi się w samym sercu historycznej Armenii, w połowie drogi między dwoma jeziorami: Wan (dziś w Turcji) i Sewan. Zdobywcą szczytu był w 1829 roku przyrodnik Jan Jakub Parrot. Sława góry wiąże się nie tylko z historią, lecz także z biblijnym opowiadaniem o stworzeniu świata. Po stokach Araratu, jak podaje armeńska tradycja, spływały do ogrodu eden dwie z czterech rzek, aby nawadniać ów cudowny zakątek Ziemi, gdzie Bóg umieścił pierwszych ludzi. Ormianie uważają więc tę górę za środek świata.

Ormianie są dumni z tego, że są pierwszym narodem, który przyjął wiarę chrześcijańską. Stało się tak w roku 299, za sprawą pochodzącego z Kapadocji ewangelizatora ziem kaukaskich. Grzegorz Iluminator (Oświeciciel) znalazł się w Armenii jako sługa króla Tyrydatesa III. Jako chrześcijanin popadł w niełaskę i poważne zagrożenie, odmawiając udziału w pogańskim kulcie. Jednak cudowne uzdrowienie władcy za sprawą Grzegorza spowodowało, że król wraz z całym dworem zdecydował się przyjąć chrześcijaństwo. Grzegorz został wysłany do Cezarei, gdzie otrzymał święcenia kapłańskie i sakrę biskupią. Powrócił do Armenii z grupą misjonarzy greckich i syryjskich. Pierwszą siedzibą metropolity oraz centrum ewangelizacyjnym stało się ówczesne miasto Asztiszat. Po upływie stulecia biskupi i kapłani ormiańscy postanowili przetłumaczyć Pismo Święte, tworząc w tym celu nowy alfabet. Lud mógł odtąd uczestniczyć w liturgii odprawianej w języku ojczystym, co sprawiło, że mimo stuleci najazdów i nieszczęść nic nie zdołało odciągnąć Ormian od wiary chrześcijańskiej. Dzisiejsza struktura Kościoła ormiańskiego odzwierciedla dzieje narodu. Powstały dwie siedziby biskupów noszących tytuł katolikosa, jedna w Eczmiadzynie, w Armenii kaukaskiej (podlega jej Armenia oraz cała diaspora), a druga w Antelias, w libańskiej Cylicji (podlegają jej Grecja, Cypr i Bliski Wschód). Stało się tak, gdy królestwo Armenii zostało zniszczone, a Ormianie zaczęli się osiedlać poza ojczyzną, w tym w Cylicji na wybrzeżu śródziemnomorskim. Wielu rycerzy ormiańskich wyruszyło bowiem do Ziemi Świętej, wspierając wraz z libańskimi Maronitami ruch krucjatowy. Upadek Królestwa Jerozolimskiego spowodował, że los Ormian w rejonie ogarniętym muzułmańską ekspansją stał się nie do pozazdroszczenia. Wielu Ormian osiedliło się na kresach wschodnich dawnej Rzeczpospolitej, odgrywając ważną rolę w rozwoju kultury polskiej.

O Armenii głośno było jedynie w okresie wojny z Azerbejdżanem o Górny Karabach, a także w kontekście przypomnianej ostatnio rzezi Ormian, dokonanej przez Turków w 1915 roku, kiedy to śmierć poniosło około 1,5 mln ludzi (według Turków "tylko" 300 tysięcy). Odpowiedzialność za tę gigantyczną czystkę etniczną ponosił rząd młodoturecki (za zgodą trzęsących wówczas Istambułem kaiserowskich Niemiec), a wyludnioną krainę zasiedlili Turcy i Kurdowie. Jednak prześladowania, pogromy i rzezie Ormian miały miejsce w Turcji już od 1895 roku. W liście apostolskim z okazji jubileuszu Armenii Papież przypomniał tragedię, nazywając ją "niesłychaną przemocą, której nie wolno zapomnieć".

W Turcji rozpętała się ostatnio ogólnonarodowa debata na temat ormiańskiego holokaustu, rozpoczął ją pisarz Taner Akcam w wielogodzinnym programie telewizyjnym, przypominając mordy, okrucieństwa i masowe rzezie bezbronnych dokonywane przez żołnierzy tureckich na rozkaz Talata Paszy, a także eksterminacyjne marsze przez pustynie dziesiątków tysięcy ludzi. Notabene, turecki intelektualista wskazał też sprawiedliwych, którzy uratowali tysiące Ormian od zagłady (jak np. gubernator Taszin bej odmawiający udziału w zaplanowanym ludobójstwie). W ogólnoświatowej debacie na temat tureckiego ludobójstwa Kongres USA wstrzymał się od przyjęcia deklaracji potępienia dla Turków, natomiast parlament francuski nie zawahał się podjąć rezolucji w tej sprawie.

W grudniu 1996 roku patriarcha wszystkich Ormian Karekim I Sarkissian z Janem Pawłem II podpisali Wspólną Deklarację, która położyła kres dyskusjom dotyczącym kwestii monofizytyzmu Kościoła ormiańskiego. W ten sposób zakończył się trwający ponad piętnaście stuleci spór. Patriarcha ormiański i Ojciec Święty zadeklarowali "silne przekonanie, że bazując na wspólnej wierze w Boga i Jezusa Chrystusa, oraz jako wynik tejże deklaracji, spory i pożałowania godne podziały wywodzące się z różnych sposobów wyrażania tejże wiary nie powinny mieć więcej negatywnego wpływu na życie i świadectwo Kościoła ormiańskiego".

opr. mg/mg