Pius XII i Żydzi – ponad dwie trzecie rzymskich Żydów ocalało dzięki Watykanowi

Autorem książki jest watykański archiwista Johan Ickx. Obecnie dostępna jest w języku francuskim pod tytułem „Le Bureau. Le Juifs de Pie XII”. Wkrótce ma zostać także przetłumaczona na angielski.

W publikacji autor przytacza rozmowę, która odbyła się podczas nadzwyczajnego spotkania Piusa XII z kard. Giuseppe Maglione, sekretarzem stanu. Zostało ono zwołane z powodu trudnej decyzji: jak zareagować na to, że naziści odmówili przyjęcia oficjalnej noty dyplomatycznej zawierającej list protestacyjny od Stolicy Apostolskiej w sprawie traktowania katolików na okupowanych przez nazistów terenach, zwłaszcza w Polsce.

Po odrzuceniu noty przez Niemcy, arcybiskup Cesare Orsenigo, ambasador papieża w Berlinie, odnotował w dokumentach fakt jej zwrócenia. Na spotkaniu w Watykanie uznano, że publikowanie noty w oficjalnym rejestrze Actae Apostolicae Sedis może być niewskazane. Pius XII nakazał jednak nuncjuszowi Orsenigo, aby napisał do rządu niemieckiego, że Watykan uznaje nieprzyjęcie noty za gest „nieprzyjazny wobec Stolicy Apostolskiej”, dodając, że ze swej strony „Stolica Apostolska uważa notę za przedstawioną”. Jak wyjaśnia Ickx, odmowa przyjęcia noty dyplomatycznej była gestem niemal równoznacznym z wypowiedzeniem wojny.

Autor książki, belgijski historyk Johan Ickx, przez 10 lat kierował archiwum drugiej sekcji Watykańskiego Sekretariatu Stanu. W oparciu o dane z archiwum stwierdził, że „Watykański Sekretariat Stanu był jedynym na świecie ministerstwem spraw zagranicznych posiadającym specjalne biuro i kompletną sieć międzynarodową poświęconą pomocy osobom prześladowanym podczas drugiej wojny światowej”.

Dowodem na to jest seria dokumentów „żydowskich”, dotyczących Żydów ratowanych przez Piusa XII i instytucje watykańskie. W archiwum zgromadzono ponad 2.800 próśb o pomoc wystosowanych pomiędzy rokiem 1938 a 1944, które pozwalają zrozumieć sytuację Żydów oraz metody pomocy, jakiej udzielał im Watykan.

Dokumenty te świadczą o tym, że „wysiłki i zamiary [Stolicy Apostolskiej] miały na celu uratowanie każdego człowieka, niezależnie od jego koloru skóry i wyznania”. Stolica Apostolska musiała jednak zwracać uwagę na to, aby zachować neutralność i nie opowiadać się oficjalnie po żadnej ze stron konfliktu. To, co przez niektórych uznane zostało za godne potępienia milczenie ze strony Piusa XII, było w rzeczywistości roztropnie podejmowanymi krokami dyplomatycznymi, które miały nie narażać na szwank działań humanitarnych Stolicy Apostolskiej, jak ukazuje książka Ickxa.

Na podstawie opublikowanych już wcześniej danych można ocenić, że z przybliżonej ogólnej liczby 9.975 Żydów przebywających w Rzymie w dniu wyzwolenia pod koniec II wojny światowej, 6.381 znajdowało się pod opieką i ochroną Piusa XII, instytucji watykańskich i Wikariatu Rzymskiego.

Jednym z przykładów pomocy humanitarnej była działalność tzw. Rzymskiej Linii Ucieczki, czyli drogi ucieczki Żydów z Rzymu, prowadzonej przez o. Hugh O’Flaherty’ego, pełnego energii Irlandczyka, któremu przez całą wojnę udawało się przechytrzyć gestapo. Książka Ickxa opowiada także historię augustianina Anzelma Mustera, który pomagał Żydom i został schwytany przez nazistów w miejscu swojego schronienia – Bazylice Matki Bożej Większej. Pomimo okrutnych przesłuchań i tortur, Muster nie wydał nigdy swoich towarzyszy.