Komentarze do Pawła na Zachodzie - Św. Hieronim ze Strydonu

Ks. Arkadiusz Baron

ŁACIŃSKIE KOMENTARZE DO LISTU DO TYTUSA (AMBROZJASTER, HIERONIM, PELAGIUSZ) NA TLE RECEPCJI MYŚLI PAWŁOWEJ W STAROŻYTNOŚCI

Studium porównawcze

Copyright © Wydawnictwo WAM 2003

Św. Hieronim ze Strydonu (347-419/420)

Św. Hieronim ze Strydonu w Dalmacji⁽⁶⁶⁾ (ur. ok. 347; zm. 30 września 419 lub 420), jest jednym z czterech wielkich Doktorów Kościoła Zachodniego⁽⁶⁷⁾. Był człowiekiem wszechstronnie wykształconym, pisarzem, tłumaczem i formatorem życia mniszego, szeroko znanym jako «książe egzegetów»⁽⁶⁸⁾.

W kulturze Zachodniej zapisał się przede wszystkim jako tłumacz Biblii, zwanej popularnie Wulgatą⁽⁶⁹⁾, autor listów oraz niestrudzony komentator tekstu natchnionego. Bez wątpienia „był wśród łacińskich Ojców Kościoła największym erudytą, który Zachodowi i średniowieczu pozostawił dziedzictwo niezastąpione przez wiele wieków"⁽⁷⁰⁾.

Hieronim był człowiekiem o charakterze «wojowniczym» i trudnym. Pisze o sobie między innymi: „Ja filozof, retor, gramatyk, dialektyk, Hebrajczyk, Grek, Łacinnik, trilingwista"⁽⁷¹⁾. Rezultat takiego «przechwałkowania» się opisuje H. von Campenhausen w słowach: „Hieronim nie wahał się napisany przez Teofila na Chryzostoma «potworny», ociekający obrzydliwymi oszczerstwami pamflet przełożyć jeszcze także na język łaciński i ze swej strony popierać zakłamaną propagandę przeciwko jednej z najczystszych postaci Kościoła starożytnego. [...] Hieronim nie przepuszczał żadnej okazji, ażeby ponownie dociąć grubemu «wieprzowi», jak wręcz nazywa Rufina, i użalać się na «skorpiona», «zjadliwe i nieme zwierzę», na tego hulaszczego «Sardanapala» i dzikiego «Nerona», przybierającego na zewnątrz minę słynnego z surowych obyczajów Katona. Jeszcze po śmierci Rufina Hieronim ściga swego dawniejszego przyjaciela swoją klasycznie udrapowaną, lecz podłą kpiną. Jak dalece Hieronim sam wierzył w prawdę swoich urągań - trudno rozstrzygnąć; w rozgoryczeniu tej walki zatracił on w końcu wszelkie poczucie przyzwoitości i prawdomówności. [...] Również ostatnie lata Hieronima są wypełnione walkami. [...] nowych przeciwników, z którymi ma do czynienia, skwapliwie i w sposób naciągnięty łączy z orygenizmem, nie wyłączając Pelagiusza. Pelagianie przez zemstę podpalili w 416 r. jego klasztor"⁽⁷²⁾. I próbując go ocenić kontynuuje: „Hieronim był człowiekiem Zachodu [...] pozostał zawsze «homo Romanus» (ep. XV, 3). Omawiane tutaj [na Wschodzie] problemy teologiczno-metafizyczne w ogóle go nie interesują. Pod tym względem Hieronim jest o wiele bardziej zacofany niż inni współcześni teologowie zachodni, jak Hilary, Mariusz Wiktoryn, Ambroży czy diakon Chalcydiusz [...] przekazuje on Zachodowi znajomość greckich komentarzy i homilii [...] budzi zainteresowanie naukowe interpretacją Pisma św. [...] Chrześcijaństwu łacińskiemu na nowo oddał do dyspozycji Biblię [...] Wyrządza się Hieronimowi krzywdę, kiedy się chce go uznać za twórczego teologa, za wielkiego nauczyciela Kościoła [...] Inaczej sprawa się przedstawia, kiedy się go ocenia jako postać literacką i ogólnohumanistyczną. Hieronim jest płodnym uczonym, twórcą zachodniej filologii biblijnej [...] prawie humanistą. [...] Dlatego wszyscy prawdziwi humaniści oraz większość teologów o zainteresowanich humanistycznych widziała w Hieronimie, pomimo jego ludzkich przywar, swego przyjaciela"⁽⁷³⁾.

Przedstawione powyżej różne oceny mają na celu «odkoloryzowanie» postaci, aby przy lekturze komentarza św. Hieronima do Listu do Tytusa spotkać nie tylko człowieka wyjaśniającego Biblię, ale także zmagającego się z nim i z sobą na miarę swoich zdolności. To nie «święty z nieba» komentuje Biblię, ale człowiek znajdujący się na pewnym etapie swej drogi do Boga, na pewnym etapie zagłębiania się w tajemnicę Bożego Objawienia.

Komentarze do listów Pawłowych stanowią pierwszą fazę Hieronimowej działalności egzegetycznej. Później opracował jeszcze komentarze do wszystkich proroków, Księgi Eklezjastesa, Ewangelii według św. Mateusza, Apokalipsy. Niezależnie od tego swoją działalnością zaznaczył się też w homiletyce, polemice, korespondencji, historii świętych mnichów i ludzi wybitnych⁽⁷⁴⁾.

Na temat egzegezy Hieronima pisali między innymi A. Penna⁽⁷⁵⁾, P. Jay⁽⁷⁶⁾ oraz M. Simonetti⁽⁷⁷⁾. Na język polski, jak dotychczas, z dzieł egzegetycznych, przełożono KohKom oraz JonKom⁽⁷⁸⁾.

Pracę nad listami Pawłowymi rozpoczął w Betlejem po powrocie do Palestyny w połowie roku 386 na prośbę Pauli i Eustochii, swoich duchowych córek. Zakończył ją w kilka miesięcy później, na przełomie lat 386-387, a więc przed ukończeniem komentarzy do innych natchnionych ksiąg oraz przed opracowaniem łacińskiego tekstu Pisma Świętego. Po tych kilku miesiącach zajmowania się listami Pawłowymi, Hieronim już do nich nigdy nie powróci, chociaż okazjonalnie będzie się zajmował interpretacją wierszy Pawłowych⁽⁷⁹⁾.

Z listów Apostoła jako pierwszy skomentował prawdopodobnie List do Filemona (1 księga), następnie do Galatów (3 księgi), do Efezjan (2 księgi) oraz do Tytusa (1 księga). Chronologię taką poświadcza św. Hieronim we wstępach do poszczególnych komentarzy⁽⁸⁰⁾.

Hieronimowe komentarze do listów Pawłowych powstały na bazie komentarzy Orygenesa. Potwierdzili to w swoich pracach C. Bammel⁽⁸¹⁾, w odniesieniu do FlmKom - R. E. Heine⁽⁸²⁾, GaKom - M. Schatkin⁽⁸³⁾, EfKom - F. Derriau⁽⁸⁴⁾, F. Pieri⁽⁸⁵⁾ oraz R. A. Laytona⁽⁸⁶⁾. Z relacji Rufina wiemy, że Hieronim przełożył siedemdziesiąt ksiąg Orygenesa oraz niektóre komentarze do pism Apostoła, z których zachowały się tylko fragmenty⁽⁸⁷⁾. Także Hieronim wspomina, że Orygenes komentował listy Pawłowe⁽⁸⁸⁾.

Nie dysponujemy wydaniem krytycznym tych komentarzy Hieronima i dlatego z konieczności korzystamy z wydania J. P. Migne'a⁽⁸⁹⁾.

Komentarze do listów Pawłowych Hieronima poprzedzone są wstępami, w których przedstawia adresatki⁽⁹⁰⁾, treść komentowanego listu, jego autentyczność oraz wskazuje na wykorzystane przez siebie źródła.

W prologach do GaKom oraz EfKom, Hieronim pisze, że posługiwał się między innymi komentarzami Orygenesa⁽⁹¹⁾. W prologach zaś do KomTt oraz KomFlm nie wspomina o tym, co według C. Bammel świadczy o tym, że w pracy nad nimi posługiwał się wyłącznie tekstami Orygenesa⁽⁹²⁾, którego w TtKom nazywa Adamancjuszem⁽⁹³⁾.

Pierwsze komentarze Hieronimowe, a więc właśnie interesujące nas komentarze do listów Pawłowych, stanowią - według M. Simonetti'ego - parafrazę komentarzy Orygenesa, w którą umiejętnie wprowadził uwagi pochodzące od Dydyma Ślepego oraz od Apolinarego z Laodycei⁽⁹⁴⁾.

Już w nich pojawi się tendencja do uwzględniania słów hebrajskich⁽⁹⁵⁾, która później w jego dojrzałej egzegezie rozwinie się w przytaczanie dwóch tłumaczeń komentowanych wierszy biblijnych: z hebrajskiego oraz z Septuaginty⁽⁹⁶⁾. Był to ważny moment dla chrześcijańskiego podejścia do tekstu biblijnego. Septuaginta była nie tylko oficjalnym tekstem Starego Testamentu używanym przez Kościół na Wschodzie, ale uchodziła za natchnioną przez Boga. Dla Kościoła, szczególnie na Zachodzie, oznaczało to pojawienie się drugiej wersji wielu tekstów biblijnych, i to w dodatku nieraz znacznie się różniących. Doprowadzi to do ostrej wymiany poglądów z Augustynem⁽⁹⁷⁾.

Hieronimowe komentarze do listów Pawłowych zachowują niemalże doskonale równe proporcje długości tekstu komentarza do długości komentowanego listu:

Ga - 16, 7

Ef - 15, 7

Tt - 16, 6

Flm - 12, 1

Cały komentarz jest dłuższy 15, 2 razy od komentowanych listów. Może to zadziwiać tym bardziej, że Hieronim niejednokrotnie odchodzi od tekstu komentowanego i rozwija w nich długie dygresje. Świadczy to jednak o tym, że taką swoją metodę stosował przy komentowaniu listów Pawłowych konsekwentnie.

W komentarzu do listów Pawłowych Hieronima interesuje przede wszystkim aspekt filologiczny (analiza filologiczna pojęć i poprawność przekładu łacińskiego⁽⁹⁸⁾) oraz apologetyczny (antyheretycki⁽⁹⁹⁾, antyżydowski⁽¹⁰⁰⁾, wymienia też Porfiriusza⁽¹⁰¹⁾). Hieronim rozróżnia treść (sensus) od słów przeciwstawiając ją słowom (verba). Pisze: «Nec putemus in verbis Scripturarum esse Evangelium, sed in sensu: non in superficie, sed in medulla; non in sermonum foliis, sed in radice rationis»⁽¹⁰²⁾. Słowa są dostępne dla wszystkich (również dla heretyków), ale prawdziwy sens tylko dla tych, którzy odczytują je w duchu Bożym.

Przypisy

66. 1. Dane biograficzne można znaleźć:

a) w języku polskim

J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971, 187-191; B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, tłum. P. Pachciarek, Warszawa 1990, 519-530; L. Gładyszewski, Wstęp patrystyczny, ŹMT 8 (1998) 33-57; A. Żurek, Wprowadzenie do Ojców Kościoła, Wyd. Biblos, Tarnów 1998, 193-197.

b) w językach obcych

F. Cavallera, S. Jérôme. Sa vie et son oeuvre, I, 1-2, Louvain 1922; J.N.D. Kelly, Jerome, His Life, Writings, and Controversies, London 1975.

2. Bibliografię do roku 1959 opracował P. Antin, zob. Corpus Christianorum, Series Latina 72; późniejsza w: Patrologia III, Roma 1978, wznowienie 1983, 208nn.

67. Obok św. Hilarego z Poitiers, św. Ambrożego i św. Augustyna; por. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, 42.

68. W latach 360-367 studia klasyczne w Rzymie; 373-374 dokształca się w Antiochii (język grecki; słucha wykładów egzegetycznych Apolinarego z Laodycei); 375-378 prowadząc życie eremity na Pustyni Chaldejskiej studiuje język hebrajski, po czym udaje się do Konstantynopola, gdzie słucha wykładów Grzegorza z Nazjanzu i fascynuje się pismami Orygenesa.

Por. także A. Klawek, Princeps exegetarum. Ku czci św. Hieronima, Poznań 1920.

69. Przekład tylko częściowo pochodzi od Hieronima, ale on tę pracę zapoczątkował. Krótka historia Wulgaty - por. P. Gilbert, Wprowadzenie do teologii średniowiecza, tłum. T. Górski, Kraków 1997, MT 12, 36-38; I. Gano, Hieronim jako autor Wulgaty, Życie i Myśl 1955, nr 5/6, 140-154.

70. B. Altaner, A. Stuiber, Patrologia, 520.

71. Hieronim, Apologia adversus libros Rufini 3, 6 (PL 23, 462A: «Ego philosophus, rhetor, grammaticus, dialecticus, Hebraeus, Graecus, Latinus, trilinguis»). O swoim dzieciństwie wspomina w List 52, 6; sen, że jest bardziej cyceronianinem niż chrześcijaninem - por. List 22, 30.

72.  H. von Campenhausen, Ojcowie Kościoła, tłum. K. Wierszyłowski, IW PAX, 1967, 339-340.

73.  H. von Campenhausen, Ojcowie Kościoła, 340-343.

74.  Dzieła - por. Patrologia III, 208-230. Przykładowo: homiletyka - przekłady homilii Orygenesa oraz własne (PsHom; MkHom); polemika - Contra Jovinianum, Contra Vigilantium, Adversus Helvidium de perpetua virginitate beatae Mariae, Altercatio Luciferiani et orthodoxi Contra Ioannem Hierosolymitanum, Apologia adversus libros Rufini, Dialogi contra Pelagianos; korespondencja - około 120 autentycznych Listów; historia świętych mnichów i ludzi wybitnych - Vita S. Pauli primi eremitae, Vita Malchi monachi captivi, Vita S. Hilarionis oraz De viris illustribus. Por. też B. Degórski, Najstarszy tekst «Vita S. Pauli primi eremitae» św. Hieronima, VoxP 7 (1987), z. 12-13, 61-72.

75.  A. Penna, Principi e caratteri dell'esegesi di S. Girolamo, Roma 1950.

76.  P. Jay, L'exégèse de saint Jérôme d'après son «Commentaire sur Isaie, Paris 1985.

77.  Por. M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią, MT 26, 329-347.

78.  Hieronim, Komentarz do Księgi Eklezjastesa, tłum. ks. K. Bardski, Wyd. M, Kraków 1995 (BOK 6); Komentarz do Księgi Jonasza, tłum. ks. L. Gładyszewski, Wyd. WAM, Kraków 1998, ŹMT 8. Przekłady polskie dzieł św. Hieronima - zob. poniżej 7. 2.

79.  Por. List 59, 1 (1 Kor 2, 9); 59, 3 (1 Tes 4, 14n); 55, 2 (1 Kor 6, 18); 55, 3 (1 Kor 15, 25-28); 112, 4-17 (Ga 2, 11-14: konflikt Piotra z Pawłem); 119, 2-9 (1 Kor 15, 51-53); 119, 8-12 (1 Tes 4, 14-16); 121, 7 (Rz 5, 7); 121, 8 (Rz 7, 8); 121, 9 (Rz 9, 3); 121, 10 (Kol 2, 18-19); 121, 11 (2 Tes 2, 3).

80.  Por. FlmKom (PL 26, 639B); GaKom Prol. (PL 26, 331B); EfKom Prol. (PL 26, 470B); w TtKom 1, 10-11 (PL 26, 605A) Hieronim wspomina, że kilka miesięcy wcześniej skomentował List do Galatów w trzech księgach.

O takiej chronologii komentarzy Hieronima do listów Pawłowych por. P. Nautin, La date des commentaires de Jérôme sur les Épîtres paulinnes, RHE 74/1 (1979) 5-12; J. Steinmann, Hieronymus - Ausleger der Bibel, Köln 1961, 172-178; por. też P. Jay, L'exégèse de saint Jérôme d'après son «Commentaire sur Isaie, Paris 1985, 407-409. Inne opinie - por. F. Cavallera, S. Jérôme. Sa vie et son oeuvre, Louvain-Paris 1922, I, 138; II, 27; G. Grützmacher, Hieronymus. Eine biographische Studie zur alten Kirchengeschichte, I, Leipzig 1901, 62.

81.  Die Pauluskommentare des Hieronymus: Die ersten wissenschaftlichen lateinischen Bibelkommentare?, w: Cristianesimo latino e cultura greca sino al sec. IV, SEAug 42, Roma 1993; Origen's Pauline Prefaces and the Chronology of his Pauline Commentaries, w: Origeniana VI, Leuven 1995, 495-513.

82.  In Search of Origen's Commentary on Philemon, HThR 93 (2000) 117-133.

83.  The Influence of Origen upon St. Jerome's Commentary on Galatians, VigChr 24 (1970) 49-58.

84.  Le Commentaire de Jérôme sur Éphésiens nous permet-il de connaître celui d'Origène?, w: Origeniana, Bari 1975, 163-179.

85. ⁸⁵ Mit und nach Origenes: über einige christologische Themen im Epheserbriefkommentar des Hieronymus, w: Origeniana VII. Leuven 1999, 623-631.

86.  Recovering Origen's Pauline Exegesis: Exegesis and Eschatology in the Commentary on Ephesians, JECS 8 (2000) 373-411.

87.  Por. Orygenes, O zasadach, Przedmowa Rufina 2, ŹMT 1 (1996) 46.

88.  Por. Hieronim, Listy 33, 4; jest to list Do Pauli napisany w 384 roku, a więc dwa lata przed komentowaniem listów Pawłowych. Zob. też powyżej 2. 2 przypisy 17-19.

89.  Trzeba zaznaczyć, że identyczny tekst zawierają dwie różne wersje wydane w PL, to znaczy PL 26, 331-656 oraz PL 26, 307-618. Podajemy oznaczenie według wersji drugiej.

90.  Są nimi Paula i Eustochia - GaKom Prolog (do księgi I, II, III); EfKom Prolog (do księgi I, II, III); TtKom Prolog; FlmKom 1.

91.  Por. GaKom, Prolog (PL 26, 332B333A) wylicza, że korzystał z komentarzy Mariusza Wiktoryna, Orygenesa, Dydyma, Apolinarego z Laodycei, Euzebiusza z Emezy, Teodora z Heraklei; EfKom, Prolog (PL 26, 472B) wspomina komentarz Orygenesa, Dydyma oraz Apolinarego.

92.  Por. Die Pauluskommentare des Hieronymus: Die ersten wissenschaftlichen lateinischen Bibelkommentare?, SEAug 42, Roma 1993, 191.

Świadczy o tym zachowany u Pamfila fragment TtKom Orygenesa - por. Pamfil z Cezarei, Obrona Orygenesa 1 (ŹMT 3, 47-52) oraz poniżej Hieronim, TtKom 3, 10.

93.  Por. TtKom 3, 9; Listy 33, 4 (tłum. J. Czuj, Warszawa IW PAX 1952, t. I, 194).

94.  Por. M. Simonetti, Profilo storico dell'esegesi patristica, w: Sussidi patristici 1, Roma 1981, 92.

95.  Zob. poniżej Hieronim, TtKom 1, 1A (PL 26, 557); 2, 11-14 (PL 26, 588) wraz z przypisem 88.

96.  Por. na przykład JonKom (ŹMT 8, 88n).

97.  Por. M. Simonetti, Profilo storico dell'esegesi patristica, w: Sussidi patristici 1, Roma 1981, 92-93; H. Pietras, Początki teologii Kościoła, MT 28, 143; oraz monografię na ten temat: J. Czuj, Spór św. Augustyna ze św. Hieronimem, Poznań 1934.

98. Por. na przykład GaKom 1, 4 (znaczenie «saecula saeculorum» oraz «amen»; 1, 16; 3, 13-14 («adam»); 3, 15-18 («testament», przymierze); 4, 20; 5, 7; 5, 9; 5, 13; 5, 24; 5, 26; EfKom 1, 4; 1, 5; 1, 14; 2, 1n; 4, 31; TtKom 1, 5A; 1, 8-9; 2, 11-14 (); 2, 15A (); 2, 15B (); 3, 1-2 (); 3, 10 (nazwa «heretycy»); FlmKom 1 («Philemoni dilecto»).

99. Por. GaKom 1, 1 (Ebion, Fotyn, Marcjon, Manicheusz - passim); 1, 6 (Marcjon); 1, 11-12: «Ebionis et Photini... Marcion et Basilides et caetere haereticorum pestes»; 3, 1: «interrogemus Marcionem»; 3, 6. 13 (Marcjon); 4, 4: «Marcion et caetereae haereses»; 4, 19: «adversum Novatianos»; 4, 24-26: «Marcion et Manichaeus»; 5, 3 (Ebion); 5, 10 (Ariusz); 5, 12: «Marcionem et Valentinum»; 6, 6 (Marcjon); EfKom 1, 4: «iuxta Manichaeum, et caeteras haereses»; 2, 19n: «contra Marcionem caeterosque veteres haereticos»; 3, 5n (Montanus); 3, 8-9: «Marcion et Valentinus, et omnes haeretici»; 3, 10-11 (Ariani); 3, 14 (Valentinus - 2x); 4, 5-6 (Sabellium... Ariani) oraz: «Arius, Macedonius, et Eunomius»; 4, 10: «adversum Ebionem, et Photinum»; 4, 11-12 (Sabellius); 5, 9: «adversus Marcionem» (2x); 5, 31: «interrogemus Marcionem»; TtKom Prolog: «Marcionem et Basilidem»; 1, 6: «Montanus et qui Novati schisma sectantur»; 2, 11-14: «Ubi est serpens Arius? ubi Eunomius coluber?»; 3, 10-11: «Marcionem, Valentinum, Apellem, Ebionem, Montanum, et Manichaeum... Arius et Eunomius, et novae auctor haereseos»; FlmKom Prolog: «Valentinum, Marcionem et Apellen».

100. Problem omawiają: F. Bucchi, Il Commento alla Lettera a Tito di Gerolamo, Adamantius 8 (2002) 76-79; E. Prinzivalli, «Sicubi dubitas, Hebraeos interroga». Girolamo tra difesa dell'«Hebraica veritas» e polemica antigiudaica, ASE 14 (1997) 179-206.

101. Por. GaKom Prolog; 1, 16; 2, 11n (PL 26, 341B: «Porphyrio blasphemanti». 341C: «propter Porphyrii blasphemiam... adversum Porphyrium»).

102. GaKom 1, 11-12 (PL 26, 322C).

opr. mg/ab