Postawy wiary w obecność Bożą w Starym Testamencie

W Izraelu miejscem obecności Bożej była świątynia - „dom Boga”. Kiedy do Przybytku Pana sprowadzono Arkę, Bóg wziął w posiadanie swój dom i obłok napełnił świątynię (1 Krl 8,10); jest to ten obłok, który w opowiadaniach o sanktuarium pustyni oznaczał obecność Jahwe w Namiocie Spotkania (Wj 33,9; 40,34-35; Lb 12,4-10)[1]. Ze względu na lokalizację świątyni, miasto Jerozolimę nazywano „Jahwe tam jest” (Ez 48,35). Znakiem obecności Bożej dla narodu wybranego był również ołtarz. Jakub nazwał ołtarz, który wybudował w Sychem, „El, Bóg Izraela”[2].

 

 

1. Bogactwo treściowe postaw ciała, znaków i gestów kultowych

 

Ciało i dusza — to w istocie cały człowiek. Ciało jest narzędziem duszy; postawa, znak, gest „wyrazem myśli i odczuć. (...). Gesty towarzyszą mowie, ożywiają ją, częściowo mogą ją zastąpić i są niezależne od różnorodności języków poszczególnych narodów. Ludy Wschodu posługują się większą różnorodnością gestów niż Europejczycy (...). Starożytność znała znacznie więcej pełnych treści i zarazem ogólnie rozumianych gestów niż współczesność. Biblia wspomina o takich znakach, które są nam już obce, ale i o takich, które zachowały do dziś swój pradawny sens” [3].

My wszyscy posługujemy się na co dzień różnymi gestami i znakami. Jedne z nich należą do grupy znaków naturalnych, gdy związek między nimi, a tym, co one oznaczają, wynika z natury rzeczy (np. dym jest naturalnym znakiem ognia), inne do grupy znaków umownych, gdy związek między znakiem, a tym, co on oznacza, wynika z przyjętej umowy (np. znaki drogowe), a jeszcze inne do grupy znaków mieszanych, które zawierają zarówno elementy naturalne, jak i umowne.

Ponieważ do Boga, swego Stwórcy i Ojca, modli się cały człowiek, dlatego duże znaczenie ma tu również postawa ciała, która wyraża się poprzez odpowiednie znaki i gesty[4]. Ich obecność ma głębokie uzasadnienie, jest niezbędna. Więcej, adoracyjna postawa całego człowieka, a więc także i postawa ciała, wobec Bożej Obecności, jest wyznaniem i umocnieniem wiary. Dlatego trudno byłoby odmówić słuszności obiegowej maksymie: powiedz mi, jak zachowujesz się wobec Najświętszego Sakramentu, a ja powiem ci, jaka jest twoja wiara.

Ludzie prawdziwie religijni wszystkich czasów, modląc się do Boga - wspólnotowo czy indywidualnie — zawsze manifestowali swoją wiarę również poprzez adoracyjne postawy ciała, znaki i gesty: padanie na twarz, klęczenie i przyklękanie, pokłony i inne.

Prostracja — padanie na twarz na ziemię, leżenie krzyżem, jest znakiem najgłębszego uwielbienia-adoracji, uniżenia wobec Bożej Obecności oraz znakiem pokuty. Padanie na twarz symbolizuje-oznacza największe poniżenie siebie i najintensywniejszą modlitwę. Lepiej niż słowa wyraża ono całkowite oddanie się Bogu i poczucie własnej małości. Praktyka ta sięga swoimi korzeniami najdalszej starożytności.

Klęczenie, będąc właściwie uproszczonym sposobem prostracji, jest postawą zgiętych do ziemi kolan, wyrażającą cześć i uwielbienie względem Boga, bóstwa, a także człowieka; jest również znakiem pokory, poddania i błagania. Poganie w swoich świątyniach klękali przed statuetką bożka, lub przed ubóstwianym panującym albo jego popiersiem. W greckiej kulturze postawa ta była prawie nieznana, wspomina o niej Wergiliusz (Eneida I, III, IV); znają ją natomiast buddyści i mahometanie. Żydzi przejęli postawę klęczenia od sąsiednich ludów[5].

Jedynie Bóg Wszechmogący jest godny naszego uwielbienia, pokłonu, uniżenia i poddania. Chrześcijanin przez klęczenie (przyklęknięcie) „wyraża swoją małość wobec Boga. Gest ten jest znakiem pokornego wielbienia Bożego Majestatu. (...). Jest także znakiem usposobienia modlitewnego, pokutnego i błagalnego”[6]. Ludzie wierzący w Boga najczęściej przyjmują postawę klęczącą podczas modlitwy i przyjmowania sakramentów świętych.

 „Ze względu na lokalne tradycje, w Azji zastępuje się klęczenie (przyklękanie] głębokim skłonem ciała”[7]. Pokłon w liturgii Kościoła jest praktyką pochodzącą ze Starego Testamentu. Jest znakiem głębokiej czci i uwielbienia[8]. Znane są także inne znaki i gesty, różne obrządki, jak: okadzenia, śpiewy, muzyka, aklamacje z wyciąganiem rąk w górę itp.

 

2. Jahwe „naszym Bogiem - Panem jedynym”

Jahwe jest naszym Bogiem

Pragnienie Boga jest wpisane w serce człowieka, ponieważ został on stworzony przez Boga i dla Boga, który nie przestaje przyciągać człowieka do siebie i tylko w Nim człowiek znajduje prawdę i szczęście, których nieustannie szuka (por. KKK, n. 27).

 „Bóg objawił się Izraelowi, swemu narodowi wybranemu, jako Jedyny: «Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem - Panem jedynym. Będziesz miłował Pana, Boga twojego, z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił» (Pwt 6, 4-5). Przez proroków Bóg wzywał Izraela i wszystkie narody, by zwróciły się do Niego, Jedynego: «Nawróćcie się do Mnie, by się zbawić, wszystkie krańce świata, bo Ja jestem Bogiem, i nikt inny!... Tak, przede Mną zegnie się wszelkie kolano, wszelki język na Mnie przysięgać będzie, mówiąc: Jedynie u Pana jest sprawiedliwość i moc» (Iz 45, 22-24)”[9].

 

Bóg objawia swoje imię

„Bóg objawił się Izraelowi, swemu ludowi, pozwalając mu poznać swoje imię. Imię wyraża istotę, tożsamość osoby i sens jej życia. Bóg ma imię; nie jest jakąś anonimową siłą. Ujawnić swoje imię oznacza pozwolić, by inni mogli nas poznać, w jakiś sposób ujawnić siebie, stając się dostępnym, możliwym do głębszego poznania i do bycia wzywanym po imieniu”(KKK, n. 203). „Bóg objawiał się swemu ludowi stopniowo i pod różnymi imionami, ale objawienie imienia Bożego dane Mojżeszowi w teofanii płonącego krzewu, na początku Wyjścia z Egiptu i Przymierza na Synaju, okazało się objawieniem podstawowym dla Starego i Nowego Przymierza” (KKK, n. 204).

 Bóg przywołał Mojżesza z krzewu, który płonął, ale się nie spalał i powiedział do Mojżesza: „JESTEM Bogiem ojca twego, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba” (Wj 3, 6). „Bóg jest Bogiem ojców; Tym, który wzywał i prowadził patriarchów w ich wędrówkach. Jest Bogiem wiernym i współczującym, który pamięta o nich i o swoich obietnicach; przychodzi, by wyzwolić ich potomków z niewoli. Jest Bogiem, który ponad czasem i przestrzenią może i chce to urzeczywistnić oraz posłuży się swoją wszechmocą w spełnieniu tego zamysłu. Mojżesz... rzekł Bogu: «Oto pójdę do Izraelitów i powiem im: Bóg ojców naszych posłał mnie do was. Lecz gdy oni mnie zapytają, jakie jest Jego imię, to cóż im mam powiedzieć?» Odpowiedział Bóg Mojżeszowi: «JESTEM, KTÓRY JESTEM». I dodał: «Tak powiesz synom Izraela: JESTEM posłał mnie do was... To jest imię moje na wieki i to jest moje zawołanie na najdalsze pokolenia» (Wj 3, 13-15)” [KKK, n. 205]..

„Objawiając swoje imię, Bóg objawia równocześnie swoją wierność, która nie ma ani początku, ani końca, obejmuje zarówno przeszłość («Jestem Bogiem ojca twego», Wj 3, 6), jak i przyszłość («Ja będę z tobą», Wj 3,12). Bóg, który objawia swoje imię jako «Ja Jestem», objawia się jako Bóg, który jest zawsze przy swoim ludzie, aby go zbawić” (KKK, n. 207).

.

Jahwe jest Bogiem miłosiernym, bogatym w łaskę i wierność

„Po grzechu Izraela, który odwrócił się od Boga, by czcić złotego cielca, Pan wysłuchuje wstawiennictwa Mojżesza i zgadza się iść pośród niewiernego ludu, okazując w ten sposób swoją miłość (por. Wj 33,12-17). Gdy Mojżesz prosi, by mógł zobaczyć Jego chwałę, Bóg odpowiada: «Ja ukażę ci mój majestat i ogłoszę przed tobą imię Pana (JHWH)» (Wj 33, 18-19). Pan przechodzi przed Mojżeszem i mówi: «Jahwe, Jahwe (JHWH, JHWH), Bóg miłosierny i litościwy, cierpliwy, bogaty w łaskę i wierność» (Wj 34, 5-6). Mojżesz wyznaje wówczas, że Pan jest Bogiem, który przebacza (por. Wj 34,9)” [KKK, n. 210]. „Imię Boże «Ja Jestem» lub «On Jest» wyraża wierność Boga, który mimo niewierności ludzkiego grzechu i kary, na jaką człowiek zasługuje, zachowuje «swą łaskę w tysiączne pokolenie» (Wj 34, 7)” [KKK, n. 211].

 „W ciągu swej historii Izrael mógł odkryć, że Bóg miał tylko jeden powód, aby mu się objawić i wybrać go spośród wszystkich ludów, by był Jego ludem; tym powodem była Jego darmo dana miłość. Dzięki prorokom zrozumiał też Izrael, że Bóg z miłości nie przestał go zbawiać oraz przebaczać mu jego niewierności i grzechów” (KKK, n. 218). „Miłość Boga do Izraela jest porównana do miłości ojca do syna. Ta Boża miłość jest mocniejsza niż miłość matki do dzieci. Bóg miłuje swój lud bardziej niż oblubieniec swoją oblubienicę; miłość ta będzie zwyciężać nawet największe niewierności (...)” (KKK, n. 219).

3. Wielkość, potęga, majestat i świętość Boga

 

  Na kartach Pisma świętego Starego Zakonu ukazana jest wielkość, potęga[10], majestat i świętość Jahwe. Spośród wielu tekstów wybrałem tylko niektóre:

1)      Mojżesz mówił do synów Izraela: „Nie bądźcie nadal [ludem] o twardym karku, albowiem Pan, Bóg wasz, jest Bogiem nad bogami [tzn. potężniejszy niż inni bogowie] i Panem nad panami, Bogiem wielkim, potężnym i straszliwym, który nie ma względu na osoby” (Pwt 10,16b-17).

2)      Pierwsza Księga Kronik (16,8-36) zawiera wspaniały hymn uwielbienia Boga i wylicza wiele Jego atrybutów; ich puentę stanowią słowa: „Twoja jest, o Panie, wielkość, moc, sława, majestat i chwała, bo wszystko, co jest na niebie i na ziemi, jest Twoje; do Ciebie (...) należy królowanie" (1 Krn 29,11; por. 2 Krn 5,13).

3)      Autor Księgi Hioba mówi: „Straszliwy majestat Boga. Wszechmocny jest — któż Go dosięże? Pełen potęgi, świętości, bogaty w prawość, nie w ucisk” (Hi 37,22b-23).

4)      Hymnami sławiącymi wielkość Jahwe są niektóre psalmy. Oto przykłady: „Przyznajcie Panu chwałę i potęgę” (Ps 29,1b); „Wielki jest Pan i godzien wszelkiej chwały” (Ps 48, 2a), „a wielkość Jego niezgłębiona” (Ps 145,3b); „Pan króluje, oblókł się w majestat, Pan przywdział potęgę (...); potężny jest Pan na wysokościach” (Ps 93a. 4b); „oddajcie Panu chwałę i [uznajcie] potęgę: (...), oddajcie pokłon odziani w święte szaty” (Ps. 96,7b-8a. 9a); „O Boże mój, Panie, jesteś bardzo wielki! Odziany we wspaniałość i majestat” (Ps 104,1); „Pan jest wywyższony ponad wszystkie ludy, Jego chwała sięga ponad niebiosa” (Ps 113,4). Wspaniałymi hymnami pochwalnymi Boga są Ps 105,1-15; 148,1-14 i 150,1-6.

5)      Wiele tekstów biblijnych mówi o świętości Boga, np.: „Ponieważ Ja jestem Pan, Bóg wasz — uświęćcie się. Bądźcie świętymi, ponieważ Ja jestem święty!” (Kpł 11,44); od Boga „pochodzi wszelka świętość” (2 Mch 14,36b). Psalmista wzywa współwyznawców: „Wysławiajcie Pana, Boga naszego, oddajcie pokłon u podnóżka stóp Jego: On jest święty” (Ps. 99,5). Księga Syracha (47,8) podaje, że król Dawid „Każdym swym czynem oddał chwałę Świętemu i Najwyższemu; słowami uwielbienia (...)”.

 

 

4.„Święty i Najwyższy” godzien jest „należnej chwały” (adoracji)

 

„Bóg jest święty przez swoją naturę i jest źródłem wszelkiej świętości. Świętość może określać Boga tak samo jak imię własne Jahwe. Świętość wyraża najpierw inność i wyniesienie Boga ponad wszelkie stworzenie, a więc Jego transcendencję. Bóg jest też święty w sensie moralnym, to znaczy wolny od jakiegokolwiek zła i wszelkim złem się brzydzący. Przez wybranie Izraela do świętości i Przymierza Bóg wezwał i uczynił go narodem świętym, który ma oddawać Bogu należną chwałę (por. Kpł 20,26)”[11]. „Przez Przymierze Jahwe stał się «naszym Bogiem», a Izrael «Jego ludem». (...). Świętość Boga nie daje się oswoić ani manipulować i przedstawia się w jej biegunowości: przyciąga i trzyma na dystans, karze i przebacza, wydaje rozkazy i wysłuchuje błagania, im więcej się do niej zbliżamy, tym więcej daje się odczuwać”[12].

Izraelici widzieli Boga-Jahwe jako najbardziej godnego najwyższego uwielbienia i chwały. Psalmista Pański wołał: „I będą adorować twoje Oblicze wszystkie szczepy pogańskie, bo do Jahwe należy władza królewska" (Ps 22,28). „Tylko Jego będą adorować wszyscy, co śpią w ziemi, przed jego Obliczem zegną kolana wszyscy, którzy w proch zstępują" (Ps 22,30).

Podobną treść zawiera Ps 66 (65), który ma charakter pieśni dziękczynnej. Na uwagę zasługują w nim nie tylko wezwania do uwielbiania Boga, ale i jego motywy: „Sławcie Boga z radością, wszystkie ziemie, opiewajcie chwałę Jego imienia, cześć Mu świetną oddajcie” (w. 1-2). „Niechaj cała ziemia Cię wielbi i niechaj śpiewa Tobie, niech imię Twoje opiewa” (w. 4). „Błogosławcie, ludy, naszemu Bogu i rozgłaszajcie Jego chwałę, bo On obdarzył życiem nasze dusze, i nodze naszej nie dał się potknąć” (w. 8-9). Doświadczyłeś lud Boży ciężkimi próbami związanymi z niewolą babilońską (por. w. 10-11): „przeszliśmy przez ogień i wodę, ale wyprowadziłeś nas na wolność” (w. 12).

Królewski Psalm 72 (71), rozumiany w okresie judaizmu w sensie mesjańskim, zapowiadał, że „Bogu oddadzą pokłon wszyscy królowie. Wszystkie narody będą mu służyły” (w. 11). Psalm 132 (131) na poświęcenie świątyni, będący pieśnią pielgrzymów wyrażającą ufność, zachęcał: „Wejdźmy do Jego mieszkania, padnijmy przed podnóżkiem stóp Jego!” (w. 7). Do modlitwy uwielbienia wzywał naród wybrany największy poeta Biblii Dawid w Psalmie 95 (94)[13]:

Postawę wiary i uwielbienia względem Bożej obecności Psalmy określają terminem „adoracja” (łac. adorare oddawać cześć, sprawować kult, wielbić).Czym jest adoracja? Są to zewnętrzne przejawy religijności, wyrażające się np. w formie modlitw, obrzędów, gestów, które oddają wewnętrzne nastawienie i przeżycia zależności od Boga i oddania się Mu jako wszechmocnemu Stwórcy[14]. Adoracja to postawa stworzenia wobec Stwórcy; to wywyższanie Boga i pomniejszanie siebie. Przysługuje ona, należy się tylko Bogu (por. Pwt 6,13-15). Prowadzi do niej zdumienie wobec Wszechmocnego: „Kimże On jest?”. - W odpowiedzi na to pytanie można tylko upaść przed Bogiem na twarz[15].

Ks. prof. T. Brzegowy w swoim komentarzu do Psalmu 99 pisze: „Jahwe - Król jest «Bogiem Żywym», który działa w sferze swego powszechnego panowania. On stwarza, on podtrzymuje, On kontroluje bieg świata. (...) Jahwe - Król ustala reguły, jakimi mają się kierować ludzie, On je ogłasza, i On pilnuje ich przestrzegania”[16]. Nadanie tych reguł, tego prawa Izraelowi nastąpiło w trakcie zawierania przymierza z Bogiem (por. Wj 19-20)[17].

Naturalną odpowiedzią modlącej się wspólnoty Izraela na taką manifestację uniwersalnego Króla Jahwe było uwielbienie - adoracja najświętszego Boga. Wezwanie do takiej właśnie odpowiedzi jest zawarte w Psalmie 99. Najpierw rozbrzmiewają słowa. „Niech wielbią Imię Twoje!" (w. 3). Do tego wezwania dochodzą: „Wysławiajcie Jahwe, naszego Boga” (w. 5 i 9) oraz „Adorujcie u podnóżka Jego stóp" (w. 5) i „Adorujcie na Jego Świętej Górze” (w. 9)[18].

W Starym Zakonie widoczna była jednomyślna reakcja Ludu na Bożą Obecność: oddawanie czci Jedynemu Bogu, wywyższanie Go z pomniejszaniem siebie. Dzięki tej duchowej postawie człowiek podejmował dialog z Bogiem w postaci gestu - dobrowolnego uniżenia się, gdy padał na twarz w swojej zupełnej bezradności, albo wznosił ręce do nieba, oczekując że „siła z góry" uzupełni niewydolność ludzkich usiłowań.

 

 

5. Izraelici poprzez postawy ciała, znaki i gesty, manifestowali wiarę  w obecność Boga

 

W Starym Testamencie świadomość wielkości i świętości Boga oraz głęboka wiara w Jego obecność zachęcała, aby pochylić się, zgiąć się ku ziemi, upaść na kolana przed Najwyższym. Nie była ona pozą, ponieważ wskazywała na wewnętrzną postawę uniżenia się przed Jahwe z uznaniem Jego wielkości i władzy. Izraelici w tradycję swojego narodu pierwsi wnieśli uroczysty hołd Stwórcy. Krzepiło to ich ducha i umacniało wspólnotę; wielbili zatem swego Boga, zarówno indywidualnie jak i wspólnotowo. Ewangelia ich życia zawiera w sobie to wszystko, co mówi religijne doświadczenie, a mianowicie, iż oddawanie Bogu czci zwykle dopełnia się w muzyce, śpiewie i tańcu - „pląsaniu przed Panem”. Czcili oni Boży Majestat przy wtórze trąb, cymbałów i innych instrumentów muzycznych; wyśpiewywali, że Bóg jest dobry i na wieki trwa miłosierdzie Jego. Wtedy świątynia napełniała się obłokiem chwały - znakiem jawnej i „namacalnej” obecności Bożej. Członkowie narodu wybranego czcili i wielbili Jedynego Pana pośrodku pogańskiego otoczenia. Król Dawid i prorocy zachęcał wszystkie sąsiednie ludy do adoracji prawdziwego Boga (Iz 2:2-3; 24:13; 45:20-25; Ps 21:28).

Podstawowymi sposobami wyrażania wiary w Bożą Obecność wśród ludu były: „padanie na twarz”, klęczenie i przyklękanie oraz oddawanie pokłonów.

 

Padanie na twarz

W Starym Testamencie częstą reakcją ludu na Obecność Boga była prostracja, połączona z klękaniem. Biblia wylicza więcej niż dziesiątki takich sytuacji[19]. Przytoczę tu kilkanaście:

1)   Abraham upadł na twarz przed objawiającym mu się Bogiem (Rdz 17,17).

2)      Mojżesz, po otrzymaniu od Boga na górze Synaj tablic z przykazaniami, „natychmiast skłonił się (..) aż do ziemi i oddał pokłon...” (Wj 24,8).

3)      Gdy Mojżesz i Aaron, w imieniu ludu, składali ofiarę całopalną i ogień wyszedł od Pana i strawił ją, „cały lud krzyknął z radości i upadł na twarz” (Kpł 9,24)[20].

4)      Na górze Tabor, gdy Bóg Izraela wysłuchał modlitwy proroka Eliasza, wówczas spadł ogień Pana z nieba i strawił ofiarę całopalną i drwa, i kamienie, i muł oraz wysuszył wodę z rowu. „Cały lud to ujrzał i upadł na twarz, a potem zawołał: «Naprawdę Jahwe jest Bogiem! Naprawdę Pan jest Bogiem!»” (1 Krl. 18,38-39).

5)      Podczas wielkiego zgromadzenia Izraelitów król Dawid przekazał zadanie budowy świątyni swojemu synowi Salomonowi. Na zakończenie modłów król zachęcił zebranych: „Błogosławcież Pana, Boga waszego. I błogosławiło całe zgromadzenie Pana, Boga swych przodków, klękając i oddając pokłon do ziemi w hołdzie Panu i królowi” (1 Krn 29,20).

6)      „Skoro Salomon zakończył modlitwy, spadł ogień z nieba i strawił całopalenie oraz ofiary, a chwała Pańska wypełniła dom. Wszyscy zaś Izraelici, widząc zstępujący ogień i chwałę Pańską spoczywającą nad świątynią, upadli twarzą ku ziemi, na posadzkę, i oddali pokłon, a potem wysławiali Pana, że jest dobry i że na wieki Jego łaskawość” (2 Krn 7,1.3).

7)      Gdy Pan Bóg przez Jachazjela przemówił do zatrwożonych najazdem wrogów mieszkańców Judy: „Nie bójcie się i nie lękajcie tego wielkiego mnóstwa, albowiem nie wy będziecie walczyli, lecz Bóg”, król „Jozafat upadł na kolana twarzą ku ziemi, i wszyscy mieszkańcy Judy i Jerozolimy padli przed Panem, aby Go uczcić” (2 Krn 20,15.18; por 29,29).

8)   Prorok Nehemiasz opisał, co się zdarzyło pewnego dnia po powrocie Izraelitów z niewoli babilońskiej: pisarz Ezdrasz, na placu świątynnym, - na oczach całego ludu - otworzył księgę Pisma świętego; wszyscy zgromadzeni podnieśli się „i Ezdrasz błogosławił Pana, wielkiego Boga (...). Potem oddali pokłon i padli przed Panem na kolana, twarzą ku ziemi” (Ne 8,6). Zapisał też, iż w dniu pokuty „Izraelici, skruszeni postem i odziani w wory, z głowami posypanymi ziemią (...) wyznawali swoje grzechy (...), a [lewici] czytali z księgi Prawa Pana, Boga swojego, przez ćwierć dnia, a przez drugą ćwierć wyznawali swe grzechy klęcząc przed Panem, Bogiem swoim” (Ne 9,1, 3).

9)   W Księdze Judyty czytamy, jak to ta pobożna wdowa, pełna ufności w pomoc Bożą podczas oblężenia Betulii przez Asyryjczyków, posypała głowę popiołem, „upadła na twarz, posypała głowę popiołem” (Jdt 9,1a) i modliła się - o skruszenie zarozumiałości wrogów (jej) rękami kobiety - do Boga pokornych, wspomożyciela uciśnionych, opiekuna słabych, obrońcy odrzuconych i wybawcy tych, co utracili nadzieję, władcy nieba i ziemi, króla wszelkiego stworzenia (por. Jdt 9,1- 14).

10)  11)) Księga Estery opisuje jak to Mardocheusz modlił się do Boga i wyznał, dlaczego nie padł na twarz przed Hamanem: „Lękałem się, żebym nie przeniósł na człowieka czci należnej Bogu mojemu i żebym nie adorował kogoś, z wyjątkiem Boga mojego" (Est 13,14 Vlg).

11)  Po odniesieniu zwycięstwa przez Judę Machabeusza nad wrogami i oczyszczeniu świątyni zbezczeszczonej przez pogan, „cały lud upadł na twarz, oddał pokłon i aż pod niebo wysławiał Tego, który im zesłał takie szczęście” (1 Mch 4,55).

12)  Druga Księga Machabejska opisuje jak kapłani modlili się do Boga w chwilach ciężkich dla narodu izraelskiego: „Kapłani upadłszy [na twarz] w liturgicznych szatach przed ołtarzem wołali do Nieba...” (2 Mch 3,15). Kiedy zaś „Machabeusz, a z nim jego ludzie pod wodzą Pana zdobyli świątynię i miasto (...), po oczyszczeniu świątyni (...) złożyli ofiarę (...), upadli całym ciałem przed Panem i błagali, aby już nigdy nie dozwolił im popaść w takie nieszczęście...”(2 Mch 10,1-4a)[21].

13)  Psalmista Pański wołał: „uwielbiajmy, padnijmy na twarze i zegnijmy kolana przed Panem, który nas stworzył, albowiem On jest naszym Bogiem, a my ludem Jego pastwiska i owcami w Jego ręku” (Ps 95,6-7).

Klęczenie, przyklękanie

Pan Bóg przez proroka Izajasza powiedział o sobie: „Bóg sprawiedliwy i zbawiający nie istnieje poza Mną. Przysięgam na Siebie samego, z moich ust wychodzi sprawiedliwość, słowo nieodwołalne. Tak, przede mną zegnie się wszelkie kolano” (Iz 45,11. 23).

Odwołam się tu tylko do niektórych tekstów, które mówią o klęczeniu (przyklękaniu) podczas starozakonnej liturgii, zaznaczając, że każde padnięcie na twarz było poprzedzone klękaniem.

1.      Sługa Abrahama i zarazem zarządca całej jego posiadłości, wysłany przez swego pana do jego rodzinnego kraju w celu znalezienia żony dla Izaaka, po spotkaniu przy studni Rebeki, córki Betuela, (por. Rdz 24, 1-25), padł na kolana, i oddawszy pokłon Panu (por. Rdz 24,48), rzekł: „Niech będzie błogosławiony Pan, Bóg mego pana Abrahama, który nie omieszkał okazać łaskawości i wierności memu panu, ponieważ prowadził mnie w drodze do domu krewnych mojego pana”(Rdz 24,26-27).

2.      Mojżesz, wezwany przez Boga Izraela, aby wyprowadził lud swój z niewoli egipskiej, stanął przed swymi rodakami razem ze swoim bratem Aaronem, który przekazał zebranej starszyźnie Izraelitów „wszystko to, co Pan mówił Mojżeszowi (...). I uwierzył lud, gdy słyszał, że Pan nawiedził Izraelitów i wejrzał na ich ucisk”. Wtedy wszyscy zgromadzeni „uklęknąwszy, oddali pokłon” (Wj 4,30-31).

3.      Izraelici przebywający w niewoli egipskiej na wiadomość otrzymaną od Aarona o tym, że Pan Bóg wejrzał na ich ucisk i chce ich wyprowadzić z „domu niewoli”, „uklęknąwszy, oddali pokłon” (Wj 4,31). Tak samo uczynili Judejczycy po wysłuchaniu wykładu Mojżesza na temat spożywania Paschy i poleceniu zachowywania jej w przyszłości jako nakazu Bożego: ”Lud wtedy ukląkł i oddał pokłon” (Wj 12,27; por. 22,31).

4.      Po dokonaniu obrzędu poświęcenia świątyni, król Salomon prosił Boga o łaski dla ludu. Autor Pierwszej Księgi Królewskiej zapisał, iż król klęczał przed ołtarzem Pańskim i ręce wyciągał do nieba, zanosząc modły i błagania (por. 1 Krl 8,54). Druga Księga Kronik przekazuje podobne wydarzenie: Król Salomon wstąpił na podwyższenie pośrodku dziedzińca świątyni, „upadł na kolana wobec całego zgromadzenia izraelskiego i wyciągnąwszy ręce ku niebu rzekł: «Panie, Boże Izraela nie ma takiego Boga, jak Ty, na niebie ani na ziemi, tak zachowującego przymierze i łaskę względem Twoich sług, którzy czczą Cię z całego swego serca»” (2 Krn 6,13-14)”[22].

5.      W Księdze Ezdrasza (9,5-6) autor podaje w jakiej postawie modlił się on o Boże zmiłowanie: „W czasie ofiary wieczornej (...) upadłem na kolana, wyciągnąłem ręce do Pana, Boga mego i rzekłem: Boże mój (...)”.

6.     Król Ezechiasz „rozkazał złożyć na ołtarzu całopalną ofiarę, a skoro rozpoczęło się całopalenie, zaczęto śpiewać pieśń [ku czci] Pana, przy wtórze trąb i instrumentów króla izraelskiego Dawida. Całe zgromadzenie oddało pokłon, a pieśń rozbrzmiewała i trąby grały. Wszystko to trwało aż do końca ofiary całopalnej. Gdy zakończono całopalenie, król i wszyscy, którzy byli przy nim, upadli za czcią na kolana i oddali pokłon. Król (...) i naczelnicy rozkazali lewitom wysławiać Pana słowami Dawida (...). Oni zaś wysławiali aż do radosnego uniesienia, padali na kolana i oddawali pokłon” (2 Krn 29,27-30).

7.      Król Antioch, „pełen barbarzyńskich myśli”, zbliżając się do Izraela ze swoją armią, stał się śmiertelnym zagrożeniem dla całego narodu. „Dowiedział się o tym Juda i oznajmił ludowi, aby dzień i noc wołali do Pana, a może (...) również teraz wspomoże tych, którzy mają być pozbawieni Prawa, ojczyzny i świętego przybytku (...). Kiedy zaś wszyscy uczynili to i błagali na kolanach miłosiernego Pana ze łzami i w postach przez trzy dni bez przerwy, Juda przemówił do nich” (2 Mch 13,10. 12-13).

8.      Prorok Daniel w niewoli babilońskiej „miał w swoim górnym pokoju okna skierowane ku Jerozolimie. Trzy razy dziennie padał na kolana modląc się i wielbiąc Boga” (Dn 6, 11).

 Pokłony

Pismo święte Starego Testamentu dziesiątki razy wymienia sytuacje, w których Izraelici wielbili Pana Boga przez oddawanie Mu pokłonów. Przedstawię dziewięć przykładów:

1)   „Pan ukazał się Abrahamowi pod dębami Mamre, gdy ten siedział u wejścia do namiotu w najgorętszej porze dnia. Abraham spojrzawszy dostrzegł trzech ludzi naprzeciw siebie. Ujrzawszy ich podążał od wejścia do namiotu na ich spotkanie. A oddawszy im pokłon do ziemi, rzekł: «O Panie»” (Rdz 18, 1-3a)[23]. Tajemniczy goście to Bóg i dwaj aniołowie (por. Rdz 19,1).

2)    Oddawania pokłonów Panu Bogu wymagały w Izraelu „Postanowienia obrzędowe”[24]. W Księdze Powtórzonego Prawa czytamy: „Gdy wejdziesz do kraju, który ci daje Pan, Bóg twój, w posiadanie, zajmiesz go i osiądziesz w nim; weźmiesz pierwociny wszystkich ziemiopłodów uzyskanych przez ciebie w kraju, który ci daje Pan, Bóg twój. (...). Pójdziesz do urzędującego wtedy kapłana (...). Rozłożysz je przed Panem, Bogiem swoim. Oddasz Mu pokłon i będziesz się cieszył razem z lewitą i obcym, który jest u ciebie, ze wszystkich dóbr, które Pan, Bóg twój, dał tobie i twemu domowi” (Pwt 26,1-3a. 10b-11).

3)   Kiedy prorok Samuel powiadomił króla Saula: „«Pan odebrał ci dziś królestwo izraelskie, a powierzył je komu innemu, lepszemu od ciebie, (...)», odpowiedział Saul: «Zgrzeszyłem. Bądź jednak teraz łaskaw uszanować mię wobec starszyzny mego ludu i wobec Izraela, wróć ze mną, abym mógł oddać pokłon Panu, Bogu twemu». Wrócił Samuel i szedł za Saulem. Saul oddał pokłon Panu” (1 Sm 15,28. 30-31).

4)   „Pan dotknął dziecko, które urodziła Dawidowi żona Uriasza, tak że ciężko zachorowało. Dawid błagał Boga za chłopcem i zachowywał surowy post (...), całą noc leżał na ziemi” (2 Sm 12,15b-16). Po śmierci dziecka „Dawid podniósł się z ziemi, umył się i namaścił, zmienił swe ubranie i wszedłszy do domu Pańskiego oddał pokłon” (2 Sm 12,20).

5)   Autor Drugiej Księgi Królewskiej podaje, że za panowania nad Izraelem króla Ezechiasza „Pan zawarł z nimi przymierze i przykazał im: Nie będziecie czcili bogów obcych, nie będziecie oddawać im pokłonu (...). Jedynie Panu, który wyprowadził was z kraju Egiptu (...). Jego czcić będziecie, Jemu będziecie oddawać pokłon i Jemu składać ofiary” (2 Krl 17, 35-36).

6)   Kiedy Judyta, słaba, ale bardzo odważna kobieta izraelska, po udanym zamachu na życie Holofernesa, wojskowego dowódcę perskiego króla, wróciła do obozu, „zdziwił się bardzo cały naród i upadł na ziemię, oddając pokłon Bogu, i wołał jednogłośnie: «Bądź uwielbiony, Boże nasz, który w dniu dzisiejszym rozgromiłeś nieprzyjaciół swego ludu»” (Jdt 13,17).

7)   Psalmista Pański zwracał się do swojego narodu z zachętą: „Wysławiajcie Pana Boga naszego, oddajcie pokłon u podnóżka stóp Jego: (...). Wysławiajcie Pana, Boga naszego” (Ps 99,5.9) „Przypomną sobie i wrócą do Pana wszystkie krańce ziemi; i oddadzą Mu pokłon wszystkie szczepy pogańskie, bo władza królewska należy do Pana i On panuje nad narodami. Tylko Jemu oddadzą pokłon wszyscy, co śpią w ziemi, przed Nim zegną się wszyscy, którzy w proch zstępują” (Ps 22,28-30).

8)   Psalm Dawidowy 86 (85) zapowiada: „Nie ma wśród bogów równego Tobie, Panie, (...). Przyjdą wszystkie ludy, które stworzyłeś, i Tobie, Panie, oddadzą pokłon i będą sławiły Twe imię, boś Ty jest wielki działasz cuda: tylko Ty jesteś Bogiem” (w. 8-10).

9)        Gdy król babiloński Cyrus, nakłaniał Daniela do uczczenia bożka Beli, ten odpowiedział: „Panu, mojemu Bogu będę oddawał pokłon, bo On jest Bogiem żywym...” (Dn 14,25).

6. Jahwe wymagał należnej Mu czci; karał za postawę „twardego karku” i „sztywnych kolan”

 

Gestu oznaczającego oddanie Najwyższemu boskiego szacunku zażądał Jahwe od Mojżesza na pustyni, co miało oznaczać obnażenie się duchowe wobec gorejącego świętością Boga Izraela: „Gdy Mojżesz (...) przyszedł do góry Bożej Horeb, wtedy ukazał mu się Anioł Pański[25] w płomieniu ognia ze środka krzewu. [Mojżesz] widział, jak krzew płonął ogniem, a nie spłonął od niego. Gdy zaś (...) (Mojżesz) podchodził, żeby się przyjrzeć, zawołał [Bóg do] niego ze środka krzewu (...): «Nie zbliżaj się tu! Zdejmij sandały. Z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, [w następstwie specjalnego objawienia Bożego] jest ziemią świętą». Powiedział jeszcze Pan: «Jestem Bogiem ojca twego, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba»”(Wj 3,1-2. 4-6a)[26].

Księga Powtórzonego Prawa, którą tradycja ustna wiąże z Mojżeszem, ujmuje całość obowiązków w stosunku do Boga i bliźniego, zawiera m. in. polecenie: „Oddasz pokłon Panu Bogu twemu” (26,10). Druga Księga Kronik przypomina, iż Pan zawarł przymierze z synami Jakuba „i przykazał im: (...) Jedynie Pana, który wyprowadził was z kraju Egiptu (...) czcić będziecie, Jemu będziecie oddawać pokłon i Jemu składać ofiary. (...). Czcijcie jedynie Pana Boga waszego, a On wyzwoli was z mocy wszystkich waszych nieprzyjaciół” (2 Krl 17, 36. 39).

Druga Księga Królewska podaje przyczyny upadku królestwa Izraela ( 720 r.): Stało się tak, bo Izraelici (...) czcili bogów obcych (...). Spełniali czyny grzeszne drażniąc Pana (...). Pan ciągle ostrzegał Izraela i Judę przez wszystkich swoich proroków (...). Lecz oni nie słuchali i twardym uczynili swój kark (...). Odrzucili wszystkie przykazania Pana, Boga swego, i ulali sobie posągi - dwa cielce. (...). Wtedy Pan zapłonął gwałtownym gniewem przeciwko Izraelowi i odrzucił go od swego oblicza. Pozostało tylko samo pokolenie Judy. Również Juda nie przestrzegał poleceń Pana, Boga swego (...). Wtedy Pan odrzucił całe potomstwo Izraela, poniżył je i oddał w moc łupieżców, aż wreszcie odrzucił je od swego oblicza”(2 Krl 17, 7a.11b.13a.14.16a.18-19a.20)[27].

 

ZAKOŃCZENIE

Na tle powszechnego oddawania czci (adoracji) Bożej Obecności w Starym Zakonie, obecnie - po ponad dwu tysiącach lat trwania chrześcijaństwa — stawiamy pytania:

Dlaczego „młodsi bracia Izraelitów”, wyznawcy Chrystusa, często nie zachowują np. przepisu liturgicznego, który mówi: wierni „na słowa: I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało itd. głęboko się pochylają, a w uroczystość Zwiastowania i Narodzenia Pańskiego przyklękają”[28]? Dlaczego tak wielu ruchowo sprawnych wiernych nie przyklęka przed Najświętszym Sakramentem (na przywitanie) po wejściu do kościoła i (na pożegnanie) przed wyjściem ze świątyni? Dlaczego tak liczni uczestnicy Mszy świętej nie przyklękają ani nie oddają pokłonu podczas obrzędu przyjmowania Komunii świętej - po myśli przepisów Kościoła świętego: „Wierni przyjmują Komunię świętą w postawie klęczącej lub stojącej, zgodnie z postanowieniem Konferencji Episkopatu. Jeśli przystępują do niej stojąc, zaleca się, aby przed przyjęciem Najświętszego Sakramentu wykonali należny gest czci, który winien być określony tym samym postanowieniem”[29]?

Dlaczego nie wszyscy prezbiterzy (kaznodzieje, katecheci) zaznajamiają wiernych z odnośnymi przepisami (dotyczącymi oddawania najwyższej czci Najświętszemu Sakramentowi) i nie wymagają stosowania się do nich?

 

Na zakończenie tego artykułu o charakterze liturgiczno-biblijnym przychodzą na myśl natchnione słowa Pisma świętego: „Wielka jest (...) potęga Pana i przez pokornych bywa chwalony” (Syr 3,20); „Kimże jest człowiek i jakie jest jego znaczenie?” (Syr 18,8); „Wyniosłe oczy człowieka się ukorzą i duma ludzka będzie poniżona. Sam tylko Pan się wywyższy dnia owego. Albowiem dzień Pana Zastępów naprzeciw wszystkim pysznym i nadętym i przeciw wszystkim hardym, by się ukorzyli” (Iz 2,11-13)[30].

 

***

 

 

---

   Przypisy

[1] Por. R. de Vaux, Instytucje Starego Testamentu, z franc. przełożył i bibliografię uzupełnił ks. T. Brzegowy, t. 1, Poznań 2004, s. 342.

[2] Por. tamże, s. 426.

[3] D. Forstner OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, tłum. i oprac. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, wybór ilustr. T. Łozińska, Warszawa 1990, s. 17.

[4] Por. T. Sinka CM, Symbole liturgiczne, Kraków 2001, s. 3-4.

[5] M. Straszewicz, Klęczenie, w: Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin 2002, kol. 132.

[6] T. Sinka, dz. cyt., s. 30.

[7] M. Straszewicz, art. cyt., kol. 133.

[8] Por. T. Sinka, dz. cyt., s. 30. „Postawa stojąca jest znakiem uszanowania wobec osób starszych i godniejszych. Tym bardziej na modlitwie postawa ta jest znakiem uszanowania Boga, najwyższego Pana”. - Tamże, s. 28. Ponieważ postawę stojącą przyjmują osoby, które pośredniczą między stronami spornymi, tym więcej postawa ta przystoi kapłanowi, który pośredniczy między Bogiem a wspólnotą wiernych. — Tamże, s. 28-29.

[9] Katechizm Kościoła Katolickiego, zatwierdzony przez Jana Pawła II w 1992 r. (dal. cyt. KKK), n. 201.

[10] Por. R. de Vaux, dz. cyt., s. 516.

[11] Por. T. Brzegowy, Psalm 99 — modlitwa kapłanów, n. 4, w: Currenda. Pismo urzędowe diecezji tarnowskiej, 153 (2003), nr 3, s. 426-427.

[12] Tamże, s. 427.

[13] Psalm 95 (94) był hymnem śpiewanym zapewne po wejściu wiernych na teren świątyni. —  Por. Komentarz do Ps. 95 w trzecim wydaniu Biblii tysiąclecia.

[14] Por. Adoracja, w: Encyklopedia chrześcijaństwa. Historia i współczesność 2000 lat nadziei, Kielce 2001, s. 33.

[15] Por. tamże.

[16] T. Brzegowy, art. cyt., n. 3, s. 423.

[17] Por. tamże, n. 3, s. 424.

[18] Por. tamże., n. 5, s. 428.

[19] Por. tamże, s. 429

[20] Por. Lb 16,4; 17,10; Joz 5,14; 1 Krl 1,31.; 18,39; 2 Krn 7,3; 20,18; 29,29.

[21] Por. R. de Vaux, dz. cyt., s. 341.

[22] Por. tamże, s. 342.

[23] Por. Rdz 22,5.

[24] Por. nagłówek przed Pwt 26, 1.

[25] Wj 3,2 „Anioł Jahwe” czy „Anioł Boży” zdaje się być samym Jahwe ukazującym się człowiekowi.. — komentarz w trzecim wydaniu Biblii tysiąclecia.

[26] Por. R. de Vaux, dz. cyt., s. 292.

[27] Por. T. Brzegowy, art. cyt., n. 5, s. 429.

[28] Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, z trzeciego wydania Mszału Rzymskiego Rzym 200 (dal. cyt. OWMR), Poznań 2004, n. 137.

[29] Tamże, n. 160; por. stat. 92 II PSP: „Synod Plenarny potwierdza i wyraża szacunek dla zwyczaju przyjmowania Komunii świętej „do ust” w postawie zarówno klęczącej, jak i stojącej (...) z zachowaniem najwyższej czci dla Eucharystii”. — II Polski Synod Plenarny (1991-1999), Poznań 2001, s. 206. Za pomoc do odczytania pełnego sensu tego przepisu niech posłuży uważna lektura statutu 103: „Synod wzywa wszystkich księży, diakonów, alumnów oraz siostry zakonne, aby własnym przykładem zachęcali do medytacji i adoracji Najświętszego Sakramentu. Duch adoracji wyraża się w pełnym czci milczeniu w kościele, wynikającym z wiary przyklękaniu i klęczeniu przed tabernakulum, nawiedzaniu Chrystusa obecnego w Najświętszym Sakramencie (...). Znakiem wiary jest także zwyczaj przyklękania, kiedy Najświętsze Postacie są niesione chorym, a także uchylenia nakrycia głowy, pokłonienia się lub przeżegnania przed świątynią”.

[30] Por. P.-M. Gajda, Sposoby wyrażania wiary w obecność Bożą w Starym Testamencie, w: Przebóstwiać to co ludzkie. Księga pamiątkowa ku czci ks. biskupa Władysława Bobowskiego, pod red. ks. S. Sojki i ks. J. Stali, Tarnów 2007, s. 122-133.

opr. mg/mg