Spotkajmy się pod "Czarną Bramą"

O polowaniach na czarownice w Trewirze

Książęce Arcybiskupstwo Trewir o którym będzie mowa w tym artykule obejmowało swym zasięgiem na zachodzie tereny aż od lotaryńskiego Nassau — Saarbrücken i hiszpańskich terenów Luxemburga przechodząc przez tereny Zagłębia Saary i Mozelę, a dalej przez wzgórza Eifel i Hunsrück, aż do Westerwald.

Pierwsze procesy przeciwko czarownicom odbyły się na tym terenie już w połowie XV wieku, zaś pod koniec XVI wieku odbywały się głównie regionalne prześladowania. Od roku 1628 wznowiono prześladowania głównie na terenie Ziemi Trewirskiej, Mozeli, Eifel Hunsrück ,Westerwald (Montabaur), a także w środkowej części Renu. Zaraz po przybyciu oddziałów szwedzkich na te tereny wstrzymano na krótko wykonywanie procesów, natomiast wznowiono je już od 1634 r. Nasilenie wykonywania procesów inkwizycyjnych na terenie środkowego Renu i terenach Westerwald datuje się od 1640 r. Na tym też terenie odbyła się tzw. "zastępcza inkwizycja" w 1652 r. , która przyczyniła się do powstania w 1653/54 r. kończąc się obsadzeniem na tronie Księcia Arcybiskupa Carla Caspara von der Leyen (1652 — 1676).

Dzisiaj niewątpliwie trudno ustalić liczbę procesów jakie miały miejsce na terenie Arcybiskupstwa Trewir, a to za sprawą zaginięcia bądź zniszczenia tamtejszych akt sądowych. Niewielkie informacje możemy odnaleźć na kolportowanych wówczas ulotkach. David Meder podaje liczbę 7 500 procesów, w których osądzono ok. 1 000 ofiar. Inne z kolei źródła podają liczbę 788 procesów z 699 ofiarami. Protokóły z Koblencji podają nam z kolei fakt o istnieniu 24 wyroków śmierci wydanych przez tamtejszych sędziów. Niewątpliwie należy również wziąć pod uwagę sędziów z opactwa św. Maximina którzy w latach 1588 — 1594 r. z podległych sobie 36 wiosek skazali na śmierć około 400 osób.

Kroniki z XVI wieku podają również, że odprowadzaniem osób skazanych na spalenie zajmował się wmieście Jezuita Ojciec Lukas Ellentz. W swojej historii towarzyszył on ok. 200 osobom. Kroniki z Neusser opisując sąd w Pfalzel w roku 1587, podają liczbę podobną do poprzedniej — 118 ofiar. Liczba ta wydaje się prawdopodobna jeżeli wspomniane kroniki porównamy z notatkami znanego humanisty Franciskusa Modiusa, który w swoim dzienniku opisał, fakt pobytu w okolicach Trewiru. Dość bogato opisuje on (jako świadek tamtych wydarzeń) pale wraz ze stosami na których spłonęło ponad 100 osób (mężczyzn i kobiet) . Z kolei kroniki z Limburga podają rok 1593 wraz ze wzmianką o spaleniu na stosie w okolicach Westwalder (Montabaur) 30 kobiet. Szczytowym okresem prześladowań dla sądu w Montabaur były lata 1628 — 1631 kiedy to kronikarze wspominają o 81 czarownikach i czarownicach czekających na osąd. Liczba kobiet w tym wypadku wynosiła 80 %.

Według kronik: Gesta Treverorum, Annales Novesienses, Kronik Limburdzkich aktywność prześladowców w XVI wieku wzrastała w okresie zimowym, gdy był śnieg lub mróz oraz do pierwszej wiosny (z roztopami) i na jesieni z obfitymi deszczami. Być może warunki klimatologiczne miały wpływ na samopoczucie i wyroki ferowane w tym czasie.

Duży wpływ na rozwój inkwizycji na terenie Arcybiskupstwa Trewir miał również biskup pomocniczy Petrus Binsfeld, będący głównym protagonistą tego ruchu pisząc dzieło "De confessionibus maleficarum”.

Duży wpływ na rozwój inkwizycji na terenie Arcybiskupstwa (nie samego miasta) Trewir miała niewątpliwie oświata ludzi w wioskach. Często coś nie zrozumiałego dla prostego ludu było tłumaczone czarami. Z drugiej jednak strony zdrajcy narodowi, którzy byli ścigani listami gończymi niejednokrotnie współdziałali z "łowcami czarownic”, chcąc w ten sposób uzyskać przychylność osoby rządzącej.

"Druga stroną medalu” może być postać księcia Johanna VII von Schöneberg (1581 — 1599) wydającego prerogatywy dotyczące Inkwizycji na podległym mu terenie. 18 grudnia 1591 r. wydał dokument chcąc tym samym zracjonalizować ówcześnie panującą "Carolinę” Karola V. Umieścił w nim prawo na mocy którego oskarżeni mogli się bronić. Lecz jeszcze do roku 1591 dekrety księcia niewiele zmieniły. Można rzec, że w ówczesnym świecie trwała ciągła walka o prawodawstwo inkwizycyjne, bowiem w XVII wieku kolejny książę, Philipp Christoph von Sötern przywraca w 1630 poprzednie prawo inkwizycyjne mówiące o "tormentum vigilarum” — spaleniu skóry skazańca siarką.

Już za panowania Księcia Johanna von Schöneberg nastąpiła w Arcybiskupstwie ostra krytyka instytucji inkwizycyjnej przez teologa Corneliusa Loos'a z Trewiru w piśmie "De vera et de falsa magia”. Ciekawym jest również fakt, że Jezuici z Trewiru byli propagatorami Inkwizycji, podczas gdy ich współbracia z Koblencji stanowczo się jej sprzeciwiali.

Po pewnym czasie Inkwizycja stała się na tamtejszym terenie skandalem. Takim przykładem może być rok 1595 kiedy to w nadmozelskim Cochem wybuchł skandal przeciwko instrumentalizowaniu tych czynów. W XVII wieku pod przewodnictwem Friedriche Spee pojawiły się sceptyczne poglądy co do istnienia czarnej magii w tak wielkim zakresie. W 1652 r. pojawiła się również grupa adwokatów w Koblencji, która stworzyła dzieło "Cautio Criminalis” ganiące inkwizycję.

Poszukiwania czarownic zakończono za panowania księcia Carla Caspara von der Leyen (1652 — 1676) z przyczyn politycznych.

Opactwo świętego Maximina znajdujące się w pobliżu Trewiru od XVI wieku stało się również siedzibą inkwizytorów którzy pod przewodnictwem benedyktynów zasiadających zarówno w klasztorze jak i podległych mu ziemiach (Detzem, Fell Oberemmel i od 1589 r. również Freudenburg) rozstrzygali w sprawach spornych.

Na przełomie XVI I XVII wieku wybuchł konflikt między Arcybiskupstwem Trewir a Opactwem St. Maximin. Benedyktyni chcieli za wszelką cenę utrzymać autonomię na podległych im terenach, Trewir widział to nieco inaczej. Szczególnie za niezależnością opactwa opowiadał się przełożony klasztoru — Reiner Biewer (1581 — 1613) zawierając z Księciem Johannem II von Schönenberg tzw. "przymierze wierności” w 1582 r. Na jego mocy opat klasztoru nabył w 1589 r. za sumę 32 000 talarów hrabstwo Freudenburg. W 1600 r. Książe starał się jednak siłą odebrać zastaw przy pomocy wojska ściągniętego z terenów Luxemburga.

Wszelkie procesy czarownic jakie odbywały się na terenie opactwa należy widzieć właśnie w tych realiach historycznych. Gorącym zwolennikiem inkwizycji był wspomniany opat Reiner Biewer. Materiały o tych faktach możemy odnaleźć właśnie na terenie opactwa, które zachowało je w przeciwieństwie do Arcybiskupstwa Trewir. Wspomniane akta zawierają około 250 pełnych akt procesowych, także z fragmentami dotyczącymi egzekucji. Większość z nich wspomina lata 1586 — 1596.

Pierwszy proces na ziemiach podległych opactwu przypadł na rok 1572. Przed sądem stanęła wówczas kobieta oskarżona o zabicie dziecka. Została ona osądzona wraz z innymi dwoma kobietami i skazana na śmierć. W roku 1586 rozpoczęło się największe prześladowanie na tym terenie rozciągającym się od Luxemburga aż po Trewir. Prześladowania trwały do roku 1596 przynosząc jako wynik przynajmniej 400 "stosów”. Zaraz po 1596 r. nastąpiła odwilż, spowodowaną "brakami finansowymi”. Pojedyncze procesy pojawiały się również w latach 1609 — 1615. Druga fala prześladowań datowana jest na lata 1629 — 1631. Kroniki mówią w tym wypadku o 32 ofiarach. Być może przeszkodą w kolejnych "poszukiwaniach czarownic” były wojska francuskie które w tamtejszym okresie zajmowały tereny opactwa. Ze wspomnianych akt procesowych możemy również dowiedzieć się o 6 procesach jakie miały miejsce w roku 1637 i 1640/42. Notariusz inkwizycyjny Claudius Musiel wspomina przy tym, że mężczyźni stanowili w tym wypadku 30% ofiar. Pozostałymi ofiarami były za zdaniem notariusza "biedne wdowy”.

Osoby oskarżone o magię były najczęściej (na tym terenie) poddawane konfrontacji z oskarżycielami, a następnie zwalniane i oczyszczane z zarzutów lub skazywane. Z dokumentów wiadomo jednak, że na terenie opactwa St. Maximin nie wykonywano wyroków poprzez "próbę wody”. Na innych terenach sposób ten traktowano najczęściej jako formę oczyszczenia z zarzutów, lub potwierdzenie wątpliwości. Krótko mówiąc miał to być Sąd Boży.

W tym względzie Trewir szanował autonomię opactwa i nie zabierał głosu. Procesy z roku 1591 r. uzyskały nawet poparcie Księcia Arcybiskupa Trewiru uzyskując tym samym ważność.

Trzecim obszarem jaki chciałbym opisać w tym artykule jest kondominium Sponheim będące hrabstwem leżącym na tyłach Arcybiskupstwa Trewir.

Hrabstwo to zawdzięcza swoją egzystencję podziałowi ziem po wymarciu dynastii hrabiowskiej von Sponheim w 1437 r. Wówczas to na terenach "tylnego hrabstwa Sponheim” znalazły się następujące ziemie: Birkenfeld, Allenbach, Dill, Herstein, Winterburg, Kastellaun, Trarbach. Przeglądając akta procesowe liczące ponad 8 000 stron można także tutaj natknąć się na ślady Inkwizycji. Szczególnie wsławiły się w tym procederze sądy w Kastellaun (od 1570 r.) i w Winningen (1660 r.). Można zastanawiać się czy przypadkiem inkwizycja nie służyła dobru społeczeństwa, bowiem w 1598 r. stanęła przed sądem banda złodziejaszków, którym również zarzucano uprawianie magii. W 1631 r. prześladowania zostały zahamowane przez wkraczające oddziały szwedzkie. Lecz już 9 lat później pojawiła się ponownie "regionalna aktywność”.

W sumie w latach 1574 — 1659 na terenie hrabstwa odbyło się 85 procesów w których skazano 42 osoby na karę śmierci. Liczba ofiar skłoniła część mieszkańców hrabstwa do ostrej krytyki a nawet powstań. Przykładem mogą być lata 1653 — 1655 w których to wzburzony tłum niejednokrotnie protestował przeciwko wyrokom sądu z Kasellaun. Dzięki tak silnej opozycji oskarżona w 1655 r. Maria Margarethe Göbel nie tylko została zwolniona lecz i na żądanie ludu rehabilitowana.

Źródła:

1.Do Książęcego Arcybiskupstwa Trewir:

Artykuł: Walter Rummel, Kurtrier — Hexenverfolgungen w: www.sfn.uni-muenchen.de

A także:

Zenz, Emil (red.): Die Taten der Trierer - Gesta Treverorum, Bd. VII, Trier 1964.

Knetsch, Carl (red.): Die Limburger Chronik des Johannes Mechtel, Wiesbaden 1909.

Hoffmann, Paul; Dohms, Peter (red.): Die Mirakelbücher des Klosters Eberhardsklausen, Düsseldorf 1988.

Binsfeld, Petrus: Tractatus de confessionibus maleficorum et sagarum, Trier 1589 (dt.: Tractat von Bekantnuß der Zauberer unnd Hexen, Trier 1590).

Voltmer, Rita u. Weisenstein, Karl (red.): Das Hexenregister des Claudius von Musiell. Ein Verzeichnis von hingerichteten und besagten Personen aus dem Trierer Land (1586-1594), Trier 1996.

Literatura

1.Dotycząca terenu:

Janssen, Franz Roman: Kurtrier in seinen Ämtern vornehmlich im 16. Jahrhundert. Studien zur Entwicklung moderner Staatlichkeit, Bonn 1985.

2. Dotycząca Inkwizycji na terenie Arcybiskupstwa:

Behringer, Wolfgang: Das "Reichskündhig Exempel" von Trier. Zur paradigmatischen Rolle einer Hexenverfolgung in Deutschland, w: Gunther Franz und Franz Irsigler (red.), Hexenglaube und Hexenprozesse im Raum Rhein - Mosel - Saar, Trier 1995, S. 435-448.

Biesel, Elisabeth: Die Pfeifer seint alle uff den baumen gesessen. Der Hexensabbat in der Vorstellungswelt der ländlichen Bevölkerung, w: Gunther Franz und Franz Irsigler (red.): Methoden und Konzepte der historischen Hexenforschung, Trier 1998, S. 289-302.

Dillinger, Johannes, "Böse Leute". Hexenverfolgungen in Schwäbisch-Österreich und Kurtrier im Vergleich, Phil. Diss. Univ. Trier 1998.

Franz, Gunther: Hexenprozesse in der Stadt Trier und deren Umgebung, w: Gunther Franz und Franz Irsigler (red.), Hexenglaube und Hexenprozesse im Raum Rhein - Mosel - Saar, Trier 1995, S. 333-354.

Labouvie, Eva: "Gott zu Ehr, den Unschuldigen zu Trost und Rettung..." Hexenverfolgungen im Saarraum und in den angrenzenden Gebieten, w: Gunther Franz und Franz Irsigler (red.), Hexenglaube und Hexenprozesse im Raum Rhein - Mosel - Saar, Trier 1995, S. 389-404.

Labouvie, Eva: Zauberei und Hexenwerk. Ländlicher Hexenglaube in der frühen Neuzeit, Frankfurt a. M. 1991.

Labouvie, Rekonstruktion einer Verfolgung. Hexenprozesse und ihr Verlauf im Saar-Pfalz-Raum und der Baillage Allemande (1520-1690), w: Franz, Gunther; Gehl, Günther; Irsigler, Franz (Hg.): Hexenprozesse und deren Gegner im trierisch-lothringischen Raum, Weimar 1997, S. 43-58.

Rummel, Walter, Bauern, Herren und Hexen. Studien zur Sozialgeschichte sponheimischer und kurtrierischer Hexenprozesse, Göttingen 1991.

Ders., Friedrich Spee und das Ende der kurtrierischen Hexenverfolgungen, w: Jb. für westdeutsche Landesgeschichte 15 (1989), S. 105-116.

Ders., Gutenberg, der Teufel und die Muttergottes von Eberhardsklausen. Erste Hexenverfolgung im Trierer Land, w: Andreas Blauert (red.), Ketzer, Zauberer, Hexen. Die Anfänge der europäischen Hexenverfolgungen, Frankfurt a. M. 1990, S. 91-117.

Ders., Phasen und Träger kurtrierischer und sponheimischer Hexenverfolgungen, w: Gunther Franz und Franz Irsigler (red.), Hexenglaube und Hexenprozesse im Raum Rhein - Mosel - Saar, Trier 1995, S. 255-331.

Ders., Soziale Dynamik und herrschaftliche Problematik der kurtrierischen Hexenverfolgungen. Das Beispiel der Stadt Cochem (1593-1595), w: Geschichte und Gesellschaft 16 (1990), S. 26-55.

Scholer, Othon: "O Kehrricht des Aberglaubens, o leerer Wahn der Täuschungen und Gespenster der Nacht!". Der Angriff des Cornelius Loos auf Petrus Binsfeld, w: Gunther Franz und Franz Irsigler (Hg.): Methoden und Konzepte der historischen Hexenforschung, Trier 1998, S. 255-276.

Weisenstein, Karl: Zaubereiprozesse in der Stadt Trier, w: Gunther Franz und Franz Irsigler (Hg.), Hexenglaube und Hexenprozesse im Raum Rhein - Mosel - Saar, S. 469-484.

Zenz, Emil: Dr. Dietrich Flade, ein Opfer des Hexenwahns, w: Kurtrierisches Jb. 2 (1962), S. 41-69.

2. Co do opactwa St. Maximin

Artykuł: Rita, Voltmer, St. Maximin bei Trier (Reichsabtei) — Hexenverfolgungen w: www.sfn.uni-muenchen.de

A także:

Rita VOLTMER: Einleitung. w: DIES., Karl WEISENSTEIN (opracowanie).: Das Hexenregister des Claudius Musiel. Ein Verzeichnis von hingerichteten und besagten Personen aus dem Trierer Land (1586-1594) (Trierer Hexenprozesse - Quellen und Darstellung 2). Trier 1996, S. 9*-104*.

DIES.: Claudius Musiel oder die Karriere eines Hexenrichters. Auch ein Beitrag zur Trierer Sozialgeschichte des späten 16. Jahrhunderts. w: Methoden und Konzepte der historischen Hexenforschung, pod red.. v. Gunther Franz u. Franz Irsigler. Redaktion: H. Eiden u. R. Voltmer (Trierer Hexenprozesse - Quellen und Darstellungen 4), Trier 1998, S. 211-254.

DIES.: "Gott ist tot und der Teufel ist jetzt Meister!" Hexenverfolgungen und dörfliche Krisen im Trierer Land des 16. und 17. Jahrhundert. w: Kurtrierisches Jahrbuch 39, 1999 (2000), S. 175-223.

DIES.: Die großen Hexenverfolgungen in den Teritorien zwischen Reich und Frankreich (16. u. 17. Jahrhundert) - Abläufe, Ursachen, Hintergründe. w: Incubi Succubi. Hexen und ihre Henker bis heute. Historisches Lesebuch zur Ausstellung, pod red. v. Dies. und Franz Irsigler. Luxemburg 2000, S. 71-82. [za : Les grandes vagues de la chasse aux sorcičres dans les territoires entre Empire et France aux XVIe et XVIIe sičcles - faits, causes et circonstances. In: Incubi Succubi. Les sorcičres et leurs bourreaux, hier et aujourd'hui. Contribution historique accompagnant l'exposition sous la dir. de Rita Voltmer et Franz Irsigler. Luxembourg 2000, S. 71-82]

DIES.: Von der besonderen Alchimie, aus Menschenblut Gold zu machen oder von den Möglichkeiten, Hexenprozesse zu instrumentalisieren. w: Incubi Succubi. Hexen und ihre Henker bis heute. Historisches Lesebuch zur Ausstellung, pod red. v. Dies. und Franz Irsigler, Luxemburg 2000, S. 93-104 [za : D'une étrange alchimie qui fait de l'or avec du sang ou des moyens de tirer bénéfice des procčs de sorcellerie. w: Incubi Succubi. Les sorcičres et leurs bourreaux, hier et aujourd'hui. Contribution historique accompagnant l'exposition sous la dir. de Rita Voltmer et Franz Irsigler. Luxembourg 2000, S. 95-106]

DIES.: Ausschüsse, Monopole, Formalkläger. Die Vorbereitung und Einleitung von Hexenprozessen im Trierer und Luxemburger Land. w: Hexenprozesse und Gerichtspraxis, pod red. v. Herbert Eiden, Gunther Franz, Franz Irsigler und Rita Voltmer (Trierer Hexenprozesse - Quellen und Darstellungen 6), im Druck.

DIES.: Hochgerichte und Hexenprozesse. Beispiele für die herrschaftlich-politische Instrumentalisierung von Hexenverfolgungen. w: Hexenprozesse und Gerichtspraxis, hg. v. Herbert Eiden, Gunther Franz, Franz Irsigler und Rita Voltmer (Trierer Hexenprozesse - Quellen und Darstellungen 6).

DIES./Herbert EIDEN: Rechtsnormen und Gerichtspraxis bei Hexereiverfahren in Lothringen, Luxemburg, Kurtrier und St. Maximin während des 16. und 17. Jahrhunderts. w: Incubi Succubi. Hexen und ihre Henker bis heute. Historisches Lesebuch zur Ausstellung, pod red. v. Dies. und Franz Irsigler, Luxemburg 2000, S. 47-59 [za : Normes juridiques et pratique judicaires dans les procčs de sorcellerie en Lorraine, au Luxembourg, dans l'Electorat de Trčves et ŕ Saint-Maximin aux XVIe et XVIIe sičcles. w: Incubi Succubi. Les sorcičres et leurs bourreaux, hier et aujourd'hui. Contribution historique accompagnant l'exposition sous la dir. de Dies. und Franz Irsigler, Luxembourg 2000, S. 47-59].

DIES./Franz IRSIGLER (pod red)., Incubi Succubi. Hexen und ihre Henker bis heute. Historisches Lesebuch zur Ausstellung. Luxemburg 2000 [za: Incubi Succubi. Les sorcičres et leurs bourreaux, hier et aujourd'hui. Contribution historique accompagnant l'exposition sous la dir. de Rita Voltmer et Franz Irsigler. Luxembourg 2000].

DIES./ Karl WEISENSTEIN (Bearb).: Das Hexenregister des Claudius Musiel. Ein Verzeichnis von hingerichteten und besagten Personen aus dem Trierer Land (1586-1594) (Trierer Hexenprozesse. Quellen und Darstellung 2). Trier 1996

3. Do kondominium Sponheim

Artykuł: Walter Rummel, Hintere Grafschaft Sponheim — Hexenverfolgungen w: www.sfn.uni-muenchen.de

A także:

Archiwum miejskie Koblencji, Bestand 33 (Grafschaft Sponheim) und Bestand 655/14 (Stadt Kastellaun).

Literatura

1. Dotycząca terenu:

Dotzauer, Winfried: Die Vordere Grafschaft Sponheim als pfälzisch-badisches Kondominium 1437-1707/8, Diss. phil. Univ. Mainz 1963 (Bad Kreuznach 1963).

Ders.: Die westlichen Gebiete der Markgrafen von Baden-Baden von 1402 bis 1803, w: Landeskundliche Vierteljahresblätter 14 (1968), S. 133-153.

Mötsch, Johannes: Regesten des Archivs der Grafen von Sponheim 1065-1437, 5 Bände, Koblenz 1987-1991.

Steinbach, Franz: Zwei Kuriosa der rheinischen Rechts- und Verfassungsgeschichte, w: Rheinische Vierteljahresblätter 24 (1959, S. 245-288).

Pauly, Ferdinand: Die Hoch-Gemeinde Senheim an der Mosel, Koblenz 1959.

Wild, Karl Eberhard: Zur Geschichte der Grafschaften Veldenz und Sponheim und der Birkenfelder Wittelsbacher, Birkenfeld 1982.

2. Dotyczące inkwizycji:

Baumgarten, Achim R.: Hexenwahn und Hexenverfolgung im Nahe-Raum. Ein Beitrag zur Sozial- und Kulturgeschichte, Frankfurt a. M. 1987.

Murr, Walter: Hexenverfolgung in der Markgrafschaft Baden-Baden von 1622-1632 (praca magisterska), Universität Tübingen 1987.

Rummel, Walter, Bauern, Herren und Hexen. Studien zur Sozialgeschichte sponheimischer und kurtrierischer Hexenprozesse, Göttingen 1991.

Ders., Phasen und Träger kurtrierischer und sponheimischer Hexenverfolgungen. w: Gunther Franz und Franz Irsigler (pod red.), Hexenglaube und Hexenprozesse im Raum Rhein - Mosel - Saar, Trier 1995, S. 255-331.

Ders., "Die Ausrottung des abscheulichen Hexerey Lasters". Zur Bedeutung populärer Religiosität im Rahmen einer dörflichen Hexenverfolgung, w: Wolfgang Schieder (pod red.): Volksreligiosität in der modernen Sozialgeschichte, Göttingen 1986, S. 51-72.

Ders., Hexenprozesse als Karrieremöglichkeit. Ein Beispiel aus der Epoche des konfessionellen Konfliktes am Mittelrhein, w: Kurtrierisches Jb. 20 (1985), S. 181-190.