WYCHOWANIE PRORODZINNE W SZKOLE, cz. 2 - Nauczyciel-wychowawca

Andrzej  Urbaniak

WYCHOWANIE  PRORODZINNE  W  SZKOLE
cz.  2  -  Katecheta

(patrz także cz. I)

WPROWADZENIE

Kolejnym ważnym ogniwem uczestniczącym w procesie wychowania prorodzinnego jest katecheza. W Liście do Rodzin Ojciec św. Jan Paweł II przypomina, że pośród licznych dróg Kościoła "rodzina jest drogą pierwszą i z wielu względów najważniejszą". W nauczaniu Kościoła musi ona zatem zajmować naczelne miejsce. W obecnej sytuacji, od czasu powrotu katechezy do szkół, nauczanie to uobecnia się również w szkole poprzez katechezę. Zadania i metody działania duszpasterskiego realizowanego w Kościele mają swoją specyfikę i nie będziemy się nimi zajmować, a jedynie skupimy się na analizie tego, co powinno znaleźć się w ramach lekcji katechezy w szkole. Należy jednakże zdawać sobie sprawę, że jednym z elementów skuteczności działań poprzez katechezę jest jej ścisły związek z praktykami religijnymi, a szerzej ze wspólnotowym życiem Kościoła parafialnego.

Katecheza jest przepowiadaniem Dobrej Nowiny i stąd jest wprost kierowana do człowieka. Porusza jego podstawowe problemy i daje odpowiedzi na egzystencjalne pytania: kim jest człowiek, skąd pochodzi i dokąd zmierza?

Kształt katechezy winien obejmować cztery niezbędne elementy. Są to:

1. sytuacja egzystencjalna,
   
2. Boże objawienie,
   
3. poszukiwanie rozwiązania w świetle objawienia,
   
4. własna odpowiedź ucznia.
   

Podjęcie tematu na katechezie wymaga pokazania sytuacji, w której człowiek może się znaleźć (lub się znajduje) i dostrzeżenie związanych w nią pytań, problemów lub trudności. Nie należy konstruować wymyślnych skomplikowanych sytuacji, lecz pokazać, że ważne życiowe sprawy wymagają zastanowienia i mądrości. Należy szukać odpowiedzi na rodzące się pytania tam, gdzie formułowane są one z troską o dobro każdego człowieka.

Poszukiwanie odpowiedzi na istotne pytania należy zatem rozpocząć od wypowiedzi, których przesłaniem jest dobro człowieka. Takim przesłaniem jest Objawienie Boże. W nim zatem należy poszukiwać wskazań co do sposobu rozwiązanie ludzkich spraw. Sposobu najlepszego, ponieważ przygotowanego z innej perspektywy - perspektywy Boga - Stwórcy.

Kolejnym etapem jest przyjęcie propozycji rozwiązania i chęć wcielenia jest w swoje życie. Nie jest to etap łatwy i w rzeczywistości decyduje się on poza katechezą w sumieniu człowieka. Jest to jednak początek trudnej drogi i decyzja o podjęciu trudu ma znaczenie zasadnicze.

Ponieważ zadanie nie jest łatwe, zatem możemy prosić Boga o pomoc w jego realizacji. Wyrazem tego może być modlitwa kończąca lekcję katechezy.

W takiej strukturze katechezy należy widzieć problematykę wychowania do odpowiedzialnego wyboru sposobu życia: czy to życia w małżeństwie, czy też w samotności.

MIEJSCE  KATECHEZY  W  WYCHOWANIU  PRORODZINNYM

Można ogólnie stwierdzić, że katecheza dotyczyć będzie wielu aspektów życia w rodzinie, ze szczególnym uwzględnieniem warstwy moralno-religijnej. To skupienie się na sferze duchowej nie może pomijać pozostałych elementów, to znaczy biologicznych, psychicznych, intelektualnych i społecznych. Wszystkie one stanowią o wartości człowieczeństwa i dopiero ich pełna integracja pozwala człowiekowi spełnić jego oczekiwania i dążenia. Wydaje się, że katecheza ma szczególne znaczenie w budowaniu systemu wartości, niezbędnego w każdym prawidłowym procesie wychowania. Byłoby nieporozumieniem, gdyby katecheza zastępowała lekcje biologii czy higieny, natomiast winna odpowiadać na pytania dotyczące motywów postępowania wraz z szerokim uzasadnieniem w świetle wiary. Brak ogniwa motywacyjnego w sprawach tak istotnych dla młodego człowieka, jak: życie, miłość, uczucie może prowadzić do zagubienia i utraty sensu trudu i wysiłku w dążeniu do dobra. Wydaje się, że najistotniejszym elementem wychowania przez katechezę jest ukazać sens i wartość trudu kształtowania siebie, wbrew obiegowym opiniom i modom, często naprzeciw zwyczajom grupy i otoczenia. Nie można zatem na katechezie unikać problemów istotnych dla aktualnego rozwoju młodego człowieka. Często obserwuje się ucieczkę katechetów od ważnych pytań młodych ludzi pod pozorem obowiązku zrealizowania innych treści programowych katechezy. W wielu wypowiedziach papieży i pasterzy Kościoła podkreśla się fakt, że katecheza nie może być tylko jednym z przedmiotów nauczania, lecz musi być okazją do kształtowania swoich postaw i argumentowania ich w świetle wiary. O ile inne przedmioty w szkole mają głównie cele edukacyjne (przekazywanie wiedzy), a dodatkowo ich treści winny być wykorzystane przez nauczyciela w celach formacyjnych, o tyle katecheza przede wszystkim ma kształtować postawy, a następnie dostarczyć wiedzy religijnej. Nie oznacza to umniejszania wagi wiedzy religijnej w formacji młodego człowieka, lecz wskazuje na właściwą hierarchię celów: kształtować młodego człowieka w oparciu o wiarę i wiedzę. Istotny jest również sposób argumentacji postaw stosowany na katechezie.

Spośród dostępnych sposobów argumentacji najbardziej wskazane byłyby:

• pozytywna argumentacja z wiary (argumentacja moralna), wyrażająca się w stwierdzeniu: warto tak postępować, bo Bóg, który jest Miłością tak mi proponuje - jest to zatem najlepsze dla mnie;
  
• naturalna (ekologiczna), oparta na pozytywnych dążeniach człowieka niezależnych od jego wiedzy i przyjmowanego światopoglądu, oparta o koncepcję prawa naturalnego;
  
• naukowo-doświadczalna, wyjaśniająca proponowane postawy w oparciu o badania naukowe jak i ludzkie doświadczenie;
  
• oceniająca skutki, związana z zasadą oceny konsekwencji działania człowieka.
  

Można powiedzieć, że definitywną argumentacją jest jedynie argumentacja moralna, pozostałe sposoby argumentacji ją wyjaśniają i uzupełniają, nie mogą jednak przesądzać decyzji. Obserwuje się często, że w argumentacji określonych pozytywnych postaw korzysta się z w nadmiarze z argumentów negatywnych typu szkodliwości i zagrożeń jakie niesie wybór przeciwny. Taka tendencja wynika głównie z faktu, że argumentacja o szkodliwości pewnych zachowań, potwierdzonych przez obiektywne ośrodki badawcze, silnie przemawia do współczesnego człowieka. Jest to jednak krótkotrwała postawa, gdyż wynika wyłącznie ze strachu przed skutkami złych działań. Przyjęcie takiej argumentacji wynika ze złej koncepcji wolności. Jest to wolność "od czegoś". Inaczej mówiąc, człowiek chce się uwolnić od skutków swoich działań. Człowiek jest istotą wolną. Wolność człowieka winna przejawiać się w wyborze dobra. Jest koncepcja wolności "do czegoś". Mogę wybrać dobro.

Reasumując można stwierdzić, że niezbędne jest przekazywanie pełnej informacji, zarówno o pozytywnych, jak i negatywnych skutkach przyjętych postaw, jednakże nie może to być wyłącznie emocjonalna zachęta, jak i nie można się ograniczyć jedynie do uwypuklania zagrożeń.

ZADANIA  KATECHEZY  W  ZAKRESIE  WYCHOWANIA  DO  MIŁOŚCI  I  CZYSTOŚCI

Rodzina jest wspólnotą miłości. Zatem wychowanie prorodzinne, realizowane w ramach katechezy, winno być wychowaniem do miłości. Miłość jest bowiem pierwszym zadaniem człowieka, a szczególnie człowieka wierzącego. Również inne postawy światopoglądowe upatrują w miłości istotę i sens życia człowieka. Potrzeba ta wynika z faktu, iż człowiek pragnie pozostawić po sobie coś nieśmiertelnego, coś, co go przerasta. Autentyczna miłość jest wyjściem poza własne ja i stanowi podstawę do tworzenia dobra, które nie podlega działaniu czasu. Miłość jest twórcza i dlatego jest zdolna do czynów, które człowieka przerastają.

Wychowanie do miłości nie jest zadaniem prostym. Wynika to głównie z faktu obciążenia człowieka skłonnością do egoizmu, który jest przeciwieństwem miłości. Dziecko nie rodzi się z umiejętnością kochania. Uczy się jej od rodziców i wychowawców. Autentyczna miłość stawia wymagania. Rosną one wraz z rozwojem duchowym człowieka. W zależności od etapu rozwoju odbiera bodźce wszystkimi zmysłami w różnym stopniu. W końcowym etapie rozwoju młodzieńczego wybierze trudną miłość albo łatwy egoizm. Ojciec św. Jan Paweł II przypomina, że człowiek może w pełni zrealizować siebie tylko wtedy, gdy stanie się darem dla drugiego człowieka. Ten dar może się urzeczywistnić na dwa sposoby: albo jako dar dla wybranej osoby - współmałżonka (w małżeństwie), albo jako dar dla każdego człowieka potrzebującego miłości poprzez posługę w ważnych dla niego sprawach (kapłaństwo, życie zakonne, życie samotne). Taką postawę proponuje Chrystus: służyć i królować. Tak sam Bóg postępował, gdy żył na ziemi i mamy doskonały wzór jak należy to powołanie realizować.

Katecheza winna promować taką postawę i wspierać działania rodziców w tym względzie.

Wypełnienie zadania wychowania do miłości, pojętej jako dar z siebie, wymaga ochrony tego daru. Ochronę daru miłości stanowi czystość. Podejmowanie tematu czystości w sytuacji nacisku i powszechnego propagowania postaw hedonistycznych jest niezwykle trudne. Wizja człowieka, który "używa" nie tylko świata, lecz również drugiego człowieka prowadzi do tragedii nie tylko poszczególnych osób, ale również całych społeczności. Tragedie te dzieją się na naszych oczach, chociaż nie zawsze potrafimy zauważyć, gdzie leży źródło zła. Katecheza winna te źródła ukazywać.

Czystość przejawia się w szacunku dla życia ludzkiego, w dojrzałej postawie wobec męskości i kobiecości, w zrozumieniu praw fizycznych i psychicznych oraz w gotowości zachowania daru męskości lub kobiecości dla wybranej osoby, którą może być współmałżonek (małżeństwo), albo sam Bóg (życie duchowne lub samotne).

Pojęciem ściśle związanym z czystością jest wolność. Ukazanie prawdy o zniewoleniu człowieka poprzez uzależnienie od swoich namiętności, w tym również od popędu płciowego, stanowi kolejne zadanie katechezy. Zdolność dysponowania sobą we wszystkich przejawach życia człowieka stanowi o dojrzałości osobowej. Współcześnie proponuje się młodemu człowiekowi miraże wolności, które są w istocie swej zniewoleniem. Ukazanie mechanizmów działania różnych form zniewolenia człowieka jest moralnym obowiązkiem katechety.

Podkreślić należy naturalność faktu oczekiwania na dar męskości i kobiecości do momentu zawarcia małżeństwa. Człowieka nie można bowiem sobie przywłaszczyć, można go jedynie przyjąć w sakramencie małżeństwa od Boga, który jest Źródłem Miłości i Dawcą Życia.

OSOBOWOŚĆ  KATECHETY

Spełnienie zadań stawianych katechezie w zakresie wychowania do miłości i czystości wymaga dojrzałej postawy katechety. Uwagi sformułowane w części I w odniesieniu do wychowawców odnoszą się w całej rozciągłości do katechetów. Dokument Kongregacji Wychowania Katolickiego, podkreślając złożoność i delikatność wychowania do miłości, określa specyficzne wymagania co do formacji wychowawców, metod wychowawczych, jak i szczególnych celów wychowania [3].

Katecheta winien sam posiadać właściwą i pełną wizję płciowości. Pogodne nastawienie do przyżywania swojej męskości lub kobiecości winno wynikać zarówno z dojrzałości emocjonalnej wychowawcy jak i ze zdobytej wiedzy. Wiedza ta powinna być ciągle pogłębiana i uzupełniana. Formacja duchowa katechety wykracza poza jego przygotowanie merytoryczne z zakresu treści katechezy i pozwala mu na odwoływanie się "do środków nadprzyrodzonych, które winny wspierać jego działanie" [3].

Niezbędne jest również odpowiednie przygotowanie psycho-pedagogiczne, które pozwoli na zrozumienie szczególnych sytuacji i skuteczną pomoc, zarówno młodemu człowiekowi, jak i jego rodzicom. Rozpiętość problemów, które wymagają rozwiązania jest bardzo duża. Często są to problemy, które nie wymagają medycznej terapii lecz życzliwej troski wychowawcy.

Znajomość sposobu rozwiązywania problemów z zakresu wychowania do miłości stanowi istotny element efektywnej pomocy młodemu człowiekowi. Zwykle otoczenie młodego człowieka zdaje sobie sprawę i widzi potrzebę działania wychowawczego, jednakże często nie akceptuje metod stosowanych przez wychowawcę. Podmiot wychowania, jego cele i warunki, w jakich się dokonuje, wymagają stosowania metod wychowawczych z niezwykłą roztropnością i wyczuciem, bez powodowania moralnych niepokojów w sercu młodego człowieka. Winny one uwzględniać poziom rozwoju emocjonalnego i psychicznego; zatem wychowanie winno być raczej indywidualne. Stąd też podstawowe treści mają być przekazywane w rodzinie, gdzie jest miejsce na indywidualną rozmowę dzieci z rodzicami. Katecheza może jedynie uzupełnić te treści o inne aspekty, ogólniejsze, właściwe dla większej grupy wychowanków. W wielu przypadkach będzie trzeba uprzedzać fakty, z którymi może spotkać się wychowanek, aby mógł stawić czoła różnym niebezpieczeństwom zagrażającym jego rozwojowi. Wychowanie nie może jednak być sprowadzone do ostrzeżeń i przestróg w przewidywaniu najgorszych sytuacji jakie mogą spotkać wychowanka. Obiektywizm wymaga uznania, że również pozytywne postawy mają miejsce, a roztropność podpowie, które z negatywów należy na danym etapie rozwoju młodego człowieka przeanalizować, a które można pozostawić wyborom własnym wychowanka.

Konieczność stopniowania informacji i jej uzasadnień prowadzi z konieczności do przekazywania treści cząstkowych, zawsze jednak zgodnych z prawdą. Sposób wypowiedzi, język, chwila oraz otoczenie będą miały istotne znaczenie. Naturalna wstydliwość, która jest "fundamentalnym składnikiem osobowości" i broni ludzkiej godności i autentycznej miłości, winna być w pełni uszanowana.

Katecheza ma szczególne zadanie w ukazaniu wartości płciowości, bez ukrywania faktu, że jest to zadanie trudne lecz prowadzące w efekcie do ukształtowania dojrzałego człowieka, a ten proces nie dokonuje się bez trudu. Poparcie procesu wychowania do miłości własnym świadectwem stanowi dla młodych ludzi bodziec do wyboru trudnej drogi dążenia do dobra.

Spełnienie warunku integracji procesu wychowania wymaga od katechety otwarcia na różne problemy młodego człowieka, bez wyróżniania problemów właściwych dla katechezy i leżących poza jej zakresem [4]. Wychowanie do miłości dotyczy całego człowieka i nie może być rozdzielane na warstwę fizyczną, psychiczną, społeczną i moralną. Wszystkie te elementy muszą być widziane w osobie ludzkiej i kształtowane razem.

ZAKOŃCZENIE

Katecheza jest niezwykle ważnym ogniwem w procesie wychowania do miłości. Rozwija ona treści przekazywane w ramach przedmiotów szczegółowych (szczególnie: biologia, higiena, historia) i stara się pokazać szerszy kontekst tego, co stanowi prawo naturalne. Nadanie znaczenia pewnym procesom i ukazanie ich celowości w świetle powołania młodego człowieka do życia w rodzinie lub do życia samotnego, prowadzi do akceptacji siebie a zarazem do odpowiedzialnego wyboru swojej drogi życiowej.

Literatura:

1. Sobór Watykański II, Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 1980.
   
2. Adhortacja apostolska FAMILIARIS CONSORTIO Jana Pawła II, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 1981.
   
3. Wytyczne wychowawcze w odniesieniu do ludzkiej miłości, Kongregacja do Spraw Wychowania Katolickiego, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań 1984.
   
4. Zarządzenie MEN z dnia 18 sierpnia 1993r (wydane na podstawie art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży - Dz.U. nr 17 poz.78).
   
5. F. Adamski, O potrzebie pedagogiki personalistycznej, "Wychowawca" nr 7-8/1993, s. 12-14.
   
6. J. Bajda, Uwagi o wychowaniu prorodzinnym, "Wychowawca" nr 6/1995.
   
7. M. Kwiek, R. Niparko, A. Urbaniak, Chrześcijańskie wychowanie do miłości. Konspekty katechez dla klas I do VIII, Oficyna Współczesna, Wrocław - Poznań 1990.
   
8. M. Kwiek, I. Nowak, Dorastanie do miłości, Oficyna Współczesna, Wrocław-Poznań 1993.
   
9. K. Marcinkiewicz, Rodzina - Szkoła - Wychowanie, "Wychowawca" nr 10/1993.
   
10. J. Pulikowski, A. Urbaniak, Chrześcijańskie wychowanie do miłości, Konspekty katechez dla szkół ponadpodstawowych, Oficyna Współczesna, Wrocław - Poznań, 1994.
    
11. M. Rusiecki, Chrześcijańskie wychowanie, "Wychowawca" nr 5/1996.
    
12. S. Sławiński, Rozważania o wychowaniu, Warszawa 1989.
    
13. A. Urbaniak, Podstawowe cele wychowania do życia w rodzinie, "Wychowawca" nr 1/1994.
    
14. A. Urbaniak, Zasady wychowania prorodzinnego, "Wychowawca", nr 12/ 1996, s. 4-6.
    
15. A. Urbaniak, Wychowanie prorodzinne w domu, "Wychowawca", nr 1/1997, s. 4-6.
    
16. A. Urbaniak, Wychowanie prorodzinne w szkole, cz.1: Nauczyciel - wychowawca, "Wychowawca" nr 5/1997, s. 12-15.
    
17. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 kwietnia 1998 r. w sprawie wprowadzenia do nauczania szkolnego przedmiotu "Wiedza o życiu seksualnym człowieka" oraz zakresu jego treści programowych.
    

opr. ab/ab