Liturgie zachodniego Kościoła katolickiego

Jak pisałem w lipcowym numerze „W służbie Miłosierdzia” z 2008 r., że na łamach „Czasu Miłosierdzia” i obecnego miesięcznika starałem się w sposób popularny przedstawić liturgię naszego obrządku łacińskiego, mianowicie Mszę Świętą, sakramenty, sakramentalia, Liturgię Godzin, okresy roku liturgicznego i większość uroczystości oraz świąt.

W dziejach Kościoła katolickiego oprócz istniejącego obrządku liturgicznego łacińskiego można wyróżnić liturgię afrykańską, galijską, starohiszpańską (mozarabską, zwaną też wizygocką), celtycką i ambrozjańską. Tę ostatnią pokrótce ukazałem w lipcowym numerze „W służbie Miłosierdzia”. Trzeba też wspomnieć, że liturgia ambrozjańska jest sprawowana w Mediolanie, również w Hiszpanii, mianowicie w Toledo i Salamance czasami sprawuje się liturgię starohiszpańską. Pozostałe liturgie przeszły już do historii.

Liturgia afrykańska

Była to liturgia północno-zachodniej Afryki (od terenów dzisiejszej Libii), należąca do rzymskiej rodziny liturgicznej. Można ją poznać z pism kapłana Tertuliana († ok. 220 r.), św. Cypriana, biskupa Kartaginy i męczennika (†258 r.), św. Augustyna, biskupa Hippony i doktora Kościoła (+430 r.) oraz innych autorów. Wspomniany Tertulian pisze o liturgii afrykańskiej, że była to liturgia odznaczająca się „wielką prostotą bez pompy”. Niedziela była pierwszym dniem świątecznym. Chrześcijanie przeżywali Dzień Pański w modlitwie, wielkiej radości. Modlono się w postawie stojącej, podobnie jak na Wielkanoc. Środy i piątki były dniami modlitwy i postu. Obowiązkowo modlono się rano i wieczorem nie tylko we własnych intencjach, ale też i za innych. Oddawano liturgiczną cześć męczennikom i w dni im poświęcone odczytywano opisy ich męczeństwa.

Chrześcijanie na sprawowanie Eucharystii, jak też na inne nabożeństwa, zbierali się przed wschodem słońca. Eucharystię dzielono na dwie części, czyli na Mszę katechumenów i wiernych. Zazwyczaj katechumeni przebywali na Mszy do modlitwy wiernych, która należała do ochrzczonych. Do sprawowania Eucharystii używano chleba i wina. Niektórzy stosowali chleb i wodę, lecz św. Cyprian odrzucił taką praktykę. Znak pokoju łączono z modlitwą „Ojcze nasz”, Komunię udzielano pod dwiema postaciami, było też rozesłanie wiernych na zakończenie Eucharystii.

Chrztu najczęściej udzielali biskupi, ale zdarzało się też, że czynili to kapłani i diakoni. Chrzest przyjmowali dorośli po długim i dokładnym przygotowaniu, a także udzielano go dzieciom.

Według św. Cypriana, aby przyjąć sakrament pokuty i pojednania, należało najpierw zadośćuczynić za popełnione grzechy, następnie je wyznać przed biskupem lub kapłanem, spowiednik wkładał ręce na spowiadającego się i jednał go z Bogiem i Kościołem (B. Nadolski).

Liturgia afrykańska zaginęła podczas walk z Arabami, którzy przeszli przez północną Afrykę i dotarli do Europy (T. Sinka).

Liturgia galijska

Liturgia ta była sprawowana na terenie Galii i północnej Italii. Galia, zwana też Galią Zaalpejską, była to starożytna kraina położona między Renem, Alpami, Morzem Śródziemnym, Pirenejami i Oceanem Atlantyckim. Zamieszkiwali ją Celtowie zwani przez Rzymian Galami (J. Śrutwa). Liturgia galijska ukształtowała się pod wpływem liturgii wschodniej oddziałującej na Galię za pośrednictwem Mediolanu. Inni uważali, że pewien wpływ na Galię miała też starożytna liturgia rzymska.

Msza Święta galijska rozpoczynała się od procesji z darami, które wierni składali w zakrystii. Po antyfonie na wejście śpiewano „Kyrie” i pieśń Zachariasza „Błogosławiony Pan Bóg”, po tych śpiewach następowała modlitwa zwana kolektą. Były przewidziane trzy czytania. Odczytywano fragmenty ze Starego Testamentu, listy apostolskie, Dzieje Apostolskie i Apokalipsę. Zawsze uroczyście odczytywano Ewangelię. Także występował psalm responsoryjny. W uroczystości wykonywano pieśń Trzech Młodzieńców z Księgi Daniela, a w dni poświęcone męczennikom odczytywano opisy ich męczeństwa. Po Ewangelii biskup lub kapłan głosił homilię, po czym miała miejsce modlitwa wiernych. Wierni dalej uczestniczyli w procesji z darami, które wcześniej złożyli w zakrystii. Przed prefacją przekazywano sobie znak pokoju, następowały modlitwy, które dziś nazywamy modlitwą eucharystyczną. Ojcze nasz było przygotowaniem do Komunii Świętej. Biskup podczas uroczystej Eucharystii błogosławił przystępujących do Komunii Świętej (w zwykłej celebrze czynił to kapłan). Komunię Świętą przyjmowano pod dwiema postaciami. Pierwszą postać podawano na dłoń. Kobiety wówczas osłaniały dłoń welonem, który miały na głowie, tzw. dominicale (W. Schenk). Błogosławieństwo biskupie lub kapłańskie i rozesłanie kończyło Mszę Świętą.

Rok kościelny, podobnie jak w liturgii ambrozjańskiej, rozpoczynał się od Adwentu, który miał charakter pokutny i liczył sześć tygodni, czyli rozpoczynał się 11 listopada, od św. Marcina. W okresie Bożego Narodzenia obchodzono święto ku czci Matki Bożej czczonej jako Wniebowziętej oraz Katedry św. Piotra. Wśród lokalnych świętych najbardziej był czczony św. Marcin, biskup Tours. Znane też były trzydniowe procesje błagalne przed Wniebowstąpieniem Pańskim (B. Nadolski).

Liturgia galijska z rozporządzenia króla Pepina i cesarza Karola Wielkiego została zastąpiona rytem rzymskim (T. Sinka).

Liturgia starohiszpańska

Liturgia ta, na terenie Hiszpanii, pozostawała pod wpływem Wschodu i liturgii zachodnich. Największy rozwój tej liturgii datuje się na wiek VII (św. Ildefons z Toledo zm. 667 r. i św. Izydor z Sewilli zm. 636). Za pontyfikatu papieża św. Grzegorza VII (1073-1085) liturgia starohiszpańska uległa wpływom liturgii rzymskiej. Współcześnie tę dawną liturgie sprawuje się w niektóre dni w Toledo i Sewilli.

Msza Święta rozpoczyna się pieśnią na wejście, w dni świąteczne — „Chwała na wysokości Bogu”, po hymnie kolekta. W Liturgii słowa wykonuje się czytania ze Starego i Nowego Testamentu. Uroczyście głosi się Ewangelię. Diakon prosi o ciszę przed czytaniami, również po Ewangelii. Ewangelię śpiewał diakon, a na Wielkanoc biskup. Po homilii ma miejsce procesja z darami i odpowiednie modlitwy. Liturgia starohiszpańska ma wiele modlitw eucharystycznych. Przed prefacją przekazuje się znak pokoju. Obrzędy Komunii Świętej rozpoczynają się od wyznania wiary „Credo”, następnie jest łamanie Hostii na dziewięć części, które symbolizują: wcielenie Syna Bożego, Jego narodzenie, mękę, śmierć, Zmartwychwstanie, chwałę i królowanie. Po łamaniu następuje modlitwa „Ojcze nasz”. Przed Komunią udziela się wiernym błogosławieństwa i przyjmują oni Eucharystie po Komunii celebransa. Msza Święta kończy się rozesłaniem.

Ciekawą formułę stosowano przy chrzcie: „Ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, abyś miał życie wieczne”.

Rok liturgiczny rozpoczynał się od Adwentu, który miał 5 niedziel i jedną niedzielę przygotowującą do przeżycia tego okresu. W okresie Bożego Narodzenia oddawano cześć św. Szczepanowi, Jakubowi, Janowi, czczono ucieczkę do Egiptu Świętych Młodzianków. Oczywiście uroczyście obchodzono uroczystość Objawienia Pańskiego. Niedziele Wielkiego Postu nosiły nazwę: postu i kuszenia Pana Jezusa, o Samarytance, o niewidomym od urodzenia, za dnia (mediante die), o Łazarzu, Palmowa. Wielki Czwartek nazywano uroczystym początkiem Paschy, Wielki Piątek to dzień smutku bez sprawowania Eucharystii. Wigilię Paschalną rozpoczynano o godzinie 15 w Wielką Sobotę, a kończono nad ranem w Niedzielę Rezurekcyjną (P. Rado, B. Nadolski).

Liturgia celtycka

Liturgia ta zwana jest też iroszkocką była sprawowana na terenie Irlandii, Anglii, Szkocji, na Półwyspie Bretońskim i w niektórych klasztorach irlandzkich w Europie Zachodniej. Była bardzo spokrewniona z liturgią galijską. Kościół irlandzki nie stworzył odrębnego rodzaju liturgii. Ważne miejsce zajmował kult świętych: starotestamentalnych — Abla, Noego, Samuela, Ananiasza, a także Marcina, Kolomana, Patryka i innych. Wielką cześć odbierała Matka Boża ze względu na swój związek z Chrystusem.

W tradycji celtyckiej duże znaczenie miał sakrament pokuty. Kładziono akcent na samo wyznanie grzechów, a także na surowe pokuty. Praktykowano surowe i liczne posty, oddając pożywienie potrzebującym. Uważano, że owocem pokuty będą: radość ducha, czystość duszy, wewnętrzny pokój, mądrość, inteligencja i nade wszystko skupienie się na Bożych tajemnicach (B. Nadolski).

Liturgia celtycka została zastąpiona w wieku XII rytem rzymskim (W. Bomba).

opr. aw/aw