„Zejście z ambony”, słuchanie i duszpasterstwo „wędki”. KEP o nowych wyzwaniach formacji kapłańskiej

Podczas 400. Zebrania Konferencji Episkopatu Polski ks. prof. Tomasz Wielebski z Katedry Prakseologii Pastoralnej i Organizacji Duszpasterstwa WT UKSW oraz Marcin Jewdokimow, dyrektor Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego (ISKK) przedstawili analizę pt. „Formacja stała prezbiterów. Wyniki badań wśród wikariuszy i proboszczów". 

Jakie wnioski płyną z tego opracowania? Po pierwsze – wielu proboszczów i wikariuszy stwierdza, że formacja seminaryjna nie przygotowuje ich do rzeczywistości duszpasterskiej, którą zastają. Może to sugerować konieczność zmian w samych seminariach, może jednak także wskazywać na wagę formacji ciągłej w późniejszym okresie. Jednym z ciekawszych spostrzeżeń jest odchodzenie od duszpasterstwa  w modelu „rybaka, który łowi całą ławicę ryb" na rzecz „wędkarza, który zarzuca wędkę”. To konieczne w świecie, w którym mamy nadmiar słów i obrazów, a niedostatek relacji i wzajemnej troski.

Anna Rasińska (KAI) Jaki był cel badań dotyczących formacji stałej prezbiterów wśród wikariuszy i proboszczów?

Ks. prof. Tomasz Wielebski: Badania zostały przygotowane w kontekście tworzenia zasad formacji stałej prezbiterów. Uznałem, że skoro przygotowujemy dokument z myślą o księżach, warto zapytać ich samych, czego potrzebują. Oczywiste jest, że istnieje potrzeba pogłębienia duchowości i świadomości teologicznej. Jednak dalsze rozłożenie akcentów powinno odpowiadać na konkretne potrzeby księży. W badaniach wzięły udział osoby, które chciały wnieść coś pozytywnego w kontekście systemowych rozwiązań. Nie interpretujemy wyników badań jako wylania żalu czy frustracji, lecz jako konstruktywne propozycje kierunków działań.

Jakie są w tej kwestii główne wnioski formułowane przez proboszczów?

Marcin Jewdokimow: W części badań poświęconej proboszczom chcieliśmy dowiedzieć się, czego potrzebują, co jest dla nich istotne, jak oceniają swoją aktualną sytuację oraz czy istnieje potrzeba wsparcia, które pomogłoby im skuteczniej odpowiadać na gwałtowne zmiany zachodzące w społeczeństwie. Po pierwsze, księża są coraz bardziej refleksyjni. Współczesny świat nie daje gotowych odpowiedzi na pytanie, jak żyć i funkcjonować. Wśród proboszczów obserwujemy rosnącą skłonność do zadawania pytań o to, jak odpowiadać na różnorodne przemiany i jak odnaleźć się w zmieniających się warunkach. Z badań można wywnioskować, że księża proboszczowie, konfrontując się ze zmianami, często sygnalizują swoje zagubienie. To właśnie ono prowadzi do głębszej refleksji. Przykładowo, jeden z księży deklaruje: „Nie mam pomysłu, są tylko małe światełka w tunelu, ale zmiany zachodzą bardzo szybko." Inny zauważył, że „w ten sposób obracamy się w pozorach normalności".

Wyniki badań odsłaniają różne konteksty. Z jednej strony pokazują, że istnieje pewna normalność, której się oczekuje, ale która się nie wydarza. Z drugiej strony jest to rzeczywistość, do której nie byli przygotowani podczas formacji seminaryjnej. Stąd pojawia się zaskoczenie i związana z nim niepewność. Jednak księża proboszczowie nie pozostają bierni wobec tej sytuacji. Aktywnie podejmują działania, które pozwalają im realizować swoje powołanie i odpowiadać na wyzwania duszpasterskie. Sygnalizują jednak, że brakuje im rozwiązań systemowych i konkretnych programów wsparcia. W szczególności można wyróżnić dwa kluczowe wątki, które pojawiły się w badaniach: nacisk na autentyczność oraz współpracę ze świeckimi.

Co to oznacza w praktyce?

Marcin Jewdokimow: Księża podkreślają, że ważne jest „zejście z ambony" i troska o bycie razem z wiernymi – poprzez codzienne, zwyczajne czynności. Jeden z proboszczów napisał: „Trzeba być ze swoją wspólnotą, modlić się razem. Bez obecności i spotkań z parafianami nasze działania nie przyniosą efektów." Tego samego oczekują świeccy – chcą, by proboszcz był osobą z krwi, kości i ducha, zaangażowaną w relacje.

Drugim istotnym zagadnieniem jest odchodzenie od modelu duszpasterstwa sieciowego. Księża zauważają, że w seminariach byli przygotowywani do pracy w modelu „rybaka, który łowi całą ławicę ryb". Dziś jednak coraz większe znaczenie zyskuje podejście „wędkarskie" – skupienie się na konkretnej osobie lub wspólnocie i budowanie relacji w mniejszych grupach. Jednocześnie proboszczowie sygnalizują brak wzorców i podpowiedzi, jak skutecznie przejść od jednego modelu do drugiego – jak zastąpić „sieć" „wędką".

Z jakimi problemami zmagają się wikariusze?

Ks. prof. Tomasz Wielebski:  Wikariusze podkreślają, że nie potrafią odnaleźć się w natłoku obowiązków – brakuje im czasu na formację i rozwój osobisty. Szukając rozwiązań, można wskazać, że jednym ze sposobów radzenia sobie z tym problemem mogłoby być dzielenie się obowiązkami ze świeckimi. Trzeba jasno określić, jakie działania mają wynikać z tożsamości prezbitera, a jakie z tożsamości osoby świeckiej i komplementarnie ze sobą współpracować.

Drugim istotnym zagadnieniem jest brak docenienia przez proboszczów. Niektórzy wikariusze mówili wręcz: „Nie jestem wikariuszem parafialnym, ale feudalnym" – to dosłowny cytat z jednej wypowiedzi. Wyniki badań pokazują, że proboszczowie często nie dostrzegają i nie uwzględniają charyzmatu swoich wikariuszy. Tymczasem niezwykle istotne jest, aby każdy ksiądz mógł realizować swoje powołanie w obszarach, w których się odnajduje.

Badania opisują ocenę formacji seminaryjnej, jak się ona przedstawia?

Ks. prof. Tomasz Wielebski: Większość badanych wikariuszy, mających od 5 do 10 lat kapłaństwa, oceniała formację seminaryjną negatywnie. Twierdzili, że często jest oderwana od rzeczywistości parafialnej i nie przygotowuje do codziennej posługi duszpasterskiej. Krytykowano również sposób zarządzania seminariami – padały opinie, że klerycy są traktowani przedmiotowo, a przełożeni odnoszą się do nich „jak do dzieci w piaskownicy". Zarzucano przełożonym seminaryjnym tłumienie indywidualizmu i gloryfikowanie bierności. Klasycznie mówimy o czterech kluczowych wymiarach, które powinny zaistnieć w formacji: ludzkim, duchowym, intelektualnym i duszpasterskim. Najbardziej doceniane są wymiar duchowy i intelektualny, natomiast najgorzej oceniane są wymiar duszpasterski i ludzki.

KAI: Co to oznacza?

Ks. prof. Tomasz Wielebski: Podkreślano m.in. brak zdobywania umiejętności w zakresie tzw. kompetencji miękkich. W niektórych seminariach przyszli księża nie zostali przygotowani do budowania relacji – zarówno z uczniami i nauczycielami w szkołach, jak i z parafianami. Wikariusze zwracają uwagę, że nie wyposażono ich w narzędzia pozwalające radzić sobie w kryzysowych sytuacjach. Jeśli ksiądz przeżywający różne trudności  nie otrzymuje wsparcia na plebanii i nie umie ich rozwiązać, może to prowadzić do bardzo negatywnych konsekwencji.

KAI: Jak wygląda ogólna ocena formacji stałej i oczekiwania wobec niej?

Ks. prof. Tomasz Wielebski: Również formacja stała została zasadniczo oceniona negatywnie – zarówno pod względem treści, jak i formy. Podkreślano, że zbyt duży nacisk kładzie się na aspekt teologiczny, co oczywiście jest ważne, ale brakuje wymiaru praktycznego. Wikariusze zaznaczali, że oprócz wsparcia duchowego potrzebują również wsparcia psychologicznego, zwłaszcza w zakresie kompetencji miękkich. Dzięki nim mogliby lepiej budować relacje z ludźmi, rozumieć ich problemy i skuteczniej im towarzyszyć. Podkreślali też, że potrzebują wysłuchania.

KAI: Czy pojawiły się już jakieś pomysły jak zaradzić tym problemom?

Marcin Jewdokimow: To moja osobista refleksja. W ISKK kładziemy nacisk na warsztaty dla liderów, wspólnot i parafii, rozwijające kompetencje miękkie – umiejętność rozmowy, podejmowania decyzji i łączenia wymiaru społecznego z teologicznym. Nie można prowadzić do traktowania parafii jak przedsiębiorstwa – kluczowe jest odniesienie do działania Ducha Świętego. D

Ks. prof. Tomasz Wielebski: Oczywiście można mówić o wielu kierunkach działań. Pierwsza kwestia to jasne określenie, co należy do zadań księdza, a co mogą wykonywać świeccy. Księdza nikt nie zastąpi przy ołtarzu i w konfesjonale, natomiast istnieją obszary, w których dobrze przygotowani świeccy mogą przejąć część obowiązków, które obecnie wykonują księża. Ważne jest, aby uporządkować tę rzeczywistość tak, by obie grupy funkcjonowały w sposób komplementarny w życiu Kościoła.

Druga kwestia, o której wspominał już Pan Dyrektor, to potrzeba wysłuchania. Księża pragną być wysłuchani – zarówno przez biskupa, jak i przez proboszcza – co doskonale wpisuje się w ideę synodalności. Synodalność to bowiem sztuka wzajemnego słuchania Ducha Świętego i siebie nawzajem. Jednak aby była ona realizowana we właściwy sposób, konieczna jest dojrzałość osobowościowa. Dlatego należy wspierać zarówno kleryków, księży, jak i świeckich w budowaniu tej dojrzałości – tak, by konstruktywna uwaga nie prowadziła do obrażania się, ale skłaniała do refleksji.

Źródło: KAI