O postawach ciała, wyrażających wiarę
W Izraelu miejscem obecności Bożej była świątynia - „dom Boga”. Kiedy do Przybytku Pana sprowadzono Arkę, Bóg wziął w posiadanie swój dom i obłok napełnił świątynię (1 Krl 8,10); jest to ten obłok, który w opowiadaniach o sanktuarium pustyni oznaczał obecność Jahwe w Namiocie Spotkania (Wj 33,9; 40,34-35; Lb 12,4-10)[1]. Ze względu na lokalizację świątyni, miasto Jerozolimę nazywano „Jahwe tam jest” (Ez 48,35). Znakiem obecności Bożej dla narodu wybranego był również ołtarz. Jakub nazwał ołtarz, który wybudował w Sychem, „El, Bóg Izraela”[2].
Ciało i dusza — to w istocie cały człowiek. Ciało jest narzędziem duszy; postawa, znak, gest „wyrazem myśli i odczuć. (...). Gesty towarzyszą mowie, ożywiają ją, częściowo mogą ją zastąpić i są niezależne od różnorodności języków poszczególnych narodów. Ludy Wschodu posługują się większą różnorodnością gestów niż Europejczycy (...). Starożytność znała znacznie więcej pełnych treści i zarazem ogólnie rozumianych gestów niż współczesność. Biblia wspomina o takich znakach, które są nam już obce, ale i o takich, które zachowały do dziś swój pradawny sens” [3].
My wszyscy posługujemy się na co dzień różnymi gestami i znakami. Jedne z nich należą do grupy znaków naturalnych, gdy związek między nimi, a tym, co one oznaczają, wynika z natury rzeczy (np. dym jest naturalnym znakiem ognia), inne do grupy znaków umownych, gdy związek między znakiem, a tym, co on oznacza, wynika z przyjętej umowy (np. znaki drogowe), a jeszcze inne do grupy znaków mieszanych, które zawierają zarówno elementy naturalne, jak i umowne.
Ponieważ do Boga, swego Stwórcy i Ojca, modli się cały człowiek, dlatego duże znaczenie ma tu również postawa ciała, która wyraża się poprzez odpowiednie znaki i gesty[4]. Ich obecność ma głębokie uzasadnienie, jest niezbędna. Więcej, adoracyjna postawa całego człowieka, a więc także i postawa ciała, wobec Bożej Obecności, jest wyznaniem i umocnieniem wiary. Dlatego trudno byłoby odmówić słuszności obiegowej maksymie: powiedz mi, jak zachowujesz się wobec Najświętszego Sakramentu, a ja powiem ci, jaka jest twoja wiara.
Ludzie prawdziwie religijni wszystkich czasów, modląc się do Boga - wspólnotowo czy indywidualnie — zawsze manifestowali swoją wiarę również poprzez adoracyjne postawy ciała, znaki i gesty: padanie na twarz, klęczenie i przyklękanie, pokłony i inne.
Prostracja — padanie na twarz na ziemię, leżenie krzyżem, jest znakiem najgłębszego uwielbienia-adoracji, uniżenia wobec Bożej Obecności oraz znakiem pokuty. Padanie na twarz symbolizuje-oznacza największe poniżenie siebie i najintensywniejszą modlitwę. Lepiej niż słowa wyraża ono całkowite oddanie się Bogu i poczucie własnej małości. Praktyka ta sięga swoimi korzeniami najdalszej starożytności.
Klęczenie, będąc właściwie uproszczonym sposobem prostracji, jest postawą zgiętych do ziemi kolan, wyrażającą cześć i uwielbienie względem Boga, bóstwa, a także człowieka; jest również znakiem pokory, poddania i błagania. Poganie w swoich świątyniach klękali przed statuetką bożka, lub przed ubóstwianym panującym albo jego popiersiem. W greckiej kulturze postawa ta była prawie nieznana, wspomina o niej Wergiliusz (Eneida I, III, IV); znają ją natomiast buddyści i mahometanie. Żydzi przejęli postawę klęczenia od sąsiednich ludów[5].
Jedynie Bóg Wszechmogący jest godny naszego uwielbienia, pokłonu, uniżenia i poddania. Chrześcijanin przez klęczenie (przyklęknięcie) „wyraża swoją małość wobec Boga. Gest ten jest znakiem pokornego wielbienia Bożego Majestatu. (...). Jest także znakiem usposobienia modlitewnego, pokutnego i błagalnego”[6]. Ludzie wierzący w Boga najczęściej przyjmują postawę klęczącą podczas modlitwy i przyjmowania sakramentów świętych.
„Ze względu na lokalne tradycje, w Azji zastępuje się klęczenie (przyklękanie] głębokim skłonem ciała”[7]. Pokłon w liturgii Kościoła jest praktyką pochodzącą ze Starego Testamentu. Jest znakiem głębokiej czci i uwielbienia[8]. Znane są także inne znaki i gesty, różne obrządki, jak: okadzenia, śpiewy, muzyka, aklamacje z wyciąganiem rąk w górę itp.
Pragnienie Boga jest wpisane w serce człowieka, ponieważ został on stworzony przez Boga i dla Boga, który nie przestaje przyciągać człowieka do siebie i tylko w Nim człowiek znajduje prawdę i szczęście, których nieustannie szuka (por. KKK, n. 27).
„Bóg objawił się Izraelowi, swemu narodowi wybranemu, jako Jedyny: «Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem - Panem jedynym. Będziesz miłował Pana, Boga twojego, z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił» (Pwt 6, 4-5). Przez proroków Bóg wzywał Izraela i wszystkie narody, by zwróciły się do Niego, Jedynego: «Nawróćcie się do Mnie, by się zbawić, wszystkie krańce świata, bo Ja jestem Bogiem, i nikt inny!... Tak, przede Mną zegnie się wszelkie kolano, wszelki język na Mnie przysięgać będzie, mówiąc: Jedynie u Pana jest sprawiedliwość i moc» (Iz 45, 22-24)”[9].
„Bóg objawił się Izraelowi, swemu ludowi, pozwalając mu poznać swoje imię. Imię wyraża istotę, tożsamość osoby i sens jej życia. Bóg ma imię; nie jest jakąś anonimową siłą. Ujawnić swoje imię oznacza pozwolić, by inni mogli nas poznać, w jakiś sposób ujawnić siebie, stając się dostępnym, możliwym do głębszego poznania i do bycia wzywanym po imieniu”(KKK, n. 203). „Bóg objawiał się swemu ludowi stopniowo i pod różnymi imionami, ale objawienie imienia Bożego dane Mojżeszowi w teofanii płonącego krzewu, na początku Wyjścia z Egiptu i Przymierza na Synaju, okazało się objawieniem podstawowym dla Starego i Nowego Przymierza” (KKK, n. 204).
Bóg przywołał Mojżesza z krzewu, który płonął, ale się nie spalał i powiedział do Mojżesza: „JESTEM Bogiem ojca twego, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba” (Wj 3, 6). „Bóg jest Bogiem ojców; Tym, który wzywał i prowadził patriarchów w ich wędrówkach. Jest Bogiem wiernym i współczującym, który pamięta o nich i o swoich obietnicach; przychodzi, by wyzwolić ich potomków z niewoli. Jest Bogiem, który ponad czasem i przestrzenią może i chce to urzeczywistnić oraz posłuży się swoją wszechmocą w spełnieniu tego zamysłu. Mojżesz... rzekł Bogu: «Oto pójdę do Izraelitów i powiem im: Bóg ojców naszych posłał mnie do was. Lecz gdy oni mnie zapytają, jakie jest Jego imię, to cóż im mam powiedzieć?» Odpowiedział Bóg Mojżeszowi: «JESTEM, KTÓRY JESTEM». I dodał: «Tak powiesz synom Izraela: JESTEM posłał mnie do was... To jest imię moje na wieki i to jest moje zawołanie na najdalsze pokolenia» (Wj 3, 13-15)” [KKK, n. 205]..
„Objawiając swoje imię, Bóg objawia równocześnie swoją wierność, która nie ma ani początku, ani końca, obejmuje zarówno przeszłość («Jestem Bogiem ojca twego», Wj 3, 6), jak i przyszłość («Ja będę z tobą», Wj 3,12). Bóg, który objawia swoje imię jako «Ja Jestem», objawia się jako Bóg, który jest zawsze przy swoim ludzie, aby go zbawić” (KKK, n. 207).
.
„Po grzechu Izraela, który odwrócił się od Boga, by czcić złotego cielca, Pan wysłuchuje wstawiennictwa Mojżesza i zgadza się iść pośród niewiernego ludu, okazując w ten sposób swoją miłość (por. Wj 33,12-17). Gdy Mojżesz prosi, by mógł zobaczyć Jego chwałę, Bóg odpowiada: «Ja ukażę ci mój majestat i ogłoszę przed tobą imię Pana (JHWH)» (Wj 33, 18-19). Pan przechodzi przed Mojżeszem i mówi: «Jahwe, Jahwe (JHWH, JHWH), Bóg miłosierny i litościwy, cierpliwy, bogaty w łaskę i wierność» (Wj 34, 5-6). Mojżesz wyznaje wówczas, że Pan jest Bogiem, który przebacza (por. Wj 34,9)” [KKK, n. 210]. „Imię Boże «Ja Jestem» lub «On Jest» wyraża wierność Boga, który mimo niewierności ludzkiego grzechu i kary, na jaką człowiek zasługuje, zachowuje «swą łaskę w tysiączne pokolenie» (Wj 34, 7)” [KKK, n. 211].
„W ciągu swej historii Izrael mógł odkryć, że Bóg miał tylko jeden powód, aby mu się objawić i wybrać go spośród wszystkich ludów, by był Jego ludem; tym powodem była Jego darmo dana miłość. Dzięki prorokom zrozumiał też Izrael, że Bóg z miłości nie przestał go zbawiać oraz przebaczać mu jego niewierności i grzechów” (KKK, n. 218). „Miłość Boga do Izraela jest porównana do miłości ojca do syna. Ta Boża miłość jest mocniejsza niż miłość matki do dzieci. Bóg miłuje swój lud bardziej niż oblubieniec swoją oblubienicę; miłość ta będzie zwyciężać nawet największe niewierności (...)” (KKK, n. 219).
Na kartach Pisma świętego Starego Zakonu ukazana jest wielkość, potęga[10], majestat i świętość Jahwe. Spośród wielu tekstów wybrałem tylko niektóre:
1) Mojżesz mówił do synów Izraela: „Nie bądźcie nadal [ludem] o twardym karku, albowiem Pan, Bóg wasz, jest Bogiem nad bogami [tzn. potężniejszy niż inni bogowie] i Panem nad panami, Bogiem wielkim, potężnym i straszliwym, który nie ma względu na osoby” (Pwt 10,16b-17).
2) Pierwsza Księga Kronik (16,8-36) zawiera wspaniały hymn uwielbienia Boga i wylicza wiele Jego atrybutów; ich puentę stanowią słowa: „Twoja jest, o Panie, wielkość, moc, sława, majestat i chwała, bo wszystko, co jest na niebie i na ziemi, jest Twoje; do Ciebie (...) należy królowanie" (1 Krn 29,11; por. 2 Krn 5,13).
3) Autor Księgi Hioba mówi: „Straszliwy majestat Boga. Wszechmocny jest — któż Go dosięże? Pełen potęgi, świętości, bogaty w prawość, nie w ucisk” (Hi 37,22b-23).
4) Hymnami sławiącymi wielkość Jahwe są niektóre psalmy. Oto przykłady: „Przyznajcie Panu chwałę i potęgę” (Ps 29,1b); „Wielki jest Pan i godzien wszelkiej chwały” (Ps 48, 2a), „a wielkość Jego niezgłębiona” (Ps 145,3b); „Pan króluje, oblókł się w majestat, Pan przywdział potęgę (...); potężny jest Pan na wysokościach” (Ps 93a. 4b); „oddajcie Panu chwałę i [uznajcie] potęgę: (...), oddajcie pokłon odziani w święte szaty” (Ps. 96,7b-8a. 9a); „O Boże mój, Panie, jesteś bardzo wielki! Odziany we wspaniałość i majestat” (Ps 104,1); „Pan jest wywyższony ponad wszystkie ludy, Jego chwała sięga ponad niebiosa” (Ps 113,4). Wspaniałymi hymnami pochwalnymi Boga są Ps 105,1-15; 148,1-14 i 150,1-6.
5) Wiele tekstów biblijnych mówi o świętości Boga, np.: „Ponieważ Ja jestem Pan, Bóg wasz — uświęćcie się. Bądźcie świętymi, ponieważ Ja jestem święty!” (Kpł 11,44); od Boga „pochodzi wszelka świętość” (2 Mch 14,36b). Psalmista wzywa współwyznawców: „Wysławiajcie Pana, Boga naszego, oddajcie pokłon u podnóżka stóp Jego: On jest święty” (Ps. 99,5). Księga Syracha (47,8) podaje, że król Dawid „Każdym swym czynem oddał chwałę Świętemu i Najwyższemu; słowami uwielbienia (...)”.
„Bóg jest święty przez swoją naturę i jest źródłem wszelkiej świętości. Świętość może określać Boga tak samo jak imię własne Jahwe. Świętość wyraża najpierw inność i wyniesienie Boga ponad wszelkie stworzenie, a więc Jego transcendencję. Bóg jest też święty w sensie moralnym, to znaczy wolny od jakiegokolwiek zła i wszelkim złem się brzydzący. Przez wybranie Izraela do świętości i Przymierza Bóg wezwał i uczynił go narodem świętym, który ma oddawać Bogu należną chwałę (por. Kpł 20,26)”[11]. „Przez Przymierze Jahwe stał się «naszym Bogiem», a Izrael «Jego ludem». (...). Świętość Boga nie daje się oswoić ani manipulować i przedstawia się w jej biegunowości: przyciąga i trzyma na dystans, karze i przebacza, wydaje rozkazy i wysłuchuje błagania, im więcej się do niej zbliżamy, tym więcej daje się odczuwać”[12].
Izraelici widzieli Boga-Jahwe jako najbardziej godnego najwyższego uwielbienia i chwały. Psalmista Pański wołał: „I będą adorować twoje Oblicze wszystkie szczepy pogańskie, bo do Jahwe należy władza królewska" (Ps 22,28). „Tylko Jego będą adorować wszyscy, co śpią w ziemi, przed jego Obliczem zegną kolana wszyscy, którzy w proch zstępują" (Ps 22,30).
Podobną treść zawiera Ps 66 (65), który ma charakter pieśni dziękczynnej. Na uwagę zasługują w nim nie tylko wezwania do uwielbiania Boga, ale i jego motywy: „Sławcie Boga z radością, wszystkie ziemie, opiewajcie chwałę Jego imienia, cześć Mu świetną oddajcie” (w. 1-2). „Niechaj cała ziemia Cię wielbi i niechaj śpiewa Tobie, niech imię Twoje opiewa” (w. 4). „Błogosławcie, ludy, naszemu Bogu i rozgłaszajcie Jego chwałę, bo On obdarzył życiem nasze dusze, i nodze naszej nie dał się potknąć” (w. 8-9). Doświadczyłeś lud Boży ciężkimi próbami związanymi z niewolą babilońską (por. w. 10-11): „przeszliśmy przez ogień i wodę, ale wyprowadziłeś nas na wolność” (w. 12).
Królewski Psalm 72 (71), rozumiany w okresie judaizmu w sensie mesjańskim, zapowiadał, że „Bogu oddadzą pokłon wszyscy królowie. Wszystkie narody będą mu służyły” (w. 11). Psalm 132 (131) na poświęcenie świątyni, będący pieśnią pielgrzymów wyrażającą ufność, zachęcał: „Wejdźmy do Jego mieszkania, padnijmy przed podnóżkiem stóp Jego!” (w. 7). Do modlitwy uwielbienia wzywał naród wybrany największy poeta Biblii Dawid w Psalmie 95 (94)[13]:
„Przyjdźcie, radośnie śpiewajmy Panu,
wznośmy okrzyki na cześć Skały naszego zbawienia:
przystąpmy z dziękczynieniem przed Jego oblicze,
radośnie śpiewajmy Mu pieśni!
Albowiem Pan jest wielkim Bogiem
i wielkim Królem ponad wszystkimi bogami:
głębiny ziemi są w Jego ręku
i szczyty gór należą do Niego.
Morze jest Jego własnością: bo On sam je uczynił,
I stały ląd ukształtowały Jego ręce.
Wejdźcie, uwielbiajmy, padnijmy na twarze
I zegnijmy kolana przed Panem, który nas stworzył.
Albowiem On jest naszym Bogiem,
A my ludem Jego pastwiska
I owcami w Jego ręce” (Ps 95,1-7).
Postawę wiary i uwielbienia względem Bożej obecności Psalmy określają terminem „adoracja” (łac. adorare oddawać cześć, sprawować kult, wielbić).Czym jest adoracja? Są to zewnętrzne przejawy religijności, wyrażające się np. w formie modlitw, obrzędów, gestów, które oddają wewnętrzne nastawienie i przeżycia zależności od Boga i oddania się Mu jako wszechmocnemu Stwórcy[14]. Adoracja to postawa stworzenia wobec Stwórcy; to wywyższanie Boga i pomniejszanie siebie. Przysługuje ona, należy się tylko Bogu (por. Pwt 6,13-15). Prowadzi do niej zdumienie wobec Wszechmocnego: „Kimże On jest?”. - W odpowiedzi na to pytanie można tylko upaść przed Bogiem na twarz[15].
Ks. prof. T. Brzegowy w swoim komentarzu do Psalmu 99 pisze: „Jahwe - Król jest «Bogiem Żywym», który działa w sferze swego powszechnego panowania. On stwarza, on podtrzymuje, On kontroluje bieg świata. (...) Jahwe - Król ustala reguły, jakimi mają się kierować ludzie, On je ogłasza, i On pilnuje ich przestrzegania”[16]. Nadanie tych reguł, tego prawa Izraelowi nastąpiło w trakcie zawierania przymierza z Bogiem (por. Wj 19-20)[17].
Naturalną odpowiedzią modlącej się wspólnoty Izraela na taką manifestację uniwersalnego Króla Jahwe było uwielbienie - adoracja najświętszego Boga. Wezwanie do takiej właśnie odpowiedzi jest zawarte w Psalmie 99. Najpierw rozbrzmiewają słowa. „Niech wielbią Imię Twoje!" (w. 3). Do tego wezwania dochodzą: „Wysławiajcie Jahwe, naszego Boga” (w. 5 i 9) oraz „Adorujcie u podnóżka Jego stóp" (w. 5) i „Adorujcie na Jego Świętej Górze” (w. 9)[18].
W Starym Zakonie widoczna była jednomyślna reakcja Ludu na Bożą Obecność: oddawanie czci Jedynemu Bogu, wywyższanie Go z pomniejszaniem siebie. Dzięki tej duchowej postawie człowiek podejmował dialog z Bogiem w postaci gestu - dobrowolnego uniżenia się, gdy padał na twarz w swojej zupełnej bezradności, albo wznosił ręce do nieba, oczekując że „siła z góry" uzupełni niewydolność ludzkich usiłowań.
W Starym Testamencie świadomość wielkości i świętości Boga oraz głęboka wiara w Jego obecność zachęcała, aby pochylić się, zgiąć się ku ziemi, upaść na kolana przed Najwyższym. Nie była ona pozą, ponieważ wskazywała na wewnętrzną postawę uniżenia się przed Jahwe z uznaniem Jego wielkości i władzy. Izraelici w tradycję swojego narodu pierwsi wnieśli uroczysty hołd Stwórcy. Krzepiło to ich ducha i umacniało wspólnotę; wielbili zatem swego Boga, zarówno indywidualnie jak i wspólnotowo. Ewangelia ich życia zawiera w sobie to wszystko, co mówi religijne doświadczenie, a mianowicie, iż oddawanie Bogu czci zwykle dopełnia się w muzyce, śpiewie i tańcu - „pląsaniu przed Panem”. Czcili oni Boży Majestat przy wtórze trąb, cymbałów i innych instrumentów muzycznych; wyśpiewywali, że Bóg jest dobry i na wieki trwa miłosierdzie Jego. Wtedy świątynia napełniała się obłokiem chwały - znakiem jawnej i „namacalnej” obecności Bożej. Członkowie narodu wybranego czcili i wielbili Jedynego Pana pośrodku pogańskiego otoczenia. Król Dawid i prorocy zachęcał wszystkie sąsiednie ludy do adoracji prawdziwego Boga (Iz 2:2-3; 24:13; 45:20-25; Ps 21:28).
Podstawowymi sposobami wyrażania wiary w Bożą Obecność wśród ludu były: „padanie na twarz”, klęczenie i przyklękanie oraz oddawanie pokłonów.
W Starym Testamencie częstą reakcją ludu na Obecność Boga była prostracja, połączona z klękaniem. Biblia wylicza więcej niż dziesiątki takich sytuacji[19]. Przytoczę tu kilkanaście:
1) Abraham upadł na twarz przed objawiającym mu się Bogiem (Rdz 17,17).
2) Mojżesz, po otrzymaniu od Boga na górze Synaj tablic z przykazaniami, „natychmiast skłonił się (..) aż do ziemi i oddał pokłon...” (Wj 24,8).
3) Gdy Mojżesz i Aaron, w imieniu ludu, składali ofiarę całopalną i ogień wyszedł od Pana i strawił ją, „cały lud krzyknął z radości i upadł na twarz” (Kpł 9,24)[20].
4) Na górze Tabor, gdy Bóg Izraela wysłuchał modlitwy proroka Eliasza, wówczas spadł ogień Pana z nieba i strawił ofiarę całopalną i drwa, i kamienie, i muł oraz wysuszył wodę z rowu. „Cały lud to ujrzał i upadł na twarz, a potem zawołał: «Naprawdę Jahwe jest Bogiem! Naprawdę Pan jest Bogiem!»” (1 Krl. 18,38-39).
5) Podczas wielkiego zgromadzenia Izraelitów król Dawid przekazał zadanie budowy świątyni swojemu synowi Salomonowi. Na zakończenie modłów król zachęcił zebranych: „Błogosławcież Pana, Boga waszego. I błogosławiło całe zgromadzenie Pana, Boga swych przodków, klękając i oddając pokłon do ziemi w hołdzie Panu i królowi” (1 Krn 29,20).
6) „Skoro Salomon zakończył modlitwy, spadł ogień z nieba i strawił całopalenie oraz ofiary, a chwała Pańska wypełniła dom. Wszyscy zaś Izraelici, widząc zstępujący ogień i chwałę Pańską spoczywającą nad świątynią, upadli twarzą ku ziemi, na posadzkę, i oddali pokłon, a potem wysławiali Pana, że jest dobry i że na wieki Jego łaskawość” (2 Krn 7,1.3).
7) Gdy Pan Bóg przez Jachazjela przemówił do zatrwożonych najazdem wrogów mieszkańców Judy: „Nie bójcie się i nie lękajcie tego wielkiego mnóstwa, albowiem nie wy będziecie walczyli, lecz Bóg”, król „Jozafat upadł na kolana twarzą ku ziemi, i wszyscy mieszkańcy Judy i Jerozolimy padli przed Panem, aby Go uczcić” (2 Krn 20,15.18; por 29,29).
8) Prorok Nehemiasz opisał, co się zdarzyło pewnego dnia po powrocie Izraelitów z niewoli babilońskiej: pisarz Ezdrasz, na placu świątynnym, - na oczach całego ludu - otworzył księgę Pisma świętego; wszyscy zgromadzeni podnieśli się „i Ezdrasz błogosławił Pana, wielkiego Boga (...). Potem oddali pokłon i padli przed Panem na kolana, twarzą ku ziemi” (Ne 8,6). Zapisał też, iż w dniu pokuty „Izraelici, skruszeni postem i odziani w wory, z głowami posypanymi ziemią (...) wyznawali swoje grzechy (...), a [lewici] czytali z księgi Prawa Pana, Boga swojego, przez ćwierć dnia, a przez drugą ćwierć wyznawali swe grzechy klęcząc przed Panem, Bogiem swoim” (Ne 9,1, 3).
9) W Księdze Judyty czytamy, jak to ta pobożna wdowa, pełna ufności w pomoc Bożą podczas oblężenia Betulii przez Asyryjczyków, posypała głowę popiołem, „upadła na twarz, posypała głowę popiołem” (Jdt 9,1a) i modliła się - o skruszenie zarozumiałości wrogów (jej) rękami kobiety - do Boga pokornych, wspomożyciela uciśnionych, opiekuna słabych, obrońcy odrzuconych i wybawcy tych, co utracili nadzieję, władcy nieba i ziemi, króla wszelkiego stworzenia (por. Jdt 9,1- 14).
10) 11)) Księga Estery opisuje jak to Mardocheusz modlił się do Boga i wyznał, dlaczego nie padł na twarz przed Hamanem: „Lękałem się, żebym nie przeniósł na człowieka czci należnej Bogu mojemu i żebym nie adorował kogoś, z wyjątkiem Boga mojego" (Est 13,14 Vlg).
11) Po odniesieniu zwycięstwa przez Judę Machabeusza nad wrogami i oczyszczeniu świątyni zbezczeszczonej przez pogan, „cały lud upadł na twarz, oddał pokłon i aż pod niebo wysławiał Tego, który im zesłał takie szczęście” (1 Mch 4,55).
12) Druga Księga Machabejska opisuje jak kapłani modlili się do Boga w chwilach ciężkich dla narodu izraelskiego: „Kapłani upadłszy [na twarz] w liturgicznych szatach przed ołtarzem wołali do Nieba...” (2 Mch 3,15). Kiedy zaś „Machabeusz, a z nim jego ludzie pod wodzą Pana zdobyli świątynię i miasto (...), po oczyszczeniu świątyni (...) złożyli ofiarę (...), upadli całym ciałem przed Panem i błagali, aby już nigdy nie dozwolił im popaść w takie nieszczęście...”(2 Mch 10,1-4a)[21].
13) Psalmista Pański wołał: „uwielbiajmy, padnijmy na twarze i zegnijmy kolana przed Panem, który nas stworzył, albowiem On jest naszym Bogiem, a my ludem Jego pastwiska i owcami w Jego ręku” (Ps 95,6-7).
Pan Bóg przez proroka Izajasza powiedział o sobie: „Bóg sprawiedliwy i zbawiający nie istnieje poza Mną. Przysięgam na Siebie samego, z moich ust wychodzi sprawiedliwość, słowo nieodwołalne. Tak, przede mną zegnie się wszelkie kolano” (Iz 45,11. 23).
Odwołam się tu tylko do niektórych tekstów, które mówią o klęczeniu (przyklękaniu) podczas starozakonnej liturgii, zaznaczając, że każde padnięcie na twarz było poprzedzone klękaniem.
1. Sługa Abrahama i zarazem zarządca całej jego posiadłości, wysłany przez swego pana do jego rodzinnego kraju w celu znalezienia żony dla Izaaka, po spotkaniu przy studni Rebeki, córki Betuela, (por. Rdz 24, 1-25), padł na kolana, i oddawszy pokłon Panu (por. Rdz 24,48), rzekł: „Niech będzie błogosławiony Pan, Bóg mego pana Abrahama, który nie omieszkał okazać łaskawości i wierności memu panu, ponieważ prowadził mnie w drodze do domu krewnych mojego pana”(Rdz 24,26-27).
2. Mojżesz, wezwany przez Boga Izraela, aby wyprowadził lud swój z niewoli egipskiej, stanął przed swymi rodakami razem ze swoim bratem Aaronem, który przekazał zebranej starszyźnie Izraelitów „wszystko to, co Pan mówił Mojżeszowi (...). I uwierzył lud, gdy słyszał, że Pan nawiedził Izraelitów i wejrzał na ich ucisk”. Wtedy wszyscy zgromadzeni „uklęknąwszy, oddali pokłon” (Wj 4,30-31).
3. Izraelici przebywający w niewoli egipskiej na wiadomość otrzymaną od Aarona o tym, że Pan Bóg wejrzał na ich ucisk i chce ich wyprowadzić z „domu niewoli”, „uklęknąwszy, oddali pokłon” (Wj 4,31). Tak samo uczynili Judejczycy po wysłuchaniu wykładu Mojżesza na temat spożywania Paschy i poleceniu zachowywania jej w przyszłości jako nakazu Bożego: ”Lud wtedy ukląkł i oddał pokłon” (Wj 12,27; por. 22,31).
4. Po dokonaniu obrzędu poświęcenia świątyni, król Salomon prosił Boga o łaski dla ludu. Autor Pierwszej Księgi Królewskiej zapisał, iż król klęczał przed ołtarzem Pańskim i ręce wyciągał do nieba, zanosząc modły i błagania (por. 1 Krl 8,54). Druga Księga Kronik przekazuje podobne wydarzenie: Król Salomon wstąpił na podwyższenie pośrodku dziedzińca świątyni, „upadł na kolana wobec całego zgromadzenia izraelskiego i wyciągnąwszy ręce ku niebu rzekł: «Panie, Boże Izraela nie ma takiego Boga, jak Ty, na niebie ani na ziemi, tak zachowującego przymierze i łaskę względem Twoich sług, którzy czczą Cię z całego swego serca»” (2 Krn 6,13-14)”[22].
5. W Księdze Ezdrasza (9,5-6) autor podaje w jakiej postawie modlił się on o Boże zmiłowanie: „W czasie ofiary wieczornej (...) upadłem na kolana, wyciągnąłem ręce do Pana, Boga mego i rzekłem: Boże mój (...)”.
6. Król Ezechiasz „rozkazał złożyć na ołtarzu całopalną ofiarę, a skoro rozpoczęło się całopalenie, zaczęto śpiewać pieśń [ku czci] Pana, przy wtórze trąb i instrumentów króla izraelskiego Dawida. Całe zgromadzenie oddało pokłon, a pieśń rozbrzmiewała i trąby grały. Wszystko to trwało aż do końca ofiary całopalnej. Gdy zakończono całopalenie, król i wszyscy, którzy byli przy nim, upadli za czcią na kolana i oddali pokłon. Król (...) i naczelnicy rozkazali lewitom wysławiać Pana słowami Dawida (...). Oni zaś wysławiali aż do radosnego uniesienia, padali na kolana i oddawali pokłon” (2 Krn 29,27-30).
7. Król Antioch, „pełen barbarzyńskich myśli”, zbliżając się do Izraela ze swoją armią, stał się śmiertelnym zagrożeniem dla całego narodu. „Dowiedział się o tym Juda i oznajmił ludowi, aby dzień i noc wołali do Pana, a może (...) również teraz wspomoże tych, którzy mają być pozbawieni Prawa, ojczyzny i świętego przybytku (...). Kiedy zaś wszyscy uczynili to i błagali na kolanach miłosiernego Pana ze łzami i w postach przez trzy dni bez przerwy, Juda przemówił do nich” (2 Mch 13,10. 12-13).
8. Prorok Daniel w niewoli babilońskiej „miał w swoim górnym pokoju okna skierowane ku Jerozolimie. Trzy razy dziennie padał na kolana modląc się i wielbiąc Boga” (Dn 6, 11).
Pismo święte Starego Testamentu dziesiątki razy wymienia sytuacje, w których Izraelici wielbili Pana Boga przez oddawanie Mu pokłonów. Przedstawię dziewięć przykładów:
1) „Pan ukazał się Abrahamowi pod dębami Mamre, gdy ten siedział u wejścia do namiotu w najgorętszej porze dnia. Abraham spojrzawszy dostrzegł trzech ludzi naprzeciw siebie. Ujrzawszy ich podążał od wejścia do namiotu na ich spotkanie. A oddawszy im pokłon do ziemi, rzekł: «O Panie»” (Rdz 18, 1-3a)[23]. Tajemniczy goście to Bóg i dwaj aniołowie (por. Rdz 19,1).
2) Oddawania pokłonów Panu Bogu wymagały w Izraelu „Postanowienia obrzędowe”[24]. W Księdze Powtórzonego Prawa czytamy: „Gdy wejdziesz do kraju, który ci daje Pan, Bóg twój, w posiadanie, zajmiesz go i osiądziesz w nim; weźmiesz pierwociny wszystkich ziemiopłodów uzyskanych przez ciebie w kraju, który ci daje Pan, Bóg twój. (...). Pójdziesz do urzędującego wtedy kapłana (...). Rozłożysz je przed Panem, Bogiem swoim. Oddasz Mu pokłon i będziesz się cieszył razem z lewitą i obcym, który jest u ciebie, ze wszystkich dóbr, które Pan, Bóg twój, dał tobie i twemu domowi” (Pwt 26,1-3a. 10b-11).
3) Kiedy prorok Samuel powiadomił króla Saula: „«Pan odebrał ci dziś królestwo izraelskie, a powierzył je komu innemu, lepszemu od ciebie, (...)», odpowiedział Saul: «Zgrzeszyłem. Bądź jednak teraz łaskaw uszanować mię wobec starszyzny mego ludu i wobec Izraela, wróć ze mną, abym mógł oddać pokłon Panu, Bogu twemu». Wrócił Samuel i szedł za Saulem. Saul oddał pokłon Panu” (1 Sm 15,28. 30-31).
4) „Pan dotknął dziecko, które urodziła Dawidowi żona Uriasza, tak że ciężko zachorowało. Dawid błagał Boga za chłopcem i zachowywał surowy post (...), całą noc leżał na ziemi” (2 Sm 12,15b-16). Po śmierci dziecka „Dawid podniósł się z ziemi, umył się i namaścił, zmienił swe ubranie i wszedłszy do domu Pańskiego oddał pokłon” (2 Sm 12,20).
5) Autor Drugiej Księgi Królewskiej podaje, że za panowania nad Izraelem króla Ezechiasza „Pan zawarł z nimi przymierze i przykazał im: Nie będziecie czcili bogów obcych, nie będziecie oddawać im pokłonu (...). Jedynie Panu, który wyprowadził was z kraju Egiptu (...). Jego czcić będziecie, Jemu będziecie oddawać pokłon i Jemu składać ofiary” (2 Krl 17, 35-36).
6) Kiedy Judyta, słaba, ale bardzo odważna kobieta izraelska, po udanym zamachu na życie Holofernesa, wojskowego dowódcę perskiego króla, wróciła do obozu, „zdziwił się bardzo cały naród i upadł na ziemię, oddając pokłon Bogu, i wołał jednogłośnie: «Bądź uwielbiony, Boże nasz, który w dniu dzisiejszym rozgromiłeś nieprzyjaciół swego ludu»” (Jdt 13,17).
7) Psalmista Pański zwracał się do swojego narodu z zachętą: „Wysławiajcie Pana Boga naszego, oddajcie pokłon u podnóżka stóp Jego: (...). Wysławiajcie Pana, Boga naszego” (Ps 99,5.9) „Przypomną sobie i wrócą do Pana wszystkie krańce ziemi; i oddadzą Mu pokłon wszystkie szczepy pogańskie, bo władza królewska należy do Pana i On panuje nad narodami. Tylko Jemu oddadzą pokłon wszyscy, co śpią w ziemi, przed Nim zegną się wszyscy, którzy w proch zstępują” (Ps 22,28-30).
8) Psalm Dawidowy 86 (85) zapowiada: „Nie ma wśród bogów równego Tobie, Panie, (...). Przyjdą wszystkie ludy, które stworzyłeś, i Tobie, Panie, oddadzą pokłon i będą sławiły Twe imię, boś Ty jest wielki działasz cuda: tylko Ty jesteś Bogiem” (w. 8-10).
9) Gdy król babiloński Cyrus, nakłaniał Daniela do uczczenia bożka Beli, ten odpowiedział: „Panu, mojemu Bogu będę oddawał pokłon, bo On jest Bogiem żywym...” (Dn 14,25).
Gestu oznaczającego oddanie Najwyższemu boskiego szacunku zażądał Jahwe od Mojżesza na pustyni, co miało oznaczać obnażenie się duchowe wobec gorejącego świętością Boga Izraela: „Gdy Mojżesz (...) przyszedł do góry Bożej Horeb, wtedy ukazał mu się Anioł Pański[25] w płomieniu ognia ze środka krzewu. [Mojżesz] widział, jak krzew płonął ogniem, a nie spłonął od niego. Gdy zaś (...) (Mojżesz) podchodził, żeby się przyjrzeć, zawołał [Bóg do] niego ze środka krzewu (...): «Nie zbliżaj się tu! Zdejmij sandały. Z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, [w następstwie specjalnego objawienia Bożego] jest ziemią świętą». Powiedział jeszcze Pan: «Jestem Bogiem ojca twego, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba»”(Wj 3,1-2. 4-6a)[26].
Księga Powtórzonego Prawa, którą tradycja ustna wiąże z Mojżeszem, ujmuje całość obowiązków w stosunku do Boga i bliźniego, zawiera m. in. polecenie: „Oddasz pokłon Panu Bogu twemu” (26,10). Druga Księga Kronik przypomina, iż Pan zawarł przymierze z synami Jakuba „i przykazał im: (...) Jedynie Pana, który wyprowadził was z kraju Egiptu (...) czcić będziecie, Jemu będziecie oddawać pokłon i Jemu składać ofiary. (...). Czcijcie jedynie Pana Boga waszego, a On wyzwoli was z mocy wszystkich waszych nieprzyjaciół” (2 Krl 17, 36. 39).
Druga Księga Królewska podaje przyczyny upadku królestwa Izraela ( 720 r.): Stało się tak, bo Izraelici (...) czcili bogów obcych (...). Spełniali czyny grzeszne drażniąc Pana (...). Pan ciągle ostrzegał Izraela i Judę przez wszystkich swoich proroków (...). Lecz oni nie słuchali i twardym uczynili swój kark (...). Odrzucili wszystkie przykazania Pana, Boga swego, i ulali sobie posągi - dwa cielce. (...). Wtedy Pan zapłonął gwałtownym gniewem przeciwko Izraelowi i odrzucił go od swego oblicza. Pozostało tylko samo pokolenie Judy. Również Juda nie przestrzegał poleceń Pana, Boga swego (...). Wtedy Pan odrzucił całe potomstwo Izraela, poniżył je i oddał w moc łupieżców, aż wreszcie odrzucił je od swego oblicza”(2 Krl 17, 7a.11b.13a.14.16a.18-19a.20)[27].
Na tle powszechnego oddawania czci (adoracji) Bożej Obecności w Starym Zakonie, obecnie - po ponad dwu tysiącach lat trwania chrześcijaństwa — stawiamy pytania:
Dlaczego „młodsi bracia Izraelitów”, wyznawcy Chrystusa, często nie zachowują np. przepisu liturgicznego, który mówi: wierni „na słowa: I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało itd. głęboko się pochylają, a w uroczystość Zwiastowania i Narodzenia Pańskiego przyklękają”[28]? Dlaczego tak wielu ruchowo sprawnych wiernych nie przyklęka przed Najświętszym Sakramentem (na przywitanie) po wejściu do kościoła i (na pożegnanie) przed wyjściem ze świątyni? Dlaczego tak liczni uczestnicy Mszy świętej nie przyklękają ani nie oddają pokłonu podczas obrzędu przyjmowania Komunii świętej - po myśli przepisów Kościoła świętego: „Wierni przyjmują Komunię świętą w postawie klęczącej lub stojącej, zgodnie z postanowieniem Konferencji Episkopatu. Jeśli przystępują do niej stojąc, zaleca się, aby przed przyjęciem Najświętszego Sakramentu wykonali należny gest czci, który winien być określony tym samym postanowieniem”[29]?
Dlaczego nie wszyscy prezbiterzy (kaznodzieje, katecheci) zaznajamiają wiernych z odnośnymi przepisami (dotyczącymi oddawania najwyższej czci Najświętszemu Sakramentowi) i nie wymagają stosowania się do nich?
Na zakończenie tego artykułu o charakterze liturgiczno-biblijnym przychodzą na myśl natchnione słowa Pisma świętego: „Wielka jest (...) potęga Pana i przez pokornych bywa chwalony” (Syr 3,20); „Kimże jest człowiek i jakie jest jego znaczenie?” (Syr 18,8); „Wyniosłe oczy człowieka się ukorzą i duma ludzka będzie poniżona. Sam tylko Pan się wywyższy dnia owego. Albowiem dzień Pana Zastępów naprzeciw wszystkim pysznym i nadętym i przeciw wszystkim hardym, by się ukorzyli” (Iz 2,11-13)[30].
***
Przypisy
[1] Por. R. de Vaux, Instytucje Starego Testamentu, z franc. przełożył i bibliografię uzupełnił ks. T. Brzegowy, t. 1, Poznań 2004, s. 342.
[2] Por. tamże, s. 426.
[3] D. Forstner OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, tłum. i oprac. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, wybór ilustr. T. Łozińska, Warszawa 1990, s. 17.
[4] Por. T. Sinka CM, Symbole liturgiczne, Kraków 2001, s. 3-4.
[5] M. Straszewicz, Klęczenie, w: Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin 2002, kol. 132.
[6] T. Sinka, dz. cyt., s. 30.
[7] M. Straszewicz, art. cyt., kol. 133.
[8] Por. T. Sinka, dz. cyt., s. 30. „Postawa stojąca jest znakiem uszanowania wobec osób starszych i godniejszych. Tym bardziej na modlitwie postawa ta jest znakiem uszanowania Boga, najwyższego Pana”. - Tamże, s. 28. Ponieważ postawę stojącą przyjmują osoby, które pośredniczą między stronami spornymi, tym więcej postawa ta przystoi kapłanowi, który pośredniczy między Bogiem a wspólnotą wiernych. — Tamże, s. 28-29.
[9] Katechizm Kościoła Katolickiego, zatwierdzony przez Jana Pawła II w 1992 r. (dal. cyt. KKK), n. 201.
[10] Por. R. de Vaux, dz. cyt., s. 516.
[11] Por. T. Brzegowy, Psalm 99 — modlitwa kapłanów, n. 4, w: Currenda. Pismo urzędowe diecezji tarnowskiej, 153 (2003), nr 3, s. 426-427.
[12] Tamże, s. 427.
[13] Psalm 95 (94) był hymnem śpiewanym zapewne po wejściu wiernych na teren świątyni. — Por. Komentarz do Ps. 95 w trzecim wydaniu Biblii tysiąclecia.
[14] Por. Adoracja, w: Encyklopedia chrześcijaństwa. Historia i współczesność 2000 lat nadziei, Kielce 2001, s. 33.
[15] Por. tamże.
[16] T. Brzegowy, art. cyt., n. 3, s. 423.
[17] Por. tamże, n. 3, s. 424.
[18] Por. tamże., n. 5, s. 428.
[19] Por. tamże, s. 429
[20] Por. Lb 16,4; 17,10; Joz 5,14; 1 Krl 1,31.; 18,39; 2 Krn 7,3; 20,18; 29,29.
[21] Por. R. de Vaux, dz. cyt., s. 341.
[22] Por. tamże, s. 342.
[23] Por. Rdz 22,5.
[24] Por. nagłówek przed Pwt 26, 1.
[25] Wj 3,2 „Anioł Jahwe” czy „Anioł Boży” zdaje się być samym Jahwe ukazującym się człowiekowi.. — komentarz w trzecim wydaniu Biblii tysiąclecia.
[26] Por. R. de Vaux, dz. cyt., s. 292.
[27] Por. T. Brzegowy, art. cyt., n. 5, s. 429.
[28] Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, z trzeciego wydania Mszału Rzymskiego Rzym 200 (dal. cyt. OWMR), Poznań 2004, n. 137.
[29] Tamże, n. 160; por. stat. 92 II PSP: „Synod Plenarny potwierdza i wyraża szacunek dla zwyczaju przyjmowania Komunii świętej „do ust” w postawie zarówno klęczącej, jak i stojącej (...) z zachowaniem najwyższej czci dla Eucharystii”. — II Polski Synod Plenarny (1991-1999), Poznań 2001, s. 206. Za pomoc do odczytania pełnego sensu tego przepisu niech posłuży uważna lektura statutu 103: „Synod wzywa wszystkich księży, diakonów, alumnów oraz siostry zakonne, aby własnym przykładem zachęcali do medytacji i adoracji Najświętszego Sakramentu. Duch adoracji wyraża się w pełnym czci milczeniu w kościele, wynikającym z wiary przyklękaniu i klęczeniu przed tabernakulum, nawiedzaniu Chrystusa obecnego w Najświętszym Sakramencie (...). Znakiem wiary jest także zwyczaj przyklękania, kiedy Najświętsze Postacie są niesione chorym, a także uchylenia nakrycia głowy, pokłonienia się lub przeżegnania przed świątynią”.
[30] Por. P.-M. Gajda, Sposoby wyrażania wiary w obecność Bożą w Starym Testamencie, w: Przebóstwiać to co ludzkie. Księga pamiątkowa ku czci ks. biskupa Władysława Bobowskiego, pod red. ks. S. Sojki i ks. J. Stali, Tarnów 2007, s. 122-133.
opr. mg/mg