Historia i teologia wielkoczwartkowej Mszy Krzyżma. Dlaczego Kościół posługuje się trzema różnymi olejami?

Chociaż wszystkie celebracje Wielkiego Tygodnia, począwszy od Niedzieli Palmowej, cechuje bogata symbolika teologiczna, to jednak szczególnej dynamiki nabierają one w Wielki Czwartek. Ten bowiem dzień stanowi zwieńczenie czterdziestodniowej pokuty i bramę wprowadzającą w najważniejsze wydarzenia zbawcze Jezusa Chrystusa, które są osią liturgii sprawowanej począwszy od wielkoczwartkowego wieczora. Zanim jednak Kościół zgromadzi się na Mszy Świętej upamiętniającej Ostatnią Wieczerzę, w kościołach katedralnych całego świata odbywa się szczególna liturgia, skoncentrowana na z pozoru innej niż paschalna rzeczywistości — jest to sprawowana przez biskupa i duchowieństwo diecezji Missa chrismatis — Msza Krzyżma. To swoiste oderwanie jej od całości świąt paschalnych jest jedynie pozorne, gdyż wszystkie wyakcentowane w tej Mszy Świętej elementy stanowią rzeczywistą antycypację nadchodzących wydarzeń.

Teologicznie rzecz ujmując, Msza Krzyżma, którą biskup koncelebruje ze swoim prezbiterium i konsekruje krzyżmo święte oraz błogosławi oleje chorych i katechumenów, jest ujawnieniem jedności prezbiterów ze swoim biskupem w jednym i tym samym kapłaństwie i w posłudze Chrystusa. Tajemnice Mszy Krzyżma koncentrują się więc na kapłaństwie będącym sensu stricto sakramentem wielkanocnym, a także na olejach, które pobłogosławione w ten dzień użyte zostaną do celebracji sakramentów inicjacji chrześcijańskiej w świętą noc Wigilii Paschalnej.

Olej w liturgii Kościoła

Symbolika drzewa oliwnego, oliwy i związanego z nią namaszczania osób oraz przedmiotów jest głęboko zakorzeniona w tradycji Kościoła i sięga do czasów Starego Testamentu. Samo drzewo oliwne jawi się tu jako znak pełni błogosławieństwa (por. Rdz 1,12), symbol mądrości (por. Syr 24,13-14) oraz znak złożonego w Bogu zaufania (por. Ps 52,19). Namaszczenie pochodzącą z owoców tego drzewa oliwą posiadało dla Żydów wiele aspektów: było wyrazem radości i szacunku, mogło stanowić obrzęd mający na celu przywrócenie zdrowia choremu, a także stanowiło istotny element konsekracji królów, kapłanów i proroków.

W Nowym Testamencie namaszczenie zyskało jeszcze głębszy wymiar teologiczny: jedynym namaszczonym jest tu Jezus Chrystus (samo imię „Chrystus, Mesjasz” oznacza „Namaszczony”), którego namaszczenia dokonał sam Bóg „Duchem Świętym i mocą” (Dz 10,38; por. Łk 4,18-21). Ponieważ uczniowie Chrystusa są z Nim złączeni, również oni naznaczani są duchowym namaszczeniem, którego znakiem jest konsekrowany lub pobłogosławiony olej. W tradycji Kościoła olej jest znakiem siły duchowej oraz bogatego wylania Bożych darów i silnie wiąże się z działaniem Ducha Świętego.

Liturgia chrześcijańska zna trzy rodzaje oleju. Pierwszy, zajmujący najważniejsze miejsce, to olej początkowo nazywany „olejem dziękczynienia”, a następnie krzyżma (od greckiego chrio — „namaszczać”, chrisis — „namaszczenie”), który wschodnie tradycje liturgiczne nazywają myronem. Początkowo była to poświęcona czysta oliwa, którą od VI wieku zaczęto mieszać z wonnym balsamem. Używa się go przy sprawowaniu niektórych sakramentów (chrzest, bierzmowanie, święcenia) oraz sakramentaliów (poświęcenie kościoła i ołtarza). Drugi olej używany w liturgii Kościoła — to olej chorych, stanowiący materię sakramentu namaszczenia chorych. Jest jeszcze jeden — zwany olejem katechumenów, który przygotowujących się do chrztu usposabia do przyjęcia tego sakramentu.

Msza Krzyżma w dziejach Kościoła

Chociaż w dzisiejszej praktyce zwyczajnego poświęcenia olejów świętych dokonuje biskup w wielkoczwartkowy poranek, to jednak nie zawsze tak było. W pierwszych wiekach błogosławieństwo olejów nie było bowiem związane z konkretnym dniem liturgicznym, okazją stawała się zazwyczaj bliska konieczność użycia danego oleju. Z czasem oleje święte zaczęto błogosławić w dowolnym dniu Wielkiego Postu, co do dziś ma miejsce w praktyce niektórych Kościołów wschodnich. Wydaje się, że dopiero od VI wieku poświęcenie olejów zaczęto wiązać z celebracjami Wielkiego Czwartku. Prawdopodobnie początkowo wynikało to ze względów praktycznych: święte krzyżmo oraz olej katechumenów był potrzebny podczas celebracji Wigilii Paschalnej, stąd wybór padł na najbliższy bezpośredni dzień poprzedzający uroczyste liturgie upamiętniające wydarzenia paschalne Jezusa Chrystusa. Ów wybór Wielkiego Czwartku jako dnia błogosławieństwa olejów stał się z czasem obowiązującym prawem uzasadnionym teologicznie, od którego można odstąpić jedynie ze słusznych powodów: tam gdzie duchowni bądź wierni nie mogą przybyć w czwartkowy poranek Msza Krzyżma może zostać odprawiona w jednym z poprzednich dni blisko Wielkanocy.

Chociaż pierwszym skojarzeniem, jakie nasuwa się w związku z Mszą Krzyżma, są oleje święte, to jednak charakter tej wyjątkowej celebry od dawnych czasów był o wiele bogatszy. Zgodnie z nauką Kościoła Msza Krzyżma powinna być szczególnym momentem ukazującym łączność duchowieństwa diecezji ze swoim biskupem, stąd również wymiar kapłański jest w niej silnie wyakcentowany.

Szukając początków Mszy Krzyżma niektórzy badacze wskazują Galię (dzisiejsza Francja), jednak większość historyków podkreśla, że swoje korzenie ta wyjątkowa liturgia ma w Rzymie. Co ciekawe, niektóre z najstarszych dokumentów liturgicznych prezentują dość osobliwą formę jej sprawowania na Lateranie: miała się ona bowiem rozpoczynać od ofiarowania z pominięciem liturgii słowa. Trudno jednoznacznie wskazać na powód akurat takiej dyscypliny — być może było to nawiązaniem do starożytnej praktyki kościelnej, wedle której w wielkoczwartkowy poranek nie sprawowało się Eucharystii.

Do najstarszych źródeł prezentujących integralną liturgię Mszy Krzyżma należą słynne średniowieczne pontyfikały, czyli księgi liturgiczne zawierające modlitwy, przepisy dotyczące czynności ceremonii oraz obrzędy sprawowane przez papieży, biskupów i opatów. W jednym z nich, zwanym Pontyfikałem rzymsko-niemieckim (ok. 950 r.), zapisano w pełni ukształtowaną strukturę i obrzędy Mszy Krzyżma. Warto zauważyć, że w tradycji rzymskiej interesująca nas liturgia traktowana była jako jedna z najbardziej uroczystych celebracji w roku kościelnym i — co bardzo interesujące — na przestrzeni wieków pozostała ona właściwie bez większych zmian. Jedynie ostatnia reforma jaskrawiej wyakcentowała ukierunkowanie celebracji na sakramentalne kapłaństwo.

Błogosławieństwo olejów

Od średniowiecza sprawowanie obrzędu poświęcenia olejów wymagało obecności biskupa, dwunastu prezbiterów, siedmiu diakonów i siedmiu subdiakonów, akolitów oraz pozostałych zwyczajnie usługujących do Mszy Świętej. Chociaż niektórzy badacze w wielości zgromadzonego duchowieństwa dopatrują się koncelebracji, to jednak inni uważają, że chodziło tu raczej o swoistą formę współpracy prezbiterów, diakonów i duchownych niższych święceń z celebrującym liturgię biskupem, a nie o rzeczywistą koncelebrację eucharystyczną, która oficjalnie wprowadzona została dopiero przez papieża Pawła VI (1965).

Opisana w przywołanym pontyfikale liturgia odprawiana była w kolorze białym. Obrzędy poświęcenia olejów rozpoczynały się pod koniec modlitwy eucharystycznej. Najpierw, na wezwanie archidiakona oleum infirmorum przynoszono przed ołtarz olej chorych. W wypowiadanej przez biskupa modlitwie zawarty był egzorcyzm oraz przyzywająca Ducha Świętego epikleza. Z kolei olej katechumenów oraz krzyżmo poświęcano po komunii. O ile wniesieniu oleju chorych nie towarzyszyły specjalne przepisy, o tyle w przypadku pozostałych dwóch olejów rubryki pontyfikałów dodają, że procesja wniesienia ma się odbywać z całym splendorem i godnością, co wskazywało na wyjątkowe znaczenie liturgiczne krzyżma. Na średniowiecznych rycinach przedstawiających jego konsekrację widać porządek, w jakim ustawiali się uczestniczący w obrzędzie szafarze. Wokół biskupa gromadzili się prezbiterzy, jako świadkowie i współpracownicy obrzędu, z kolei diakoni i pozostali usługujący stali nieco dalej. Sam obrzęd poświęcenia krzyżma rozpoczynał się od pobłogosławienia wonnego balsamu, następnie mieszano go z oliwą, odmawiano egzorcyzm i modlitwę poświęcenia. Po poświęceniu następowało uczczenie świętego krzyżma poprzez trzykrotny ukłon w stronę naczynia połączony z wypowiedzeniem formuły: Ave sanctum chrisma („Witaj, święte krzyżmo”) i ucałowaniem naczynia, w którym znajdował się konsekrowany olej. Gdy idzie o błogosławieństwo oleju katechumenów, składało się na nie odmówienie egzorcyzmu, modlitwy poświęcenia oraz wypowiedź uczczenia oleju wraz z formułą Ave sanctum oleum („Witaj, oleju święty”) oraz ucałowanie naczynia.

W zreformowanej liturgii rzymskiej miejsce poświęcenia olejów podczas celebry pozostało właściwie niezmienione. Wszystkie oleje wnosi się procesyjnie podczas procesji z darami, kolejno prezentuje biskupowi, a następnie ustawia na specjalnie przygotowanym miejscu. Współczesny Pontyfikał rzymski przewiduje możliwość poświęcenia wszystkich olejów bezpośrednio po przyniesieniu ich do ołtarza, jednak zwyczajną formą błogosławieństwa wydaje się być odprawienie ceremonii pod koniec modlitwy eucharystycznej (olej chorych) oraz po komunii Świętej (olej katechumenów, o ile jest stosowany, oraz olej krzyżma).

Mimo iż samo błogosławieństwo olejów świętych zostało nieco uproszczone, obrzędy zachowały kilka charakterystycznych elementów znanych z tradycji. Dotyczy to zwłaszcza konsekracji najważniejszego oleju, na początku której biskup w milczeniu wlewa wonności do oleju i w ten sposób przyrządza krzyżmo, a następnie, jeśli uzna to za stosowne, tchnie nad otworem naczynia. Do modlitwy konsekracyjnej włączają się również koncelebransi, którzy przed przyzywającą Ducha Świętego epiklezą wyciągają w milczeniu prawą rękę w stronę naczynia z olejem.

Msza Krzyżma jako przejaw jedności duchowieństwa

Zawarte w Pontyfikale rzymskim wprowadzenie do celebracji Mszy Krzyżma podkreśla, że liturgia ta jest jednym z głównych przejawów pełni kapłaństwa biskupa oraz znakiem ścisłej łączności kapłanów z jego osobą. Stąd Wielki Czwartek stanowiący kanał łączący Wielki Post ze świętym Triduum Paschalnym już od samego rana jest dniem na wskroś kapłańskim. Można powiedzieć, że o ile odprawiana w godzinach wieczornych Msza Wieczerzy Pańskiej na pierwszym planie stawia tajemnicę Eucharystii, Msza Krzyżma uwypukla misterium urzędowego kapłaństwa i w ten sposób obie celebracje łączą się ze sobą w sposób dość naturalny. Odnowiona liturgia kładzie duży nacisk na ten aspekt celebracji. Wypada, aby głoszący homilię biskup wezwał kapłanów do zachowania wierności powołaniu i zachęcił ich do publicznego odnowienia złożonych podczas święceń przyrzeczeń, które zajmują ważne miejsce pod koniec liturgii słowa. Ze względu na to doniosłe znaczenie zaleca się, aby tę Mszę koncelebrowali w miarę możliwości wszyscy kapłani diecezji, a jeśli to nie jest możliwe, to przynajmniej kapłani reprezentujący różne strony danego Kościoła lokalnego.         

Tajemnica celebrowana w formularzu mszalnym

Dwa elementy, na których ogniskuje się misterium Mszy Krzyżma, to jest oleje święte i urzędowe kapłaństwo, są silnie obecne w formularzu przeznaczonym na tę celebrację. Już antyfona na wejście kieruje uwagę na królewskie kapłaństwo udzielone wiernym przez Jezusa Chrystusa. Z kolei w modlitwie dnia, kolekcie, Jezus Chrystus ukazany jest jako Mesjasz namaszczony Duchem Świętym. Zgromadzony Kościół, mając udział w Jego niezwykłej godności, prosi więc o dar bycia świadkiem przyniesionego przez Syna Bożego odkupienia.

Namaszczenie i kapłaństwo to również dwa główne motywy przeznaczonych na Mszę Krzyżma czytań. Pierwsze, zaczerpnięte z proroctwa Izajasza (Iz 61,1-3a.6a.8b-9), ukazuje słynny obraz prorockiego namaszczenia, zaś apokaliptyczny fragment z drugiego czytania (Ap 1,4-8) jest hołdem chwały Temu, który „uczynił nas królestwem i kapłanami dla Boga i Ojca swojego”. Z kolei perykopa ewangelijna (Łk 4,16-21) przywołuje samoobjawienie się Jezusa jako Namaszczonego, na którym spełnia się proroctwo Izajasza z pierwszego czytania.

Również w prefacji tematyka namaszczenia i kapłaństwa przenika się we wzajemnej symfonii. Modlitwa zwraca uwagę na fakt kapłaństwa powszechnego, z którego — dzięki miłości Jezusa Chrystusa — wyrasta również kapłaństwo urzędowe będące gwarantem ciągłości trwania Kościoła i szafarstwa pozostawionych mu przez Chrystusa sakramentów.

Tematy teologiczne obecne w modlitwach błogosławieństwa olejów świętych koncentrują się na wydarzeniach i osobach, dla których oleje te są przeznaczone. Olej chorych, dzięki działaniu Ducha Świętego, ma stać się ochroną duszy i ciała każdego, kto będzie nim namaszczony. Olej katechumenów ma uzdolnić przygotowujących się do chrztu męstwem i umiejętnością rozumienia Ewangelii. Z kolei w modlitwie konsekracji krzyżma, która poprzedzona jest obszerną anamnezą przywołującą starotestamentalne zapowiedzi tego szczególnego oleju, Kościół ustami biskupa prosi Boga o uczynienie zmieszanego z wonnościami oleju „sakramentalnym znakiem pełnego zbawienia i życia” (pierwsza wersja modlitwy) i „sakramentem przynoszącym błogosławieństwo” oraz wzrost Kościoła (druga wersja modlitwy).

opr. ab/ab