Jezus Chrystus

Jezus Chrystus [gr. Iēsoús < hebr. Yě(hô)sű‵a, ‵Jahwe zbawieniem', skrócone do Yěsű‵], Jezus z Nazaretu, ur. ok. 8/7 p.n.e., zm. 7 IV 30 n.e. (?), założyciel i centralna postać religii chrześcijańskiej, która uważa go zarazem za człowieka i wcielonego Syna Bożego. Imię Jezus określa go od strony człowieczeństwa, natomiast miano Chrystus (gr. Christós, Pomazaniec, tłumaczenie słowa Mesjasz) oznacza w teologii imię Boga—człowieka. Treść wiary chrześcijańskiej w J.Ch. całościowo ujmuje chrystologia.

Źródła. Głównym źródłem dla poznania życia Jezusa są 4 Ewangelie kanoniczne. Bogate dane historyczne o epoce Jezusa oświetlają bowiem jego osobę tylko pośrednio. Pozostałe księgi Nowego Testamentu, choć zawierają liczne wczesne świadectwa na temat J.Ch., wypowiadają się w sposób raczej teologiczny niż historyczny; z kolei apokryfy i agrafa prawie niczego nie dodają do wiadomości z ksiąg kanonicznych; wzmianki u historyków antycznych oraz w źródłach żydowskich potwierdzają istnienie Jezusa, ale są ubogie, wtórne i stronnicze (Tacyt, Swetoniusz, Testimonium Flavianum Józefa Flawiusza, wzmianki w Talmudzie).

Wynika stąd problem metodologiczny: skoro Ewangelie w sposób zamierzony łączą przekaz historyczny z teologiczną interpretacją jego postaci, wydzielenie z nich wiadomości czysto historycznych jest utrudnione; ich wiarygodność spotyka się więc pod tym względem z osądem krytycznym (Formgeschichte, demitologizacja); proponowane „czysto historyczne” portrety Jezusa („Jezus historii”) były sprzeczne między sobą, częściowo sztuczne i z założenia uboższe niż pełny obraz ewangeliczny. Z drugiej strony teologia Ewangelii i w ogóle Nowego Testamentu zakłada zdarzenia historyczne i je interpretuje.

Życie i nauczanie. Jezus urodził się w Betlejem koło Jerozolimy pod koniec panowania króla Heroda I zwanego Wielkim; jego matką była Maria, za ojca uchodził Józef z rodu Dawida, choć Ewangelie wyrażają przekonanie, że poczęcie Jezusa nastąpiło mocą Bożą przy Zwiastowaniu i akcentują cudowne okoliczności narodzin (w oczach szeregu badaczy wiadomości te są mniej lub bardziej zabarwione interpretacją symboliczno-teologiczną, co tłumaczą starożytnym zwyczajem literackiego upiększania relacji o młodości sławnych postaci). W dzieciństwie i młodości mieszkał w Nazarecie w Galilei. Z pozostałej rodziny są wzmianki braciach Pańskich (oraz siostrach), czyli zapewne jego kuzynach.

Jezus rozpoczął działalność prawdopodobnie na przełomie 27 i 28 r., wkrótce po Janie Chrzcicielu. Przyjął chrzest od Jana Chrzciciela, a potem zaczął nauczać i gromadzić uczniów (wyróżnioną grupą było Dwunastu, zwanych apostołami; pierwszeństwo wśród nich przyznał Jezus Piotrowi). Dzięki oryginalności nauki i opinii lekarza cudotwórcy gromadził tłumy różnych stanów. Działał niecałe 3 lata; oprócz rodzinnej Galilei odwiedzał krainy sąsiednie i wielokrotnie Jerozolimę (tak to przedstawia Ewangelia św. Jana, gdy 3 Ewangelie synoptyczne skupiają się na Galilei). Posługiwał się zasadniczo językiem aramejskim, choć mógł używać w pewnych sytuacjach hebrajskiego i greki.

W nauczaniu Jezusa centralnym motywem było Królestwo Boże (niebieskie); rozumiał on przez nie sferę panowania Bożego, w której już teraz każdy (nawet grzesznik czy nędzarz) może się znaleźć, zmieniając swe życie — choć w pełni objawi się ono dopiero w czasach ostatecznych. Stosownie do tego Jezus formułował pouczenia dotyczące sposobu życia, etyki, mądrości praktycznej, a także zapowiedzi sądu Bożego w stylu apokaliptyki.

Natomiast nie żywił ambicji politycznych i nie utożsamiał się z żadnym ze stronnictw religijnych w judaizmie, choć nauczanie Jezusa z wyrastało z judaizmu i było spokrewnione z ówczesnymi jego nurtami. Budziło ono jednak sprzeciwy, zwłaszcza wśród uczonych w Piśmie i faryzeuszy, którzy podejrzewali Jezusa o podważanie prawa Mojżeszowego i przywłaszczanie sobie Boskiego autorytetu; w kręgach władzy widziano w jego działalności zarzewie buntu.

Nauki moralne Jezusa odznaczają się maksymalizmem; odrzucając przepisy formalistyczne, Jezus wzywał do nawrócenia i nadawał przykazaniom moralnym interpretację rozszerzoną (Kazanie na Górze), np. zabronił rozwodów i wezwał do miłości nieprzyjaciół. Takie ujęcie moralności wynika z przekonania o bliskości Królestwa Bożego, jak też z obowiązku naśladowania nieograniczonego miłosierdzia Bożego.

Jezus nauczał w formach prostych, spokrewnionych z żydowską literaturą mądrościową. Były to maksymy, odpowiedzi na pytania oraz przypowieści, szczególnie charakterystyczne dla Jezusa, które w formie obrazów wziętych z przyrody i życia codziennego objaśniały naturę Królestwa Bożego i uczulały na potrzebę przemiany życia.

Ewangelie przytaczają szereg wypowiedzi Jezusa o sobie, nazywał siebie Synem Człowieczym (człowiekiem, ale również postacią czasów ostatecznych), oraz po prostu Synem (we wzajemnej więzi miłości i poznania względem Boga jako Ojca). W swojej działalności odgrywał rolę nauczyciela, proroka i charyzmatycznego uzdrowiciela. Nie nazywał siebie Mesjaszem, choć bywał tak określany.

Sporo miejsca poświęcają Ewangelie cudom Jezusa: nadzwyczajnym uzdrowieniom i dowodom władzy nad naturą; służą one za przykład i dowód zbawczej mocy Jezusa. Ponadto Jezus dokonał szeregu czynności o wydźwięku symbolicznym (uczta z celnikami, umycie nóg uczniom itp.).

Przybywając po raz ostatni do Jerozolimy, przed świętem Paschy 30 r., Jezus spodziewał się śmierci. Podczas Ostatniej Wieczerzy z uczniami mówił im o sobie i swej misji, oraz pobłogosławił chleb i wino, dając je uczniom jako swoje Ciało i Krew (Eucharystia). Tej samej nocy Jezus został pojmany w Getsemani na Górze Oliwnej w wyniku zdrady Judasza Iskarioty i postawiony przed Annaszem i Kajfaszem (urzędującym arcykapłanem) oraz sanhedrynem. Po przesłuchaniu (które nie miało cech procesu sądowego) postanowiono go uśmiercić; głównymi motywami tej decyzji były: widzenie w Jezusie potencjalnego przywódcy buntu przeciwko Rzymowi i jego wystąpienia przeciwko świątyni; religijnego uzasadnienia dostarczył zarzut bluźnierstwa, wynikły stąd, że Jezus sam potwierdził, iż jest Mesjaszem, Synem Bożym. Kajfasz przedstawił prefektowi rzymskiemu, Poncjuszowi Piłatowi, oskarżenie akcentujące roszczenia Jezusa do godności mesjańskiej czyli królewskiej, a ten skazał Jezusa na śmierć przez ukrzyżowanie. Nastąpiło ono na wzgórzu Golgota pod Jerozolimą, prawdopodobnie na dzień przed Paschą, w piątek 7 IV 30 (Męka Pańska); rok 33 jest o wiele mniej prawdopodobny. Po śmierci na krzyżu Jezus został pochowany w pobliskim grobowcu.

Ewangelie podają, że na trzeci dzień po śmierci kobiety z otoczenia Jezusa i apostołowie odkryli, że grób jest pusty. Potem świadkowie ci wielokrotnie widzieli Jezusa żywego, tak w Jerozolimie, jak w Galilei (zmartwychwstanie Jezusa, chrystofanie). Stało się to źródłem wiary w Jezusa i zasadniczym argumentem na rzecz jego boskości. Zarazem Nowy Testament manifestuje świadomość, że zmartwychwstanie J.Ch. należy do innego porządku, niż życie doczesne, i jak jego cuda i boskość poznawalne jest przez wiarę.

Znaczenie teologiczne. Opowiadając o życiu J.Ch., Nowy Testament uwypukla dostrzeżone potem głębsze znaczenie wydarzeń, tak by komunikowały one, kim okazał się Jezus (teologia narracyjna); dotyczy to zwłaszcza nadzwyczajnych okoliczności przyjścia na świat (poczęcie z Ducha Świętego, narodziny z dziewicy), cudów, autorytetu nauczania, śmierci i zmartwychwstania; przedłużeniem tego cyklu zdarzeń ma być jego triumfalny powrót w czasach ostatecznych, czyli paruzja, i sąd nad światem. Śmierć Jezusa na krzyżu zrozumiano w Nowym Testamencie jako realizację proroctw o cierpiącym Mesjaszu i jako wydarzenie zbawcze.

Jednocześnie Nowy Testament wyraża wiarę w J.Ch. wprost w języku wyznań wiary i imion Jezusa (tytułów chrystologicznych). Jest to wiara osobowa, doświadczalna i intuicyjna, która potem przybrała wyraz bardziej intelektualny. Potwierdza ona jego człowieczeństwo, jako syna Maryi, z narodowości Żyda. Jako człowiek Jezus był nauczycielem Bożej prawdy, prorokiem, zapowiedzianym przez proroków Mesjaszem (Chrystusem). Zmartwychwstanie objawiło J.Ch. jako chwalebnego Syna Bożego, równego godnością Ojcu, życie zaś ziemskie — synowskie posłuszeństwo. W relacji do Boga Ojca jest on jego Słowem (Logos), Mocą i Mądrością. Godność Jezusa każe nazywać go Boskim mianem Pana (gr. Kyrios), co oznacza, że jest władcą wszystkiego. Szereg tekstów nazywa J.Ch. wprost Bogiem (gr. theós), jak też wymienia go obok Ojca i Ducha Świętego w formułach trynitarnych (osoby Trójcy Świętej) — np. przy końcu Ewangelii św. Mateusza.

Te przymioty J.Ch. widziane są przede wszystkim dynamicznie i funkcyjnie, dotyczą jego roli i działania (późniejsza teologia podkreśliła natomiast bardziej ich aspekt ontyczny). Uwyraźnia się to także w jego znaczeniu dla ludzi: jest ich jedynym Zbawcą (gr. Soter, Zbawiciel); występuje jako doskonały arcykapłan i zbawcza ofiara za grzechy ludzi, którym przyniósł Odkupienie, wreszcie jako pośrednik Nowego Przymierza. Jego życie, śmierć i zmartwychwstanie ratują ludzi z niewoli grzechu i śmierci. J.Ch. obecny jest w wierzących, którzy zgromadzeni są w Kościele, będącym jego Ciałem (gr. soma, organizm), podczas gdy J.Ch. jest jego Głową. Chrystus przychodzi do wiernych w swoim słowie i w Eucharystii, mieszka w nich, udziela łaski.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa podsumowano naukę Nowego Testamentu o J.Ch., do jej sformułowania wykorzystując i terminologię biblijną, i greckie pojęcia filozoficzne, przy okazji odpierając poglądy nieortodoksyjne. Powstałe w ten sposób tezy dogmatyczne określają dotąd chrześcijańską wiarę w Jezusa. Zawarte są one w pierwszych wyznaniach wiary (np. Skład apostolski, Credo nicejsko-konstantynopolitańskie), dekretach soborów i dziełach Ojców Kościoła.

Dotyczą one w szczególności statusu bytowego J.Ch. jako zarazem Boga i człowieka. Jest on zatem prawdziwym Bogiem, który rzeczywiście stał się człowiekiem (Wcielenie); jako Syn Boży (druga Osoba czyli hipostaza Trójcy, Słowo — gr. Logos) został odwiecznie zrodzony przez Ojca; jest jednak „współistotny Ojcu” (gr. homoousios,   homouzja), tzn. Bóg jest jeden co do istoty (gr. ousia), co potwierdziły sobory: Nicejski 325 i Konstantynopolitański 381. Zjednoczenie w osobie J.Ch. Bóstwa i człowieczeństwa (unia hipostatyczna) sprawia, że Marię można nazwać Matką Bożą, Bogarodzicą (gr. Theotokos, sobór efeski 431).

Ustaliwszy fakt boskości i człowieczeństwa J.Ch. zapytywano o ich relację — stwierdzono, że w Chrystusie istnieje w jednej Osobie (gr. prósōpon), bez zmieszania i bez rozłączania, natura boska i natura ludzka, tzn. prawdziwe człowieczeństwo z duszą i ciałem (Sobór Chalcedoński 451); wola boska i ludzka odpowiadają tym dwóm naturom, są więc odrębne, ale ludzka idzie za boską (III Sobór Konstantynopolitański 681).

Dekrety pierwszych soborów są zgodnie przyjmowane przez katolicyzm, prawosławie i protestantyzm, nawet jeśli część z protestantów preferuje ściśle biblijne sformułowania wiary. Nurty liberalne akcentują człowieczeństwo J.Ch.; jego boskość odrzucają jedynie niektóre grupy (unitarianie, świadkowie Jehowy; w starożytności arianie).

Chrześcijanie zgodnie głoszą, że osoba i nauka J.Ch. domaga się od człowieka odpowiedzi w postaci wiary, miłości, nadziei, modlitwy i dobrych czynów; oznacza to przyjęcie chrztu i pójście za Jezusem. J.Ch. przez łaskę udziela się wierzącemu osobowo i może zamieszkać w jego duszy; mistyka chrześc. dąży do zjednoczenia z nim, pełnego przyjęcia jego woli i naśladowania go. J.Ch. obecny jest w Kościele w trojaki sposób: w jego ludzkiej społeczności, Ciele, w sakramentach i w prawdzie jego nauki. Nauczanie o J.Ch. i oddawanie mu czci w liturgii jest podstawowym obowiązkiem Kościoła.

Stosunek innych religii do J.Ch. wiąże się z ich stosunkiem do chrześcijaństwa. Judaizm waha się między niechęcią a aprobatą Jezusa jako człowieka, żydowskiego rabina, i ewentualnie uznaniem wiary chrześcijańskiej za formę czci jedynego Boga przeznaczoną dla nie-Żydów. Islam w Koranie uznaje Jezusa za prawdziwego proroka, źle jednak zrozumianego przez chrześcijan. W zeuropeizowanych postaciach religii wschodnich Jezus bywa wyliczany obok wielkich mistrzów ducha czy boskich inkarnacji. Niewierzący skłonni są w nim uznać jednego z wielkich nauczycieli moralności.

Dzieje Jezusa: C.H. DODD Założyciel chrześcijaństwa, Paris 1978. J. KUDASIEWICZ Jezus historii a Chrystus wiary, Lublin 1987. F. DREYFUS Czy Jezus wiedział, że jest Bogiem?, Poznań 1995. J. Gnilka, Jezus z Nazaretu, Kraków 1997. J.D. Crossan, Historyczny Jezus, Warszawa 1997 [praca laicka]. Jezus. 2000 lat obecności, praca zbiorowa, Warszawa 2000.

N. Perrin Rediscovering the Teaching of Jesus, London 1967. J. Roloff Das Kerygma und der irdische Jesus, Göttingen 1970. Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt II/25/1, praca zbiorowa, Berlin 1982. W. Kümmel Dreissig Jahre Jesusforschung, Bonn 1985. W.P. SANDERS Jesus and Judaism, Philadelphia 1985. A.J. HULTGREN New Testament Christology [bibliografia], New York 1988. C.A. Evans, Life of Jesus Research. An Annotated Bibliography, Leiden 1988. G.H. STANTON The Gospels and Jesus, Oxford 1989. R. SCHNACKENBURG Person Jesus Christi im Spiegel der vier Evangelien, Freiburg/B 1993. N. WRIGHT Jesus and the Victory of God, London—Minneapolis 1996. C.A. Evans Life of Jesus Research. An Annotated Bibliography, wyd. 2, Leiden 1996. F.J. Matera, New Testament Christology, Louisville 1999. J.P. MEIER Marginal Jew. Rethinking the Historical Jesus, 3 t., New York—London 1991-2001.

Chrystologia: Ch. Duquoc, Jezus Chrystus. Zarys chrystologii, 1976. K. Rahner, Wierzę w Jezusa Chrystusa, 1977. Jezus Chrystus, historia i tajemnica, pr. zbior., Lublin 1982. W. Kasper, Jezus Chrystus, 1983. Misterium zbawienia, pr. zbior. t. 2: Tajemnica Chrystusa, wyd. 2, 1979. K.H. Schelkle, Teologia Nowego Testamentu, t. 2. Bóg był w Chrystusie, 1984. R. Winling, Teologia współczesna 1945-80, 1990. Jan Paweł II, Wierzę w Jezusa Chrystusa Odkupiciela, 1991. H. Waldenfels, O Bogu, Jezusie Chrystusie i Kościele dzisiaj, 1993. J. Ratzinger, Tajemnica Jezusa Chrystusa, 1994. T. Węcławski, Chrystus naszej wiary, wyd. 2, 1994. J. Kulisz, A. Mostowska-Baliszewska, Spór o Jezusa Chrystusa w ciągu dziejów, 1998. G.L. Müller, Chrystologia — nauka o Jezusie Chrystusie (Podręcznik Teologii Dogmatycznej 5), 1999.

W.G. Kümmel i in., Christusverständnis im Wandel der Zeiten, 1963. K. Wengst, Christologische Formeln und Lieder des Urchristentums, wyd. 2, 1973. L. Scheffczyk (red.), Grundfragen der Christologie heute, 1975. F. Hahn, Christologische Hoheitstitel, wyd. 4, 1974. C.F.D. Moule, The Origin of Christology, 1977. J.G. Dunn, Christology in the Making, 1980. K. Ohlig (red.), Christologie, 2 t., 1989. R.E. Brown, An Introduction to New Testament Christology, 1994.

Michał Wojciechowski

Na podstawie hasła z RELIGIA. ENCYKLOPEDIA PWN, t. 5, Warszawa 2002, i z WIELKIEJ ENCYKLOPEDII PWN (t. 13, Warszawa 2003), Wydawnictwo Naukowe PWN (ul. Miodowa 10, 00-251 Warszawa, www.pwn.com.pl ). Publikacja w Opoce za zgodą Wydawcy.

Zestaw haseł o chrześcijaństwie zaczerpniętych z encyklopedii PWN obejmuje hasła: BIBLIA, CHRZEŚCIJAŃSTWO, JEZUS CHRYSTUS, KATOLICYZM, KOŚCIÓŁ KATOLICKI, TEOLOGIA.

opr. mg/mg