Rola katechety w sporządzaniu planu wychowaczego szkoły

Gdy rozmawiam z katechetami w regionie, dowiaduję się, że w części szkół przy konstruowaniu szkolnego programu wychowawczego pominięte zostają dwie zasadnicze sfery ludzkiego rozwoju i wychowania: moralna i duchowo-religijna.

Tendencja ta jest niezrozumiała, gdy przeanalizujemy dokumenty Ministerstwa Edukacji Narodowej dotyczące tworzenia planu wychowawczego szkoły. Być może w wielu wypadkach jest to nie tyle specjalne działanie, co tworzenie szkolnego programu wychowania przez pojedyncze osoby, wyznaczone przez dyrektora. Za zaistniałą sytuację powinni czuć się odpowiedzialni również katecheci, którzy - na równi z innymi nauczycielami - wezwani są do tego, aby współtworzyć szkolny program wychowawczy.

W niniejszych rozważaniach nie mam zamiaru zatrzymywać się na wszystkich sferach, które powinny znaleźć się w planach wychowawczych szkół; skupię się na tych, których najczęściej zaczyna w nich brakować.

WSPÓŁPRACA  WSZYSTKICH  NAUCZYCIELI

W związku z zachętą Ministra Edukacji Narodowej wszyscy nauczyciele danej placówki mają możliwość podzielenia się swoimi uwagami na temat programu wychowawczego szkoły. ^[ 1 ] Warto, aby włączyli się do tego również katecheci, do czego zresztą zachęca Ministerstwo Edukacji Narodowej. Może właśnie po dokładnej analizie planu wychowawczego szkoły i skonfrontowaniu go z aktualnymi przepisami oświatowymi, okaże się, że plan wychowawczy szkoły, pozostawiony gestii poszczególnych jednostek i mający zawierać pewne niezmienne elementy, jest wybrakowany i nie obejmuje całości zagadnień wychowawczych. ^[ 2 ]

Ustawa z 7 września 1991 roku o systemie oświaty wyraźnie wskazuje na prawo każdego obywatela do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki, dostosowanych do ich wieku. Tą samą treść zawiera zapis na temat wspierania przez szkołę wychowawczej roli rodziny. ^[ 3 ] Nie dotyczy to działań dyscyplinarnych, w celu utrzymania porządku w szkole czy na danej jednostce lekcyjnej, ale całościowego rozwoju człowieka do czego powinno zmierzać szkolne wychowanie. ^[ 4 ] Powyższy cel przyświecał zawsze wychowawcom, którzy tworzyli modele wychowawcze; w wielu aspektach stosowane są one do dnia dzisiejszego. ^[ 5 ]

1.  Całościowy  rozwój  człowieka

Na ten aspekt zwraca wyraźnie uwagę załącznik nr 2 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 21 maja 2001 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół oraz kształcenia w liceach profilowanych. Znajdujemy tam, m.in. następujące stwierdzenie: "(...) Nauczyciele w swojej pracy wychowawczej, wspierając w tym zakresie obowiązki rodziców, powinni zmierzać do tego, aby uczniowie w szczególności: 1). znajdowali w szkole środowisko wszechstronnego rozwoju osobowego (w wymiarze intelektualnym, psychicznym, społecznym, zdrowotnym, estetycznym, moralnym, duchowym)". ^[ 6 ]

Skoro dokumenty oświatowe wyraźnie wskazują, że program wychowawczy szkoły ma zawierać wszystkie działania i treści podejmowane w wysiłkach wychowawczych, to konstruowanie tego programu wymaga całościowego ujęcia osoby ludzkiej, a nie tylko ujęcia jej w pewnej wycinkowej formie. ^[ 7 ] Wszak program wychowawczy szkoły jest dokumentem strategicznym, który ma wspierać uczniów w ich rozwoju osobowym i powinien zakładać dbanie o środowisko wychowawcze, w którym uczniowie żyją. ^[ 8 ]

Szkoła, mająca stanowić wsparcie dla wychowawczej roli rodziny będzie tylko wtedy udzielała pełnego wsparcia wychowawczego, gdy stanie się, podobnie jak rodzina, "miejscem wszechstronnej edukacji życiowej". ^[ 9 ] Szkole potrzeba przede wszystkim ukazywania wychowankom perspektywy prawdy, dobra oraz stosowanego przez nauczycieli realizmu w wychowaniu. Człowiek nie wyczerpuje się tylko w funkcjonowaniu społecznym jako producent i konsument dóbr. Celem zaś działań wychowawczych ma być całościowy rozwój osobowy młodego człowieka, który ma kochać i być kochanym, ma poznać prawdę, ma kierować się ku dobru, nawet na poziomie heroizmu i świętości. ^[ 10 ]

2.  Rozwój  moralny  człowieka

Wychowanie bez uwzględnienia głęboko pojętego czynnika moralnego pozostanie zawsze karykaturą wychowania. Dlatego też załącznik nr 2 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 21 maja 2001 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół oraz kształcenia w liceach profilowanych mówi bardzo wyraźnie: "(...) Nauczyciele w swojej pracy wychowawczej, wspierając w tym zakresie obowiązki rodziców, powinni zmierzać do tego, aby uczniowie w szczególności: 2) rozwijali w sobie dociekliwość poznawczą, ukierunkowaną na poszukiwanie prawdy, dobra i piękna w świecie, (...), 4) stawali się coraz bardziej samodzielni w dążeniu do dobra w jego wymiarze indywidualnym i społecznym, godząc umiejętnie dążenie do dobra własnego z dobrem innych, odpowiedzialność za siebie z odpowiedzialnością za innych, wolność własną z wolnością innych, 5) poszukiwali, odkrywali i dążyli na drodze rzetelnej pracy do osiągnięcia wielkich celów życiowych i wartości ważnych dla odnalezienia własnego miejsca w świecie, (...), 7) przygotowali do rozpoznania wartości moralnych, dokonywania wyborów i hierarchizacji wartości oraz mieli możliwość doskonalenia się (...)". ^[ 11 ]

Jak zatem wskazuje powyżej zacytowany dokument oświatowy, rozwój moralny czyli moralne wychowanie "uczciwego człowieka i dobrego obywatela" ^[ 12 ] stanowi ważną płaszczyznę działania wychowawczego każdego rodzaju szkoły, która nie tylko ma nauczyć radzić sobie w życiu codziennym, ale także dokonywać właściwych wyborów moralnych. O tych ważnych wyborach życiowych mówią, m.in. wszystkie programy katechetyczne. Dlatego katecheci mogą wnieść znaczący wkład w ukazywanie nie tylko potrzeby wartości moralnych, ale także w dawaniu uczniom konkretnych wskazań do dokonywania wyborów moralnych, które nie są przecież łatwe. Szkodliwe wydaje się stawianie pracy katechetów na marginesie życia szkoły (co ma miejsce w niektórych szkołach i nie jest to przypadek sporadyczny), poprzez eliminowanie ich szczególnej roli w moralnym kształtowaniu młodzieży (czasami zresztą katecheci sami są sobie winni, gdyż nie domagają się przynależnych im praw).

Ważną rolę w tym względzie mogą spełniać również nauczyciele innych przedmiotów, w tym w sposób szczególny nauczyciele języka polskiego, historii i wiedzy o społeczeństwie. Poprzez ukazywanie konkretnych postaw; dobrych lub złych moralnie, znajdujących odzwierciedlenie w dziełach literatury, sposobie życia i działania postaci historycznych oraz dzisiejszego postępowania pierwszoplanowych osobistości światowych, można bardzo wyraźnie uformować wrażliwość moralną uczniów, stworzyć wspaniały przykład współpracy w moralnym wychowaniu dzieci i młodzieży.

Jednak największym zadaniem jest dawanie przykładu własnym życiem (dotyczy to również, a może przede wszystkim katechetów). To właśnie ich poszanowanie prawdy, dobra i piękna będzie w sposób bezpośredni rzutowało na moralne uformowanie i wychowanie uczniów, na uformowanie w nim "człowieka uczciwego, umiejącego żyć z innymi i dla innych". ^[ 13 ] Taka poprawka do ustawy o systemie oświaty została wprowadzona przez Sejm 6 lipca 2001 roku, ujmując właśnie w ten sposób zadanie wychowania szkolnego w całościowym jego aspekcie.

3.  Rozwój  duchowy  i  religijny  człowieka

Zgodnie z wytycznymi o całościowym rozwoju człowieka, nie można pominąć wielkiej roli, jaką w życiu ludzkim odgrywają wartości duchowe, które nie tylko ograniczają się do patriotyzmu i wartości duchowych zawartych w dziełach kulturalnych. Wartości duchowe i religijne stanowią bowiem szersze spektrum zagadnień. Skoro większa cześć uczniów naszych szkół to ludzie wierzący, zgodnie z wolą rodziców, wyrażoną w kwestii uczestnictwa w lekcjach religii, program wychowawczy powinien zawierać i tę sferę rozwoju człowieka. ^[ 14 ]

Zagadnienia te mają ogromny wpływ na dokonywanie wyborów moralnych w konkretnych sytuacjach życiowych, zgodnie z własnym sumieniem oraz przyswojonymi sobie w procesie nauczania wartościami duchowymi i religijnymi. W tym kontekście szkodliwe z punktu wychowawczego jest spychanie tych wartości na margines życia szkoły. Dużą rolę w tym względzie mogą odegrać także katecheci, gdyż to właśnie zajęcia z religii dotyczą nie tylko wartości duchowych i religijnych, ale dają również solidną podstawę konkretnych wyborów moralnych. Bowiem uczeń ma w szkole nie tylko uczyć się konkretnej wiedzy, ale ma umieć także odnaleźć się jako człowiek, "z całym bogactwem swego doświadczenia, pragnień i rozterek". ^[ 15 ]

Ukazanie przez nauczycieli języka polskiego i historii wielkiej roli wartości duchowych i religijnych w dziejach Polski i poparcie przykładami literatury, pozwoli dostrzec wielką wagę tych wartości nie tylko dla życia rodzinnego, ale także społecznego. Warto zatem i w tym względzie pokusić się o większą współpracę katechetów z innymi nauczycielami.

PODSUMOWANIE

W związku z powyższym warto, aby wszyscy katecheci, odpowiedzialni za cały proces wychowania, a nie tylko za własne zajęcia, przyjrzeli się szkolnym programom wychowawczym pod tym właśnie kontem. W razie potrzeby natomiast, aby zwrócili się z prośbą do dyrekcji lub postulatem na radzie pedagogicznej o dołączenie do planu wychowawczego szkoły tych jakże ważnych dwóch sfer wychowawczych, dotyczących wychowania moralnego oraz duchowo-religijnego. ^[ 16 ] Często bowiem szkolne programy wychowawczy zawierają sfery rozwoju intelektualnego, emocjonalnego (psychicznego), społecznego i zdrowotnego, a całkowicie pomijają sfery rozwoju moralnego i duchowo-religijnego. Tymczasem wychowanie człowieka oparte tylko na wybiórczym traktowaniu poszczególnych sfer jest niepełne.

Jako katecheci musimy też pamiętać o niebezpieczeństwie sygnalizowanym przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. ^[ 17 ] Programy wychowawcze nie mogą zostać ograniczone tylko do doraźnych akcji czy programów (również w kwestii wychowania moralnego i duchowo-religijnego), gdyż byłoby to zredukowanie roli wychowawczej szkoły do jednego tylko aspektu. ^[ 18 ]

Warto także w tych szkołach, gdzie pracuje kilku katechetów, podzielić się własnymi przemyśleniami na temat szkolnego programu wychowania, co pozwoli stworzyć wnioski dla uzupełnienia tych programów. Skoro mają być one, obok szkolnych zestawów programów, podstawowym dokumentem służącym funkcjonowaniu szkoły, to nie może zabraknąć podanych wcześniej elementów. Tworząc spójną całość z innymi elementami, program wychowawczy będzie w tej sposób przyczyniał się do pełnego wychowania młodego człowieka. W tej sposób zostanie też wyrażony w sposób całościowy klimat wychowawczy szkoły. ^[ 19 ] Dbałość o takie skonstruowanie programu wychowawczego szkoły spoczywa w sposób szczególny na katechetach, którzy mogą szybciej dotrzeć do tych kwestii, niż rodzicie, opiekunowie dzieci i młodzieży. To kolejna płaszczyzna działania katechetów w ramach pracy szkoły i osobistego zaangażowania, które nie daje zepchnąć bardzo ważnych spraw wychowawczych na margines.

Robert Wawrzeniecki OMI - katecheta w Zespole Szkół im. Konstytucji 3. Maja w Iławie.

opr. ab/ab