Komentarze do Pawła na Zachodzie

Ks. Arkadiusz Baron

ŁACIŃSKIE KOMENTARZE DO LISTU DO TYTUSA (AMBROZJASTER, HIERONIM, PELAGIUSZ) NA TLE RECEPCJI MYŚLI PAWŁOWEJ W STAROŻYTNOŚCI

Studium porównawcze

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

Komentarze do Pawła na Zachodzie

Na Zachodzie, o czym już wspominaliśmy, pojawią się w starożytności pisarze, którzy będą komentować wyłącznie listy Apostoła. Mam tu na myśli Mariusza Wiktoryna, Ambrozjastra, Anonima (autora komentarza manuskryptu z Budapesztu) i Pelagiusza. Ponadto listy Pawłowe komentowali w IV wieku Hieronim i Augustyn. Jednakże oni wzorem pisarzy greckich komentowali także inne księgi biblijne zarówno z Nowego, jak i ze Starego Testamentu.

Mariusz Wiktoryn

Autorem najstarszych zachowanych komentarzy łacińskich do listów Pawłowych jest Mariusz Wiktoryn pochodzący z Afryki, który w połowie IV wieku przybył do Rzymu i zasłynął jako gramatyk, tłumacz dzieł Arystotelesa i Porfiriusza, komentator Cycerona i Wergiliusza, nauczyciel retoryki i filozofii⁽⁴⁴⁾.

Około 355 roku, siedemdziesięcioletni (lub jeszcze starszy) Mariusz Wiktoryn nawraca się na chrześcijaństwo i pod wpływem kapłana Symplicjana publicznie wyznaje swoją wiarę w Chrystusa. W konsekwencji traci katedrę retoryki i podejmuje się pracy pisarskiej w dziedzinie teologii. Wszystkie jego dzieła teologiczne (List Kandyda arianina do Mariusza Wiktoryna o zrodzeniu w Bogu; Odpowiedź Wiktoryna do Kandyda; drugi List Kandyda do Wiktoryna; księgi Adversus Arium IA, IB, II, III i IV; O homousios oraz 3 hymny⁽⁴⁵⁾) powstały w latach 358-363.

Dzieła teologiczne mają charakter polemiczny i antyariański. Choć są one dziełami dogmatycznymi, posiadają interesujący nas tutaj wymiar biblijny i Pawłowy. Mariusz Wiktoryn broni w nich tajemnicy Trójcy Świętej przeciwko różnym odmianom arianizmu i monarchianizmu. Choć czyni to przy pomocy pojęć zaczerpniętych z filozofii porfiriańskiej, to istotę zagadnienia stanowi egzegeza i wykazanie zgodności cytatów biblijnych, na które powoływano się w kontrowersji ariańskiej w połowie IV wieku.

Niemalże wszystkie cytaty z Nowego Testamentu występujące w dziełach teologicznych Mariusza Wiktoryna pozostają w związku z kontrowersją ariańską. Cytaty biblijne z jego dzieł teologicznych możemy podzielić na grupy: „używane przez arian (Mt 26, 39; Dz 2, 36; J 10, 30; 14, 9-10. 28; Kol 1, 15,), homojuzjan (Kol 1, 15; Flp 2, 5-7; Ef 3, 15; J 5, 26; 1 Kor 1, 24; 15, 24-28), monarchian (J 1, 1; 10, 30; 14, 9-10 - Marceli z Ancyry) oraz homouzjan (J 1, 1; 10, 30; 14, 8-9; Kol 1, 15; Hbr 1, 3). Wiersze Tt 2, 14 () oraz Mt 6, 11 () cytuje Wiktoryn zawsze razem z Jr 23, 18-22 (), aby dowieść obecności w Piśmie Świętym słowa substantia (złożenia ousia lub hypostasis).

Niektóre wiersze (Kol 1, 15-20; Flp 2, 6-11) były używane przez wszystkie stronnictwa kontrowersji; ważna była więc wyłącznie ich interpretacja"⁽⁴⁶⁾.

Nie trudno zauważyć, że większość przytoczonych wierszy pochodzi z listów Pawłowych oraz z Ewangelii według św. Jana. W swoich dziełach teologicznych Mariusz Wiktoryn, «przymuszony» zagadnieniami kontrowersji ariańskiej, podejmuje interpretację powyższych wierszy Pawłowych oraz będzie się starał uzgodnić je z wierszami Janowymi. Niewątpliwie będzie to - moim zdaniem - jedna z głównych przyczyn, które doprowadzą go do podjęcia komentowania listów Pawłowych.

Przyjmuje się, że jego komentarz powstał po 362 roku i prawdopodobnie został zredagowany w Rzymie. Zachowały się EfKom, GaKom i Flp Kom⁽⁴⁷⁾, które powstały w podanej przez nas kolejności⁽⁴⁸⁾. Niektórzy przypuszczają, że skomentował także Rz oraz 1 i 2 Kor, co uważam za mało prawdopodobne⁽⁴⁹⁾.

Wypada zauważyć, że Mariusz Wiktoryn przyjmujący chrześcijaństwo w podeszłym wieku, bez doświadczenia teologicznego i dobrej znajomości Biblii komentuje listy Pawłowe samodzielnie, nie korzystając z żadnych innych komentarzy. Jest to o tyle ważne, że znał dobrze język grecki i z łatwością mógł skorzystać z licznych już w tym czasie komentarzy greckich do listów Pawłowych. Kryje się więc w tym zapewne metoda, a nie brak czasu ani lekceważenie.

Jego głównym zamierzeniem było możliwie precyzyjne zrozumienie przez czytelnika myśli Pawłowej. Dlatego jako doświadczony tłumacz Arystotelesa i Porfiriusza wykorzystuje różne przekłady łacińskie tekstu Pawłowego, niejednokrotnie odwołuje się do wersji greckiej⁽⁵⁰⁾. Podobnego odwoływania się do tekstu greckiego nie znajdziemy już u żadnego innego starożytnego komentatora łacińskiego oprócz Hieronima.

Swój komentarz poprzedza zwięzłym wprowadzeniem streszczającym treść komentowanego listu oraz zamierzone w nim przez Apostoła cele, do których często nawiązuje w trakcie wyjaśniania poszczególnych perykop, a które są wyrazem jego wiedzy o retoryce praktycznie stosowanej w egzegezie biblijnej (co nie było wcale częste)⁽⁵¹⁾. Ponadto, we wprowadzeniach tych uwidacznia się wpływ tak zwanych wstępów marcjonitów do ksiąg biblijnych. Być może Wiktoryn natknął się na nie przy porównywaniu różnych kodeksów biblijnych.

Wiktoryn dzieli tekst Pawłowy na krótkie fragmenty i wyjaśnia je przechodząc od spraw ogólnych do szczegółowych. Zapewne jest to jego zabieg pedagogiczny.

Wiele uwagi poświęca krytyce tekstu i jego gramatycznym strukturom, co w szczególny sposób przejawi się w ustaleniu lekcji i wzajemnego powiązania pomiędzy wierszami Ga 2, 4-5.

Pod względem długości komentarz zachowuje niemal równe proporcje w relacji do tekstu komentowanego ze średnią: 6, 56

Ef - 7, 2

Ga - 5, 8

Flp - 6, 66

List do Efezjan dawał Wiktorynowi zapewne więcej możliwości do dygresji o charakterze filozoficznym aniżeli list do Galatów, i stąd ta niewielka różnica. W każdym razie powyższe proporcje świadczą o wielkiej dyscyplinie metodologicznej autora.

W komentarzu znajdują swe ujście także zainteresowania filozoficzne Wiktoryna, gdy tylko tekst Pawłowy daje ku temu sposobność. I tak w EfKom 1, 1A natrafiamy na dygresję o Bogu i możliwości zrodzenia w Nim; w EfKom 1, 4A, 54n; 1, 7B-8 - o naturze duszy; w EfKom 1, 20B-23, 77n - o relacji imienia do rzeczywistości. Dygresje te mają na celu lepsze rozumienie tekstu Pawłowego. Jeśli uwzględnimy rozległą wiedzę filozoficzną autora, trzeba stwierdzić, że są rzadkie i niezbyt rozwlekłe. Aby ich nie przedłużać, bardziej zainteresowanych odsyła on do innych swoich opracowań.

Jeszcze trudniej dostrzec w komentarzu rękę znawcy poezji i literatury pogańskiej, którą Wiktoryn dobrze znał i której nauczał. W całym komentarzu są tylko dwa krótkie cytaty z Wergiliusza⁽⁵²⁾ oraz jedno nawiązanie do Cycerona⁽⁵³⁾.

Najogólniej można powiedzieć, że komentarz ma charakter filozoficzno-pedagogiczno-polemiczny. Polemika dotyczy szczególnie problematyki herezji oraz judeochrześcijaństwa. Wiktoryn wyjaśnia zdania Pawłowe, a nie chwali się własną erudycją.

Przypisy

44.  Dzieła pogańskie Mariusza Wiktoryna: Ars grammatica; Explanationes in Ciceronis Rhetoricam; In Ciceronis Topica commenta; De syllogismus hypotheticis; De definitionibus; Isagoga (przekład dzieła Porfiriusza); In Isagogen Porhyrii commento - por. ŹMT 13, 71.

Dane biograficzne i bibliograficzne dotyczące Mariusza Wiktoryna - por. moje Mariusz Wiktoryn - człowiek i jego dzieło, w: ŹMT 13 (1999) 5-82; P. Hadot, Marius Victorinus. Recherches sur sa vie et ses oeuvres, Paris 1971.

Źródła starożytne: Hieronim, De viris illustribus 101: «Victorinus, natione Afer, Romae sub Constantio principe rhetoricam docuit et in extrema senectute Christi se tradens fidei scripsit adversus Arium libros more dialectico valde obscuros, qui nisi ab eruditis non intelleguntur et commentarios in Apostolum»; Kroniki (za rok 354): «Victorinus rhetor et Donatus grammaticus, praeceptor meus, Romae insignes habentur. E quibus Victorinus etiam statuam in foro Traiani meruit»; GaKom Prolog (PL 26, 308A lub 332B: «Non quod ignorem Caium Marium Victorinum, qui Romae, me puero, rhetoricam docuit, edidisse Commentarios in Apostolum; sed quod occupatus ille eruditione saecularium litterarum, Scripturas omnino sanctas ignoraverit: et nemo possit, quamvis eloquens, de eo bene disputare, quod nesciat»); Augustyn z Hippony, Wyznania 7, 9, 13; 8, 2, 3-5; Contra Academicos 2, 1, 5.

45.  Wydanie polskie: Mariusz Wiktoryn, Hymny o Trójcy Świętej, tłum. i oprac. T. Stępień, STV 38 (1999), 2, 7-26.

46.  Moje Mariusz Wiktoryn - człowiek i jego dzieło, w: ŹMT 13, 19. Zob. powyżej przypisy 9 i 10.

47.  Tekst komentarza: PL 8, 1145-1294. Wydania krytyczne: A. Locher, Marius Victorinus, Commentarii in Apostolum, Teubner 245, Leipzig 1972; F. Gori, Mario Vittorino. Commentarii alle Epistole di Paulo agli Efesini, ai Galati, ai Filippesi, CP 8 (tekst łaciński i włoski), Torino 1981; F. Gori, Marius Victorinus exegetica, CSEL 83 II, Vindobonae 1986.

Tłumaczenie polskie: Mariusz Wiktoryn, Dzieła egzegetyczne, tłum. A. Baron, Wyd. WAM, Kraków 1999, ŹMT 13.

48.  Por. Th. De Bruyn, Introduction, w: Pelagius's Commentary on St Paul's Epistle to the Romans, Oxford 1998, 1 nota 2 oraz moje Mariusz Wiktoryn - człowiek i jego dzieło, w: ŹMT 13, 9 wraz z przypisem 15.

49.  Por. moje Mariusz Wiktoryn - człowiek i jego dzieło, w: ŹMT 13, 9 wraz z przypisami.

50.  Różne przekłady łacińskie - por. np. GaKom 2, 4-5 (ŹMT 13, 190-191); odwołanie się do wersji greckiej - por. np. EfKom 2, 20 (ŹMT 13, 125); 3, 19B (ŹMT 13, 138); 4, 13 (ŹMT 13, 146); GaKom 1, 10A (ŹMT 13, 180); 4, 4B (ŹMT 13, 213); 6, 6 (ŹMT 13, 238); FlpKom 2, 6-8 dwa razy (ŹMT 13, 263. 264); 2, 15B (ŹMT 13, 269); 2, 22A (ŹMT 13, 272); 3, 1 (ŹMT 13, 276); 3, 8B (ŹMT 13, 278).

51.  Por. np. EfKom 1, 1A (ŹMT 13, 87); 1, 3A (ŹMT 13, 91); 1, 13A (ŹMT 13, 104); 1, 15A (ŹMT 13, 105); 4, 1 (ŹMT 13, 139); 4, 8 (ŹMT 13, 141); GaKom 6, 3 (ŹMT 13, 237); 6, 10C (ŹMT 13, 240); FlpKom 2, 1-2 (ŹMT 13, 255). Przy tej okazji warto zaznaczyć, że jak dotąd nikt nie przeanalizował pod względem wykorzystania przez Mariusza Wiktoryna wiedzy z zakresu retoryki w jego komentarzu do listów Pawłowych. Pocieszające jest to, że wspominają o tym bibliści: por. R. Pindel, W obronie prawdy Ewangelii, Kraków 2001, 56 przypisy 71 i 72, gdzie powołuje się na R. D. Anderson, Ancient Rhetorical Theory and Paul, Kampen 1996, 128.

52.  Por. Mariusz Wiktoryn, EfKom 2, 1-2, gdzie cytuje wiersz z Eneidy (ŹMT 13, 115); FlpKom 2, 6-8, gdzie nawiązuje do Eneidy (ŹMT 13, 265).

53.  Por. Mariusz Wiktoryn, GaKom 4, 24A: wyjaśnia słowo «alegoria» z Ga 4, 24 bazując na definicji Cycerona (ŹMT 13, 226-227).

opr. mg/ab