Pomoce dydaktyczne jako środki usprawniające katechizację dzieci w różnym przedziale wieku

Nieodzownym składnikiem racjonalnie zorganizowanego procesu nauczania są środki dydaktyczne, do których - według definicji E. Fleminga - należą "(...) przedmioty materialne i znaki symboliczne, ułatwiające poznawanie obiektywnej rzeczywistości i nabywanie umiejętności jej przekształcania". ^[ 1 ] Należą do nich zarówno przedmioty dostarczające bodźców zmysłowych (np. obrazy, dźwięki), jak i urządzenia techniczne, umożliwiające przekazywanie tych bodźców (np. projektor filmowy, odbiornik radiowy itp.)

Środki dydaktyczne wzbogacają stosowane metody nauczania i przyczyniają się do wzrostu ich efektywności. Właściwie dobrane i umiejętnie wkomponowane w repertuar wykorzystywanych przez nauczyciela metod i form organizacyjnych nauczania, ułatwiają prawidłową realizację zasady poglądowości. Usprawniają bezpośrednie poznawanie rzeczywistości przez uczniów, dostarczają tworzywa w postaci wrażeń i spostrzeżeń, na których opiera się poznanie pośrednie, także ludzkie czynności umysłowe i różnego rodzaju czynności praktyczne. ^[ 2 ]

Katecheta powinien zwracać uwagę, aby środki dydaktyczne były często stosowane w katechezie. Badania naukowe dowodzą, że przy zastosowaniu jednego środka dydaktycznego, wskaźnik zapamiętywania treści wynosi 20%, przy dwóch środkach - 73%, natomiast bez ich zastosowania - tylko 5%. ^[ 3 ] Aby środki dydaktyczne mogły być jak najlepiej wykorzystane, katecheta musi zadbać o ich właściwy dobór, uwzględniający okres rozwojowy katechizowanych. Prześledźmy pokrótce okresy rozwojowe dziecka, aby wskazać na konieczność uwzględniania wieku katechizowanych przy doborze środków dydaktycznych na katechezie.

Młodszy wiek szkolny przypada między 7 a 11 rokiem życia. W tym okresie myślenie dziecka staje się samodzielną, wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki. Ta postać myślenia nazywa się myśleniem pojęciowym, abstrakcyjnym, symbolicznym albo słowno-logicznym. ^[ 4 ] Rozwój myślenia dziecka w tym kierunku dokonuje się stopniowo, na drodze interioryzacji czynności zewnętrznych opartych na spostrzeżeniach lub na wyobrażeniach, które przekształcają się w operacje myślowe. ^[ 5 ]

Zgodnie z koncepcją teoretyczną J. Piageta, na wiek 7-10-latka w zakresie myślenia przypada tzw. stadium operacji konkretnych. Dzieci opanowują umiejętność prawidłowego wnioskowania, jeśli podstawę ich myślowych operacji stanowią działania na konkretach. Rozwiązując określone zadanie, dzieci mają możliwość przeprowadzenia konkretnych operacji, tzn. mogą dzielić, mierzyć, przelewać, układać przedmioty. Dzieciom w tym wieku dużą trudność sprawia wyciąganie wniosków na podstawie przesłanek wyłącznie słownych. Jeśli mają możliwość dokonywania odpowiednich czynności na realnych przedmiotach, uczą się: szeregowania, klasyfikacji i systematyzacji. ^[ 6 ]

Myślenie przyczynowo-skutkowe jest u uczniów 7-10-letnich bardzo słabo rozwinięte. ^[ 7 ] Dydaktycy podkreślają, że w nauczaniu należy dostarczać dzieciom młodszym jak najwięcej możliwości do konkretnych spostrzeżeń, które trzeba porządkować i uogólniać tak, aby móc przejść do pojęć i sądów, wyjaśniających wewnętrzne związki i zależności między rzeczami i zjawiskami. Takie efekty można osiągnąć, korzystając z pomocy wzrokowo-słuchowych, które dostarczą dziecku okazji do manipulacji, ułatwiającej myślenie i skierowanie obserwacji w kierunku dostrzeżenia i wyodrębnienia zasadniczych szczegółów w obrazach czy wydarzeniach. Pozwala to przyswoić sobie ze zrozumieniem nowe pojęcia. ^[ 8 ]

T. Wróbel - wśród różnych form działania możliwych dla dzieci 7-10-letnich, wylicza: obserwację, wyraziste czytanie tekstów z wyodrębnieniem postaci i ich czynów, myśli i przeżyć zawartych w lekturze (np. czytanie rolami), plastyczne wyobrażenie treści wybranych fragmentów i lektury, inscenizowanie utworów, przygotowywanie gazetek klasowych. ^[ 9 ] Takie działania są możliwe do zastosowania na katechezach wśród dzieci młodszych klas.

Katecheta powinien zdawać sobie sprawę z tych uwarunkowań psychologicznych i pedagogicznych danego okresu rozwojowego przy doborze treści i metod, a także środków dydaktycznych. Myślenie konkretno-obrazowe powoduje, że do dziecka w tym wieku "przemawia" przede wszystkim konkret i obraz. ^[ 10 ] W pracy z dziećmi młodszymi katecheta powinien więc wykorzystać głównie środki wzrokowe. Do środków tych zaliczamy: obrazy, ilustracje, rysunki, przeźrocza, książki i czasopisma.

S. Szwabski, wśród wielu metod i form katechizacji klas początkowych, wymienia dwie, które zasługują na uwagę. Po pierwsze - opowiadanie z zastosowaniem ilustracji i obrazów, po drugie - pracę z tekstem, np. teksty pisane przez katechetę na tablicy, teksty drukowane, takie jak wiersze, perykopy z Pisma św. czy artykuły z czasopism. ^[ 11 ] Wszystkie te propozycje są możliwe do zastosowania w katechezie z uczniami w młodszym wieku szkolnym.

Analizując psychikę dziecka, nie można pominąć faktu zabawy, ponieważ jest ona pracą dziecka i odpoczynkiem. Zabawa jest także metodą nauczania i utrwalania wiadomości, ^[ 12 ] musi odpowiadać zainteresowaniom dziecka. Inną zabawę stosujemy przy dziecku 7-letnim, a inną dla dziecka 10- lub 11-letniego. Dziecko małe utrwali sobie wiadomości patrząc, wykonując pewne ruchy. Dziesięciolatek chętnie współzawodniczy z innymi. Przykładem takiej zabawy może być urządzenie krótkiej inscenizacji na temat Zwiastowania lub Narodzenia. ^[ 13 ]

Podczas katechizacji dzieci młodszych powinno stosować się dużo pieśni religijnych, wpływających na uczuciowy stosunek do poznawanej prawdy, można wykorzystywać nagrania magnetofonowe z piosenkami, opowiadaniami biblijnymi czy tekstami modlitw. ^[ 14 ]

Katecheta powinien starać się umożliwić najmłodszemu dziecku jak najwięcej działania, stosując do tego odpowiednie pomoce dydaktyczne. Wśród działań stosowanych na religii należy wymienić, m.in. prowadzenie kalendarza zmian zachodzących w kościele w różnych okresach roku liturgicznego i notowania ich w "kalendarzu liturgicznym", tworzenie rysunku na tablicy razem z dziećmi, układanie na planszach obrazów w celu ich analizowania (np. sytuacji dobra i zła w świecie, inscenizowania fragmentów Ewangelii czy opowiadań religijnych). Dobrze byłoby, gdyby katecheta mógł przynieść na lekcję konkretne przedmioty, np. związane z kultem religijnym. Od czasu do czasu powinien również organizować wycieczki, np. do pobliskiego kościoła, do przydrożnej figury, krzyża, aby dziecko łatwiej przyswoiło i zrozumiało podawane mu treści. ^[ 15 ]

Sytuacja psychologiczna i pedagogiczna dzieci klas starszych, czyli IV-VI i I-III gimnazjum jest nieco inna. Dzieci klas czwartych można jeszcze zaliczyć do okresu wczesnoszkolnego, ale już w piątym roku nauczania rozpoczyna się, jak to określa M. Żebrowska, tak zwany "wiek dorastania". ^[ 16 ]

Przypada on na lata między 12 a 18 rokiem życia. Jest to okres stosunkowo długi i w oparciu o pewne fazy przejściowe można go rozbić na okresy między 11/12 a 17/18 rokiem życia. Cechą tych faz przejściowych jest wyjście z dzieciństwa i wejście w życie ludzi dorosłych.

W polskiej literaturze psychologicznej tę część okresu dorastania określa się jako "średni wiek szkolny", ^[ 17 ] wówczas u dzieci następują bardzo ważne i widoczne zmiany w procesie myślenia. Przechodzą one od myślenia konkretnego i obrazowego do myślenia abstrakcyjnego.

Zdaniem Piageta, średni wiek szkolny jest okresem dużych zmian. Począwszy od 12 roku życia zaczyna się czas, w którym rozumowanie przybiera postać operacji formalnych. ^[ 18 ] Dziecko w średnim wieku szkolnym zdolne jest do dokonywania operacji myślowych w oderwaniu od konkretu, z użyciem samych tylko słownych sformułowań.

Oczywiście to przejście z jednego stadium do drugiego nie dokonuje się nagle. Jest to długi proces. Pracując z dziećmi w tym okresie, katecheta powinien stosować poglądowość w nauczaniu, ilustrować katechezę, stosując: obrazy, opowiadania, zdarzenia. Katecheta musi jednak pamiętać o tym, że po 10 roku życia coraz częściej trzeba przechodzić do innego typu zadań i pomocy. Jest to nieodłącznie związane z prawem wzrostu i rozwoju w każdej dziedzinie. ^[ 19 ]

Konieczna jest więc zmiana pomocy dydaktycznych w przypadku katechizacji dzieci starszych. U dzieci w "średnim wieku szkolnym", można np. zastosować dzieła sztuki, sięgnąć po wykresy, schematy, mapy, fotografie, opisy; warto włączyć element zabawy. Musi się ona jednak stanowczo różnić, bowiem 12 i 13-letnie dziecko jest już zainteresowane zabawami i grami umysłowymi. Chętnie rozwiązuje zagadki i problemy.

Stosując na katechezach różnorodne pomoce naukowe, należy pamiętać, że katecheza dziecka w tym wieku posiada wyjątkowe znaczenie i dlatego nie należy do zadań łatwych, gdyż ma przeprowadzić katechizowanych z wiary dziecięcej do wiary dojrzałej. Aby to przejście mogło się dokonać i było udane, młodzi ludzie potrzebują pomocy i oparcia. ^[ 20 ] Powinni je znaleźć właśnie na katechizacji.

Stosowanie pomocy naukowych na katechezie ma bardzo duże znaczenie, dzięki nim lekcja religii staje się bardziej atrakcyjna i ciekawa. Istotną rolę w katechizacji odgrywa Pismo św. Powinno ono zajmować centralne miejsce w każdej katechezie, gdyż tutaj zawsze musi dojść do przekazu orędzia zbawienia. ^[ 21 ] Dlatego już od klasy I należy stosować Pismo św. Starego i Nowego Testamentu. Katecheta może posługiwać się różnymi metodami do przekazywania tekstu biblijnego. Przy wyborze metody powinien jednak uwzględnić rodzaj tekstu, wiek uczniów, a także cel, jaki pragnie osiągnąć. Głównym celem pracy z Biblią jest przenieść tekst biblijny w sytuacje życiowe uczniów i pomóc im go odczytać w kontekście tej sytuacji.

Prezentując Biblię po raz pierwszy, należy przekazać, czym różni się od wszystkich innych książek. Zatem w ramach katechezy powinniśmy starać się ułatwić dziecku spotkanie z Panem Bogiem w Piśmie św. Należy jednak pamiętać, że zdolność zrozumienia tekstu biblijnego przez dziecko zmienia się i rozwija stopniowo wraz z jego wiekiem. Można wyróżnić w tym rozwoju cztery etapy, które opisuje Claude Lagarde:

• etap logiki emocjonalnej (6-7 lat),
  
• etap dosłownego odbioru lektury i aktywności intelektualnej (8 rok życia),
  
• etap myślenia symbolicznego (9-11 lat),
  
• etap lektury duchowej, włączenia własnego "ja" w lekturę tekstu biblijnego (11-13 lat). ^[ 22 ]
  

Jeśli każde dziecko przejdzie przez te etapy wtajemniczenia w lekturę Pisma św., będzie stopniowo nawiązywało bliższy kontakt z Biblią i zostanie odpowiednio przygotowane do samodzielnej refleksji i pogłębienia osobistej wiary. Zatem niezmiernie ważnym zadaniem każdego katechety jest czuwanie nad tym, aby Pismo św. stosowane na katechezie nie zostało zepchnięte do rangi tylko środka dydaktycznego. Biblia jest świętą księgą, która nie może stać w jednym szeregu z innymi książkami. Ona jest źródłem dla doktryn Kościoła. ^[ 23 ]

Wszelkie zmiany zachodzące w systemie nauczania i wychowania mają znaczący wpływ na stosowanie pomocy naukowych. Rola środków dydaktycznych w nauczaniu współczesnym uległa zasadniczej zmianie. W nauczaniu tradycyjnym ich głównym - i niejednokrotnie jedynym zadaniem - było ilustrowanie wiadomości podawanych przez nauczyciela słownie. Stanowiły swoisty podkład pod nowe pojęcia, niezrozumiałe sformułowania i służyły do wyjaśnienia znaczenia słów. Obecnie środki dydaktyczne są znacznie bogatsze i bardziej różnorodne. Ich rola nie ogranicza się wyłącznie do ilustrowania nowego zakresu wiedzy. Ich funkcja dydaktyczna polega na:

• wywołaniu pozytywnych motywów uczenia się,
  
• wielostronnym aktywizowaniu ucznia,
  
• ułatwianiu procesu poznawania rzeczywistości,
  
• weryfikowaniu poznania teoretycznego,
  
• wywołaniu przeżyć w oddziaływaniu wychowawczym i umożliwieniu nabywania umiejętności przetwarzania rzeczywistości. ^[ 24 ]
  

Korzystajmy więc z różnego rodzaju pomocy, bo dzięki temu nasze lekcje mogą stać się atrakcyjne i ciekawe, a nawet mogą zmienić całkowicie stosunek uczniów do przedmiotu, który być może wydawał im się do tej pory nudny.

Anna Wielgoszyńska - katechetka w Szkole Podstawowej i Gimnazjum w Grodzicznie.

opr. ab/ab