Krótki słownik liturgii chrześcijańskiej

Paolo Sartor

ABC o Eucharystii

ISBN: 978-83-7318-814-3

wyd.: WAM 2007

---

Fragmenty dostępne na naszych stronach:

• Wprowadzenie
• Wybrane najstarsze opisy Eucharystii
• Krótki słownik liturgii chrześcijańskiej

Krótki słownik liturgii chrześcijańskiej

Do tej pory mieliśmy okazję zapoznać się z historią Eucharystii, sposobami celebracji Mszy świętej oraz z niektórymi ważnymi postawami związanymi z kultem i czcią Ciała i Krwi Chrystusa. Poniżej zamieszczamy krótki słownik liturgii chrześcijańskiej, w szczególności dotyczący Eucharystii. Lektura haseł liturgicznych może okazać się pomocna w pełniejszym zrozumieniu niektórych terminów i aspektów związanych z liturgią.

Adwent

To okres czterech tygodni (w obrządku ambrozjańskim sześciu), który wprowadza nas w Boże Narodzenie; w tym czasie Kościół przygotowuje się do przyjścia Pana Jezusa.

Ambona

Miejsce, z którego w zgromadzeniu liturgicznym głoszone jest słowo Boże. Z niej odczytywane są teksty Pisma Świętego, śpiewane są psalmy respon-soryjne, wezwania do modlitwy. Z ambony wygłaszana jest także homilia. Tak jak ołtarz może być wykonana z kamienia albo też z innego materiału: brązu lub drewna.

Ambrozjański obrządek, śpiew

Tak nazywa się w Kościele Mediolanu obrządek oraz śpiew, zainspirowane i zainicjowane przez biskupa św. Ambrożego (IV w.).

Anamneza

Część modlitwy eucharystycznej —», w której wspomina się dzieło zbawienia.

Benedykcjonał

Księga liturgiczna zawierająca teksty błogosławieństw na różne okoliczności.

Epikleza

Modlitwa o obecność i działanie Ducha Świętego w konkretnej czynności liturgicznej. Na przykład w modlitwie eucharystycznej —> epikleza składa się ze słów, którymi prosi się Ducha Świętego, aby przemienił dary w Ciało i Krew Pana Jezusa.

Eucharystia

Termin bardzo stary, występujący już w Didaché (tekst przytaczany w części historycznej). Oznacza dziękczynienie, chwałę, podziękowanie. Słowo to stało się najbardziej rozpowszechnionym określeniem Mszy świętej oraz postaci konsekrowanego Chleba i Wina, na Wschodzie i Zachodzie.

Euchologia

Całość modlitw „własnych”, czyli charakterystycznych dla jakiejś określonej

celebracji; euchologia zawiera modlitwy przewodniczącego liturgii, prefację oraz śpiewy własne, zamieszczone w Mszale.

Ewangeliarz

Księga liturgiczna, która zawiera wszystkie fragmenty Ewangelii, czytane podczas celebracji. Może być zastąpiony lekcjonarzem —>.

Fractio panis

Dosłownie „łamanie chleba”. Oznacza jeden z obrzędów, który do dziś jest obecny w celebracji eucharystycznej. Jako gest pochodzący od samego Jezusa (Ostatnia Wieczerza, spotkanie z uczniami z Emaus). We wspólnocie chrześcijańskiej pierwszych wieków był synonimem całej celebracji eucharystycznej. W Dziejach Apostolskich czytamy, że chrześcijanie z Jerozolimy gromadzili się między innymi właśnie na „łamaniu chleba”, czyli na niedzielnej Eucharystii (por. Dz 2, 42-47).

Gregoriański sakramentarz, chorał

Mówi się, że ojcem Sakramentarza —> oraz chorału gregoriańskiego jest papież Grzegorz I, zwany Grzegorzem Wielkim (zm. 604 r.). Historycy liturgii zgodnie uważają, że działania papieża zmierzały do uproszczenia obrzędu Eucharystii, który wraz z upływem czasu obfitował w coraz to dłuższe modlitwy i przeróżne dodatkowe elementy. Przyjmuje się, że przynajmniej niektóre teksty sakramentarza są dziełem samego papieża. Grzegorz I promował wielkie, publiczne celebracje Eucharystii w głównych kościołach Rzymu. Prawdopodobnie tam miał swoje początki śpiew gregoriański, nazywany tak od imienia papieża Grzegorza. Jak pisze jeden z liturgistów: „Historia nie pomyliła się, określając św. Grzegorza wielkim liturgistą średniowiecza”.

Katedra

Zobacz miejsce przewodniczenia —>.

Kolekta

W obrządku rzymskim modlitwa wypowiadana przez przewodniczącego liturgii, która „zbiera” cichą modlitwę całego zgromadzenia.

Kolory liturgiczne

Różnorodność kolorów szat liturgicznych służy lepszemu wyrażeniu tego, co charakterystyczne dla celebrowanych tajemnic, w okresach składających się na rok liturgiczny —>. Podstawowe kolory liturgiczne to: biały (przede wszystkim w okresie wielkanocnym i w okresie Bożego Narodzenia, we wspomnienia Maryi Dziewicy, aniołów i świętych), czerwony (w Niedzielę Palmową, Wielki Piątek, Zesłanie Ducha Świętego, celebrację męki Pańskiej, święta Apostołów i Ewangelistów, wspomnienia męczenników), zielony (w okresie zwykłym) oraz fioletowy (w czasie Adwentu, Wielkiego Postu i Mszach za zmar-

łych). W obrządku ambrozjańskim używa się w większości koloru czerwonego (np. w okresie zwykłym).

Lekcjonarz

Jest to księga liturgiczna, zawierająca całe słowo Boże odczytywane podczas celebracji liturgicznych. Jak sama nazwa wskazuje, w odróżnieniu od ewange-liarza —>, nie zawiera jedynie czytań ewangelicznych i może go zastąpić. Lekcjonarz składa się z kilku tomów; wśród nich np.: lekcjonarz na niedziele i święta oraz lekcjonarz na dni powszednie.

Miejsce przewodniczenia

Miejsce w kościele przeznaczone dla przewodniczącego liturgii. W kościele katedralnym oznacza miejsce, z którego biskup sprawuje swą funkcję pasterza oraz nauczyciela i nazywa się właśnie „katedrą”.

Ministrant

Osoba służąca do Mszy świętej.

Modlitwa eucharystyczna

Centralny i szczytowy moment całej celebracji. Składa się z modlitwy dziękczynnej oraz modlitwy konsekracji. Kapłan zaprasza zgromadzenie do wzniesienia serc do Pana w modlitwie oraz dziękczynieniu. Następnie w imieniu całej wspólnoty kapłan zwraca się do Ojca przez pośrednictwo Jezusa Chrystusa. W tej modlitwie całe zgromadzenie jednoczy się z Chrystusem, uwielbiając Boga za Jego wielkie dzieła oraz składając ofiarę. Do podstawowych elementów, składających się na modlitwę eucharystyczną, należą: dziękczynienie, aklamacja, epikleza —>, konsekracja, anamneza —>, modlitwa wstawiennicza za żywych i zmarłych, doksologia.

Msza

Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa missa. W znaczeniu dosłownym jest to końcowa część celebracji eucharystycznej, w której celebrans żegna zgromadzonych wiernych i udziela im końcowego błogosławieństwa. Na Zachodzie słowo to przybrało stopniowo znaczenie Eucharystii —> i dzisiaj już wskazuje całość świętych czynności, składających się na celebrację eucharystyczną.

Mszalik

Termin potoczny, określający miniaturowy mszał —>, zawierający wszystkie lub niektóre części Mszy świętej oraz czytania.

Mszał

Księga liturgiczna zawierająca wszystkie potrzebne teksty, z wyjątkiem czytań, do sprawowania Mszy świętej. Zawiera również tzw. komentarze wyjaśniające sens wykonywanych czynności i sposób ich prowadzenia.

Obrzęd sprawowania sakramentów

Książka, zawierająca teksty oraz normy dotyczące sprawowania czynności liturgicznych, poza Mszą świętą. Składa się z kilku tomów, zazwyczaj jeden tom odnosi się do jednego sakramentu lub sakramentalium.

Okres Bożego Narodzenia

Czas ten rozpoczyna się pierwszymi nieszporami Bożego Narodzenia i kończy się świętem Chrztu Pańskiego, po święcie Objawienia Pańskiego (Trzech Króli). W tym okresie Kościół zaprasza do rozważania tajemnicy narodzenia Jezusa.

Okres Wielkanocy

Od Triduum Paschalnego (od Mszy wieczornej w Wielki Czwartek, do niedzieli wielkanocnej) Kościół pogrążony jest w przeżywaniu najważniejszego czasu w roku liturgicznym —>. Trwa przez 50 dni i kończy się niedzielą Zesłania Ducha Świętego.

Okres zwykły

Składa się z 32 tygodni. W tym czasie Kościół skupia się nad słowem Bożym ukazującym życie Jezusa, które zostało spisane przez Ewangelistów: Mateusza, Marka, Łukasza oraz - po części - Jana.

Ołtarz

Stół —>, na którym sprawuje się Eucharystię. Zazwyczaj wykonany jest z kamienia albo z innego materiału i umieszczony na stopniach, aby umożliwić wiernym uczestniczenie we Mszy św. W czasie celebracji ołtarz jest całowany i okadzany, jako znak Chrystusa.

Prefacja

Część modlitwy eucharystycznej —>, rozpoczynająca się dialogiem pomiędzy celebransem a zgromadzeniem i zakończona odśpiewaniem Święty, Święty, Święty, Pan Bóg zastępów...

Prezbiterium

Część kościoła, w której umieszczone są: ołtarz —>, miejsce przewodniczenia —>, ambona —>. W prezbiterium zajmują miejsce sprawujący Mszę: kapłani, diakoni, ministranci —> oraz inni szafarze —> celebracji.

Rok liturgiczny

Celebracje liturgiczne, które mają miejsce we wspólnocie chrześcijańskiej, stanowią integralną jedność czasu i modlitwy, którą Kościół nazywa rokiem liturgicznym. Chodzi o taki okres, w którym chrześcijanie przeżywają na nowo tajemnice Jezusa, który: rodzi się, głosi Dobrą Nowinę, umiera, zmartwychwstaje, posyła swojego Ducha i powraca w chwale. Choć rok liturgiczny rze-

czywiście trwa jeden rok, to nie rozpoczyna się wraz z rokiem kalendarzowym, ale pierwszą niedzielą Adwentu, to znaczy pod koniec listopada. Rok liturgiczny dzieli się na pięć okresów liturgicznych: Adwent —>, okres Bożego Narodzenia —>, Wielki Post —>, okres Wielkanocy —>, okres zwykły —>.

Rzymski ryt

Ryt (obrządek), początkowo stosowany w Kościele Rzymu, a następnie upowszechniony na całym Zachodzie przez Karola Wielkiego.

Sakramentarz

Mszał —> przeznaczony do użytku papieża lub biskupa. Księgi te mają szczególne znaczenie w poznawaniu formuł modlitw stosowanych w Kościele pierwszego tysiąclecia. Do najbardziej znanych należą: Sakramentarz z Werony oraz Sakramentarz Gregoriański —>.

Stół

Inaczej ołtarz —>. Na nim składane są dary na ofiarę eucharystyczną. Tak, jak na stole domowym, na ołtarz Wieczerzy Pańskiej kładzie się obrus (przynajmniej jeden), który całkowicie go przykrywa.

Synaksa

Termin zapożyczony z języka greckiego. Zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie oznacza święte zgromadzenie, które zbiera się, aby celebrować Eucharystię.

Szafarze

Dzielą się na zwyczajnych (biskup, kapłan, diakon) oraz nadzwyczajnych (akolita, lektor). Zwykle terminem tym określane są również inne osoby wykonujące „posługę”, to jest służbę powiązaną z liturgią.

Tabernakulum

Miejsce, gdzie przechowuje się Eucharystię. Musi być solidnie przymocowane, umieszczone w miejscu bezpiecznym i łatwo dostępnym. Przed tabernakulum świeci się nieustannie lampka przypominająca o obecności Pana Jezusa.

Wieczerza Pańska

Podobnie jak Fractio panis —>, jedno z najstarszych określeń Eucharystii. O Wieczerzy Pańskiej pisze św. Paweł (por. 1 Kor 11).

Wielki Post

Tak nazywa się czterdziestodniowy okres poprzedzający Wielkanoc. W tym czasie Kościół rozważa tajemnicę chrztu, aby pomóc nam odkryć na nowo fakt dziecięctwa Bożego, oraz koncentruje się wokół męki Pana Jezusa. Zgodnie z tradycją, jest to czas pokuty, modlitwy, postu i miłosierdzia.

opr. aw/aw