Aktywizacja uczniów przez podręczniki katechetyczne

Powszechnie wiadomo, że podstawową zasadą wszelkiego nauczania jest wielostronne i wieloczynnościowe aktywizowanie uczniów. Badania eksperymentalne wykazały, że aktywne i samodzielne myślenie przyczynia się do podniesienia efektywności procesu dydaktycznego. Zdobyta w tych warunkach wiedza jest pełniejsza, gruntowniejsza i trwalsza, zaś doskonalone myślenie przyspiesza rozwój zdolności poznawczych młodego człowieka i przyczynia się do wszechstronnego rozwoju osobowego. ^[ 1 ]

Za główne podłoże aktywności uważa się skłonności i zdolności człowieka do żywego i czynnego reagowania uwagą, uczuciem i myśleniem na różne bodźce, sytuacje i zadania. Z podłoża tego wyrastają najpierw aktywność zewnętrzna, polegająca na dążeniu do poznania, zbadania i opanowania rzeczy i faktów, które zaciekawiły; a następnie aktywność przejawiająca się w samorzutności i samodzielności działania. Ta ostatnia występuje wtedy, gdy zaangażowanie jest podejmowane a własnej inicjatywy, zmierza do określonego celu, jest wykonywane na własną odpowiedzialność i służy do realizowania własnych poczynań. ^[ 2 ] Wynika z tego, że aktywizacja w ogóle, a na katechezie w szczególności, polega na stymulowaniu wszystkich czynności składający się na proces uczenia się, na integrowaniu tych czynności i sterowaniu nimi. ^[ 3 ] Uaktywniamy katechizowanego, gdy budzimy i kierujemy w nim wszechstronną samodzielność wewnętrzną (przebiegającą na poziomie intelektualnym i emocjonalnym) oraz zewnętrzną (realizującą się w działaniu) podczas całego procesu dydaktycznego.

Wychodząc z założenia, że katecheza powinna liczyć się z podstawowymi funkcjami człowieka, takimi jak: poznanie, odkrywanie, przeżywanie, zmienianie samego siebie i świata nowe podręczniki katechetyczne powinny inicjować aktywizację receptywną, intelektualną, emocjonalną i praktyczną. Mogą one osiągnąć ten cel przez odpowiednio dobraną tematykę, strukturę katechez, motywację, metody oraz środki dydaktyczne.

AKTYWIZUJĄCA  TEMATYKA

Tematyka podręczników powinna opierać się na zasadzie efektywności zakładającej przeświadczenie uczniów, że poruszane tematy ich wzbogacają. Treści zawarte w nowych tematach mają więc korespondować z zainteresowaniami i problemami katechizowanych, z doświadczeniem i świadomością Kościoła, ze znakami czasu i głównymi tematami refleksji naukowej. Należy przy tym uwzględnić rodzaj szkoły i profil klasy. Na przykład w szkole zawodowej zaakcentować problemy związane ze środowiskiem zawodowym, pracą, czasem wolnym itp. Aktywność wewnętrzna będzie wzbudzona już przez sam temat jeśli przedstawiane zagadnienia będą jawiły się samorzutnie jako ciekawe i potrzebne. Szczególne zainteresowanie młodzieży, o czym wiedzą katecheci pracujący w szkołach średnich, budzą takie tematy, jak: poznanie siebie, przyjaźń, miłość, tolerancja, konflikt pokoleń, istnienie zła i cierpienia w świecie. Cała przekazywana treść, również ta czysto teologiczna (np. dotycząca Trójcy Świętej) powinna być zakorzeniona w życiu młodego człowieka. Podręczniki mają zainteresować, wyzwolić i w jakiejś mierze rozwiązać rodzące się problemy katechizowanych. W tym celu powinny się w nich znaleźć swego rodzaju "luki", "przeciwstawienia" i "nachylenia", co stwarza duże możliwości do wyłaniania się spontanicznych zainteresowań, potrzeb oraz krytyki. Praktyka bowiem wskazuje, że czasem idealnie przemyślane i sformułowane treści nie posiadają większego znaczenia w życiu katechizowanych i odwrotnie, nierzadko mniejsza precyzja pomaga w wyzwoleniu dynamizmu treściowego. Tzw. puste miejsca mają więc prowokować uczniów do zaangażowania i wnoszenia sprzeciwów oraz żądań wyjaśnień. ^[ 4 ]

W "wykończonym" podręczniku nie zawsze mieszczą się treści budzące zainteresowanie wywołane specyfiką miejsca, czasu i okolicznościami, w jakich żyje dana klasa, dlatego w nowych materiałach powinna istnieć możliwość włączenia tematów proponowanych przez uczniów.

AKTYWIZUJĄCA  STRUKTURA  KATECHEZ

Kolejnym elementem stymulującym zaangażowanie uczniów jest struktura lekcji. Niezbędne jest, aby kierowała się ona zasadą przejrzystości. Katechizowani muszą dostrzegać logiczny ciąg następujących po sobie części katechezy. Taki plan wynika z analizy treściowej tematu, pomaga w zarysowaniu głównych linii i położenie niezbędnych akcentów w procesie katechetycznym. Należy więc odejść od standardowej struktury lekcji, w której kolejno występują: motywacja, informacja, interakcja i wreszcie sprawdzenie. Bardziej aktywizująca struktura przebiega następująco: motywacja, informacja wstępna, interakcja (czyli reakcja uczniów na usłyszane wiadomości), informacja ukazująca istotną treść i kolejna interakcja uczniów. ^[ 5 ] Najpierw chodzi więc o naświetlenie i umieszczenie w bliskim zasięgu katechizowanych przypadającego tematu. Przybliżenie tematu powinno być atrakcyjne, niebanalne i interesujące.

Aby proponowane katechezy nie były przypadkowe, ale właściwie ukierunkowane, struktura powinna wiązać kolejno następujące po sobie jednostki lekcyjne. Nawiązanie do poprzedniego tematu na początku oraz zapowiedzenie kolejnego tematu na końcu lekcji pozwoli zespolić wszystkie poruszane tematy. Podobną funkcję mogą mieć proponowane prace domowe stanowiące jednocześnie czynnik przedłużający zaangażowanie katechizowanych na czas zajęć pozaszkolnych. Zróżnicowane zadania dostosowane do możliwości uczniów, urozmaicone formy prac mogą przyczynić się do dalszej intensyfikacji aktywności.

Tego rodzaju struktura, wewnętrznie spójna i logiczna, uwzględniająca czynny udział uczniów i wspomagająca ich w niemal samodzielnym dochodzeniu do wniosków, stymuluje zaangażowanie i ukierunkowuje katechizowanych na spełnianie zadań wynikających z powołania chrześcijańskiego.

Omówione dotychczas elementy aktywizujące obejmowały przede wszystkim ożywienie wewnętrzne (intelektualne i emocjonalne), obecnie ukazane zostaną sposoby zaangażowania zewnętrznego.

MOTYWACJA

Motywacja to podstawa aktywności. "Jeśli bowiem katecheza ma być skuteczna, trzeba ją rozpocząć od takiego zajęcia czy ćwiczenia, które by uczniów zainteresowało i ożywiło. Tym łatwiej im będzie skupić uwagę na sprawach, którymi chcemy się zająć" ^[ 6 ].

Pozytywne motywy, czyli zaciekawienie i zainteresowanie powstają wówczas, gdy postawimy katechizowanego w sytuacji problemowej. Wówczas uświadamia on sobie, co na tle posiadanej wiedzy jest mu nieznane. Powstaje wtedy poczucie luki i chęć jej uzupełnienia. Podręczniki mogą wzbudzić taką motywację, proponując na wstępie katechezy pracę ze zdjęciami, medytację obrazu, oglądanie przezroczy, czy krótkiego filmu, sondaż lub krótką rozmowę na zadany wcześniej temat. Rozpoczynając w ten sposób lekcję, budzimy w uczniach ciekawość. Wytworzona sytuacja problemowa zawiera pewien niesprecyzowany element, coś niewyjaśnionego, jakieś niewiadome miejsce, które należy dopełnić, słowem jakieś x i y, na miejsce których mają być wstawione ich znaczenia. Rozwiązanie takiego problemu wymaga od katechizowanych postawy poszukującej, analogicznej do postawy badacza, wymagającej samodzielnego myślenia, zaangażowania swoich emocji i podjęcia działania.

AKTYWIZUJĄCE  METODY

Ogólnie można powiedzieć, że o doborze tych metod decydują dwie zasady. Pierwsza - to zasada pluralizmu (postulująca bogactwo i zróżnicowanie), druga - to zasada uczestnictwa (zapewniająca udział jak największej liczbie, a w miarę możliwości wszystkim uczniom). Powszechnie wiadomo, że wybór metody zależy od: celu i treści katechezy, predyspozycji katechety i katechizowanych oraz od uwarunkowań techniczno-organizacyjnych katechezy. Na ten temat powstało już wiele publikacji, choćby na łamach tego miesięcznika, chcę tylko zauważyć, że nawet tematy wzbudzające małe zainteresowanie młodzieży (np. dotyczące historii Kościoła) można przeprowadzić w sposób atrakcyjny, stosując metody aktywizujące.

Nowe podręczniki powinny proponować do każdego tematu kilka metod, aby katecheta mógł wybrać najbardziej odpowiedni sposób przeprowadzenia zajęć. Jak wiadomo jest wiele sposobów aktywizacji, począwszy od dyskusji i pracy w grupach, przez panel, dramatyzację, trybunał aż do metod biblijnych i liturgicznych. Użycie takich metod, odpowiednio dobranych, wyzwala w uczniach zainteresowanie treściami nauczania, przyczynia się do wysokiego poziomu aktywności zarówno intelektualnej, emocjonalnej, werbalnej, jak i sensomotorycznej. Stwarza to warunki do opanowania niezbędnych sposobów samodzielnego oraz twórczego dostrzegania i rozwiązywania problemów. Odwołując się do wiadomości i doświadczenia katechizowanych, sposoby te ułatwiają poznanie wiedzy religijnej i wzrostu wiary.

ŚRODKI  DYDAKTYCZNE

Metoda, odpowiadając na pytanie, jak przeprowadzić zapowiedzianą katechezę, mówi również, jakich użyć narzędzi i środków w jej realizacji. Mają one wywołać aktywność sensomotoryczną odbywającą się przez organizowanie spostrzegania i działania. ^[ 7 ] Podręczniki winny inspirować katechetę i dawać pomysły wykorzystywania środków we wszystkich częściach katechezy. Pamiętając o związku użytych narzędzi z tematem i metodą katechezy, można wykorzystać proste środki słowne (Biblia, fragmenty książek, listy, wycinki z prasy, wiersze), proste środki wzrokowe (tablice, plansze, mapy, schematy, reprodukcje dzieł sztuki, fotografie, obrazy itp.) oraz grupy złożonych środków (magnetofon, przezrocza, wideo).

Dzięki odpowiednio dobranej tematyce, strukturze, motywacji, metodom i środkom nowe podręczniki uwzględnią wszystkie poziomy komunikacji, odwołają się do ożywiania wewnętrznego i zewnętrznego, będą postulowały pozytywne przeżycia jako wartość, uczyły współpracy, wykorzystają różne środki wyrazu, takie jak: słowo, gest, rysunek, śpiew, gra sceniczna itp. i wreszcie pozostawią dowolność w wyborze sposobu przeprowadzania katechez. W ten sposób katecheza może w opinii katechizowanych przestanie być nudna i oderwana od życia. Nowe podręczniki mogą zainspirować katechetę, a katechezę uczynić przyjemną dla uczniów, nie ze względu na panujący na niej tzw. luz, możliwość zachowania bierności lub zajęcia się "swoimi sprawami", infantylny przekaz od dawna znanych treści i łatwość w uzyskiwaniu dobrych ocen, ale ze względu na satysfakcję płynącą z wysiłku uwieńczonego dobrym rezultatem, podniesienia zaufania we własne siły i zachętę do dalszej pracy w poznawaniu nowych treści religijnych i pogłębianiu wiary.

Kończąc, pragnę jednak zaznaczyć, że nawet najlepsze podręczniki "same z siebie" nie zdołają wywołać pożądanej aktywności; zawsze powinny im towarzyszyć wewnętrzne i zewnętrzne zaangażowanie katechety, jego umiejętność motywowania uczniów oraz inspirująca i dynamizująca obecność.

opr. ab/ab